از جمله هدف های روانشناسی را می توان تامین نیازمندیها در موجود زنده از قبیل ایجاد نشاط و حالتی برای فعالیت و در نتیجه انجام اعمال و رفتارها و برآوردن نیازهای اساسی و ضروری زندگی و ادامه آن به طور کلی هماهنگ کردن انسان ها با محیط زندگی دانست (1) .
طبیعی است که انگیزه های فراوانی انسانها دارند که در انجام این اهداف تاثیر دارند و می توان این انگیزه ها را به دو بخش اصلی تقسیم نمود: 1- انگیزه های فیزیولوژیک; 2- انگیزه های روانی انگیزه های فیزیولوژیک به نیازهای مربوط به جسم و عوارضی که در بافت های بدن، مانند کمبود مواد لازم برای بدن یا به هم خوردن تعادل آن به وجود می آیند، مربوط می شود.
این انگیزه ها، رفتار فرد را به جهت اهدافی که نیازهای فیزیولوژیک بدن را برآورده می سازند راهنمائی و یا نقص و کمبودی را که گاهی در بافت های بدن به وجود می آورد، جبران و روح و بدن را به حالت توازن در می آورد.
انگیزه های روانی نیز در جریان رشد نیازهای معنوی فردی و اجتماعی انسان تاثیر به سزائی دارند.
در قرآن مجید که از هرگونه تحریف و تغییر مبرا هست، روی انجام این انگیزه ها به نحو کامل و صحیح برای تامین اهداف عالی تعیین شده در شرایع آسمانی غیر تحریف شده تاکیدهای فراوانی انجام شده است. حکمت فراگیر خداوند که نعمت های خود را به مخلوقاتش عطا فرموده، چنین اقتضا می کند که در آنها ویژگیها و صفات مخصوصی به ودیعه بگذارد و آنها را شایسته انجام وظائفی بکند که برای انجام آنها آفریده شده اند خداوند از زبان حضرت ابراهیم علیه السلام در قرآن در مقام اثبات وجودش چنین نقل می کند:
«...ربنا الذی اعطی کل شئ خلقه ثم هدی » «خدای ما آن کسی است که همه موجودات عالم را نعمت وجود بخشیده، سپس به راه کمالش هدایت کرده است » (2) .
و در سوره «اعلی » آیه 1- 3 در مقام توصیف صانع عالم و آفریدگار جهان و همه مخلوقات از جمله انسانها چنین می فرماید:
«سبح اسم ربک الاعلی الذی خلق فسوی والذی قدر فهدی » «ای پیامبر به نام خدای خود که برتر و بالاتر از همه موجودات است، به تسبیح و ستایش مشغول باش، آن خدائی که عالم را آفرید و همه آنها را به حد کمال خود رسانید و آن خدائی که هر چیز را قدر و اندازه داد و به راه کمالش هدایت نمود» .
چنانچه خوانندگان توجه دارند، این انگیزه ها و عوامل حیات فیزیولوژی، توازن لازم و کافی برای ادامه زندگی را در انسانها فراهم می سازند و طبق تحقیقات جدید دانشمندان فیزیولوژی در بدن انسان و حیوان نوعی تمایل طبیعی نسبت به حفظ توازن ثابت در باطن و فطرت و سرشت انسان ها وجود دارد. این، همان نظریه ای است که چهارده قرن قبل در قرآن مجید اصول آن را در آیات متعددی چنین بیان فرموده است. از جمله این آیات، آیه 19 از سوره «حجر» است:
«والارض مددناها و القینا فیها رواسی و انبتنا فیها من کل شئ موزون » «زمین را گسترانیدیم و در آن، کوههای عظیم بر نهادیم و از آن هر چیز را مناسب و موافق با حکمت و عنایت برویانیدیم » .
و در آیه دیگری (در سوره فرقان، آیه 2) می فرماید:
«و خلق کل شئ فقدره تقدیرا» «خداوند همه چیز را آفرید، آنگاه آن را در اندازه معینی قرار داد» .
و در آیه دیگر (3) می فرماید:
«و کل شئ عنده بمقدار» «... هر چیزی نزد او به اندازه است » .
پس انحاء تقدیر و توازن در خلقت الهی یک اصل مهم اساسی است که براساس آن موجودات را مطابق با مصالح و نیازهای آنها آفریده، و برای هر شی ای آنچه را که لازمه ادامه زندگی و حیات اوست، اعطاء کرده است:
«انا کل شئ خلقناه بقدر» «ما همه چیز را در اندازه های مشخص و معینی آفریدیم » .
پس ایجاد توازن روحی و جسمی یک هدفی است که در علوم مربوط به انسان و حیوان از جمله روانشناسی از دیدگاه قرآن، مساله ای است مهم و قابل طرح. و انگیزه ها و عوامل فراوانی در تامین این هدف و انجام آن به نحو نیکو وجود دارد از قبیل عوامل حفظ ذات، در سوره های طه، 17- 120- سوره نمل آیات 17، 18، 80 و 81- سوره توبه آیه 120- سوره بقره، آیه 155- سوره نحل آیه 112- سوره قریش آیه 3 و 4 و غیر اینها از آیات فراوان در قرآن که به توضیح انگیزه ها و انجام بهینه هدف ایجاد توازن در جسم و روح می پردازند از جمله آنها بیان انگیزه بقاء نوع و انگیزه جنسی و غیر اینها (سوره حجرات، 13- نساء، 1- نحل، 72 و...) .
عوامل و انگیزه های روانی در قرآن
نظیر انگیزه ها و عوامل فیزیولوژیکی عوامل و انگیزه های روانی و فطری هستند که نیازهای فطری و معنوی و اساسی در سرشت روان انسانها را برآورده می سازند از قبیل عدالت خواهی، نیکی، زیبائی و احساس نظم و ایجاد هم بستگی و سایر تمایلات روحی و فطری انسان.
در قرآن مجید و احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام دستورات کافی و وافی در این مورد وارد شده و توضیح داده شده است و دانشمندان غربی نیز کم و بیش به این حقایق اعتراف دارند از جمله «ابراهام مارنو» یکی از دانشمندان غرب عقیده دارد که نیازهای معنوی انسان نوعی نیازهای فطری هستند که تکامل رشد و بالندگی شخصیت فرد به برآوردن آنها بستگی دارد (4) .
حالتهای انفعالی در قرآن
از جمله اهداف روانشناسی اسلامی بیان و توضیح یک سلسله از حالتهای انفعالی در انسان و نیز در حیوانات می باشد و این حالت ها و عواطف در حفظ بقای نسل انسان و حیوان به آنها کمک شایانی می نمایند مثلا حالت ترس که یک حالت انفعالی است، انسانها را از خطرهائی که تهدید می کند، دور می سازد و همچنین سایر حالات انفعالی از قبیل خشم و ... انسانها را به دفاع از خود و مبارزه برای بقاء نوع و حالت انفعالی مثلا محبت; اساس پیوند دو جنس نر و ماده در انسان و حیوان بوده و برای جذب هرکدام به دیگری به منظور بقای نوع لازم و ضروری است و بحث از رابطه نزدیک این حالتها و انفعالها در انسان و حیوان از جمله مسائلی است قابل بحث و بررسی در روانشناسی و یکی از مسائل اساسی آن علم به شمار می رود.
در قرآن کریم نیز توصیف و توضیح دقیقی درباره بسیاری از عواطف انفعالی مانند ترس، خشم، محبت، شادی، نفرت، غیرت، حسد، ندامت، شرم و خواری و سایر حالتهای مهم و اساسی نفس انسان ذکر گردیده است.
از جمله این انفعالها «حالت ترس » است که در قرآن در آیات متعددی ترس برای حفظ انسان از عذاب الهی و اجتناب از گناهان و تمسک به پرهیزگاری و عبادت و کار و غیر اینها مطرح گردیده است و سوره های مختلف قرآن (5) مسائل گوناگون مربوط به ترس و انواع آن را مورد بحث و تحقیق و بررسی قرار داده است مراجعه کنید.
نظیر ترس سایر صفات انفعالی انسانها از قبیل «خشم » (6) و «محبت (7) و حب ذات » (8) و «نوع دوستی » (9) و محبت پدری و مادری (10) و محبت خداوند (11) و پیامبر (12) و شادی (13) و حسد (14) و اندوه (15) و ندامت و پشیمانی (16) و غیر اینها از انواع و موارد انفعالها را ذکر و توضیح داده است و حتی در قرآن نمونه های عملی قابل تنبه در آیات متعدد ذکر گردیده است مراجعه کنید (17) .
بدیهی است که همراه این انفعالها تغییرات فیزیولوژی زیادی در بدن انسانها و در شکل ظاهری بدن و خطوط چهره از قبیل ضربان قلب، انقباض موی رگهای خونی در امعاء و احشاء و گسترده شدن این موی رگها در سطح بدن پدید می آیند.
و در قرآن مجید نیز از اضطراب و تپش شدید قلب در حالت انفعالی ترس نام می برد به سوره احزاب آیه 10 و 11 مراجعه کنید، این دو آیه حالت ترسی را که در جریان جنگ خندق (احزاب) بر مسلمانان چیره شده بود وصف می کند و نظیر این آیه در سایر سوره های قرآن مجید از قبیل سوره غافر، 18 و سوره حج، 72- سوره زخرف، 17- سوره زمر، 60- قیامت، 24 و 25- عبس، 40 و 42 و 38 و 39- مطففین، 22 و 24- غاشیه، 8 و 10- انبیاء، 97- سجده، 12- شوری، 45- زمر، 23- قلم، 43 درباره آثار و نتایج ترس مطالبی بیان شده است.
روشن و واضح است این انفعالها گرچه وظائف مهمی در زندگی انسان به عهده دارند و انسانها را در حفظ بقای ذات یاری می کنند، با این حال زیاده روی در آنها برای سلامت جسم و روان زیان آورند مثلا ترس برای انسان در عین حال که مفید است و انسانها را از خطرات بزرگ زندگی که انسانها را تهدید می کند، یاری می دهند، و لیکن ترس زیاد زندگی انسانها را مختل می سازد و از انجام وظائف لازم جلوگیری می کند و شخصیت انسانها را دچار تزلزل می نماید و لذا در تحقیقات جدید در طب «روان تنی » (سیکوماتی) این حقیقت روشن شده است که اضطراب در جنبه های انفعالی انسان یکی از عوامل رشد بسیاری از عوارض بیماریهای جسمی است و آمارهای زیادی موجود نشان می دهند که درصد زیادی از بیمارانی که اغلب به مطب پزشکان مراجعه می کنند، اساسا از اضطراب های ناشی از مشکلات روانی شکایت دارند، این بیماران در حقیقت نیازمند مداوای پزشکی نیستند، بلکه در واقع به معالجه روانی نیاز دارند (18) .
دستورهای قرآن درباره حالات انفعالی انسانها
قرآن با توجه و اهتمام به راهنمائی مردم در امر مهار کردن حالات روانی و غلبه بر آنها از علوم جدید پزشکی پیشی گرفته است زیرا در این کار فواید بهداشتی فراوانی وجود دارد که تاکنون به طور دقیق و علمی شناخته نشده است ولی در عصر حاضر به فواید آن کم و بیش پی برده اند.
قرآن در آیات متعدد مردم را به نترسیدن از اموری راهنمائی می کند که معمولا آنها حالت ترس را در انسانها بر می انگیزانند مانند مرگ و فقر.
قرآن درباره ترس از مرگ، روش بنیادی و بنیانی را در پیش گرفته است و آن، بیان این مساله و توضیح آن به انسانهای عاقل است که حیات دنیا، یک زندگی گذرا و فانی و نعمتهای آن نابود شدنی است و تنها زندگی اخروی است که نعمت هایش ابدی و باقی و جاودانه است و مرگ نیز یک حالت طبیعی بوده، مرحله ای از زندگی فانی این دنیا و رجوع به زندگی باقی و همیشگی رستاخیز است که انسانها براساس تکامل در حیات و زندگی به سوی آن در حرکتند.
از اینرو مؤمن واقعی و حقیقی از مرگ نمی هراسد زیرا یقین دارد که مرگ او را به نعمتهای باقی و جاودان پس از مرگ منتقل خواهد کرد که خداوند به بندگان پرهیزکار خود اعطاء می فرماید.
قرآن زندگی دنیا را جز لهو و لعب ندانسته و زندگی اخروی را واقعی و حقیقی می داند:
«و ما هذه الحیاة الدنیا الا لهو و لعب و ان الدار الآخرة لهی الحیوان لو کانوا یعلمون » (19) . «زندگی این دنیا جز لهو و بازیچه ای بیش نیست و زندگی واقعی در آخرت است اگر مردم آن را بدانند» .
«و ما الحیاة الدنیا الا لعب و لهو و للدار الآخرة خیر للذین یتقون افلا تعقلون » (20) «دنیا جز بازیچه کودکانه و هوسرانی بی خردان چیزی نیست و همانا سرای آخرت برای نیکوکاران بهتر است آیا در این مورد تعقل می نمائید؟» .
روی این اصل زندگی دنیا در قرآن به عنوان متاع، یعنی بهره کم و مختصر و در مقابل، زندگی اخروی همانا زندگی باقی و جاودانی معرفی گردیده است.
پیامبران الهی به امتهای خویش به نقل قرآن چنین می گفتند:
«یا قوم انما هذه الحیاة الدنیا متاع و ان الآخرة هی دار القرار» (21) «ای قوم، این زندگی (فانی) دنیا متاع ناچیزی بیش نیست و سرای آخرت منزلگاه ابدی (وحیات جاودانی) است » .
این گونه دستورات حقیقی و واقعی برای مسلمانان از عوامل مهمی بودند که باعث می شدند مسلمانان صدر اسلام در میدان جنگ و جهاد و قتال و مبارزه با کفر و شرک و بت پرستی شجاعانه و بدون ترس از مرگ اقدام کنند و با شهامت و جرات فراوانی در آرزوی شهادت در راه خدا و رسیدن به نعمتهای بهشتی باشند و بر صفوف دشمنان شجاعانه بتازند و دین خدائی را در عرصه زندگی بشری گسترده سازند.
از باب نمونه و دلیل و مدرک بر ادعای بالا چند آیه زیر را توجه فرمایید:
«و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون، فرحین بما آتاهم الله من فضله و یستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم من خلفهم الا خوف علیهم و لا هم یحزنون » (22) . «گمان مبرید کسانی که در راه خدا کشته شده اند; مرده اند، بلکه اینان زنده هستند و در نزد خدا متنعم خواهند بود، آنان به آنچه به داده شده، شادمانند و به مؤمنانی که هنوز به آنان نپیوسته اند و بعدا در پی آنان به راه آخرت می گردند، مژده می دهد که از مردن نترسید و از فناء متاع دنیا هیچ غم و اندوهی به خود راه ندهید» .
«و لئن قتلتم فی سبیل الله او متم لمغفرة من الله و رحمة خیر مما یجمعون » (23) «اگر در راه خدا کشته شده یا بمیرید در آن جهان به آمرزش و رحمت خدا نایل می شوید و آن بهتر است از هر چیزی که در حیات دنیا برای خود فراهم می آورید، اگر در راه خدا بمیرید یا کشته شوید اندوهی به خود راه ندهید که به رحمت ایزدی پیوسته و به سوی خدا محشور خواهید شد» .
از اینرو خداوند در آیات متعددی در قرآن، مؤمنان را برای مبارزه با کفر و الحاد و شرک دعوت کرده، در برابر این فداکاری و مبارزه در راه خدا اجر و ثوابی قرار داده است.
«فلیقاتل فی سبیل الله الذین یشرون الحیاة الدنیا بالآخرة و من یقاتل فی سبل الله فیقتل او یغلب فسوف نؤتیه اجرا عظیما» (24) «ای مؤمنان باید در راه خدا با آنان که زندگی مادی دنیا را بر آخرت گزیدند، جهاد و مبارزه نمایند و هر کسی که در راه خدا با آنان که زندگی مادی دنیا را بر آخرت گزیدند جهاد و مبارزه نمایند و هرکسی که در راه خدا کشته شد، فاتح گردیده، زود باشد که او را (در بهشت جاودانی) اجری عظیم عطا خواهیم کرد» .
آری این است راه رسیدن به سعادت و نیل به مقامات بهشتی، این، سیره دائمی خداوند است در برابر انسانهای فداکار و شهیدان شجاع و مبارزان حق و حقیقت پیامبران به جان و مال و مکتب. خداوند با چنین افراد فداکار معامله پرسودی نموده، جان انسانهای عزیز و فداکار را در مقابل اعطاء بهشت و نعمتهای اخروی بی پایان خریداری نموده است. این، وعده ای است الهی برای اطمینان در مقابل فداکاریها و شهادت طلبی های انسان های با ایمان.
«ان الله اشتری من المؤمنین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة یقاتلون فی سبیل الله فیقتلون و یقتلون وعدا علیه حقا فی التوراة و الانجیل و القرآن و من اوفی بعهده من الله فاستبشروا ببیعکم الذی بایعتم به و ذلک هو الفوز العظیم » (25) «خدا جان و مال مؤمنان را به بهای بهشت خریداری کرده، آنان که در راه خدا مبارزه می کنند، دشمنان دین را به قتل می رسانند یا خود کشته می شوند، این وعده قطعی الهی است و عهدی است که در تورات و انجیل و قرآن به حق وعده داده شده است و از خداوند با وفاتر به انجام عهد و وعده کیست؟ ای مؤمنان شما به خود در این معامله بشارت دهید که این معاهده با خدا به حقیقت، سعادت و پیروزی بزرگی است » .
آری پیروزی بزرگی است که خداوند در مقابل گذرا از زندگی دنیا که قابل بقاء و دوام نیست، نعمتهای بزرگ جاودان و قابل بقاء هدیه می نماید، انسانها، خواهی نخواهی از این دنیا خواهند رفت، پس چه بهتر که انسانها طوری از این دار فانی بروند که نتیجه آن سود ابدی و حتمی و جاودانه باشد، از مرگ و مردن چاره ای نیست، همه موجودات ممکن چنین سرنوشتی دارند، زود یا دیر از این دنیا سفر می کنند، و بقائی در این دنیا برای هیچ موجودی جز ذات پروردگار ممکن نیست.
«قل لن ینفعکم الفرار ان فررتم من الموت او القتل و اذا لا تمتعون الا قلیلا» (26) . «ای پیامبر به منافقان بگو اگر از مرگ یا قتل فرار می کنند، آن فرار هرگز به نفع شما نیست زیرا که اندک زمانی بیش، از زندگی کامیاب نخواهید شد» .
حالت ترس از فقر و معالجه آن یکی دیگر از حالتهای انفعالی نفس که چه بسا باعث کشاندن انسانها به سوی بدبختی و گرفتاریهای فراوان می گردد، مساله فقر و نداری و ترس از آن می باشد.
قرآن در مقام معالجه این مرض روانی برخی از انسانها، مسائل اساسی و زیربنائی روحی و درونی را مطرح می سازد.
اصولا انسانها برای چه از فقر می ترسند؟
برای این که قدرت انسانها در اداره زندگی خویش به نحو دلخواه کمبودهائی دارند، انسانها به صورت طبیعی توانائی برطرف ساختن این کمبودها را ندارند، خداوند در برابر این نحو فکر و رویه می فرماید:
«روزی تنها، دست خداوند است و تنها او است که روزی دهنده و صاحب قدرت و اقتدار است » .
به این ترتیب انسانها با توسل به خداوند و رابطه نزدیک بندگی واقعی نزد او می توانند این مشکل روانی را کاملا حل نمایند.
خداوند در قرآن مجید در آیات متعدد، خود را تنها روزی دهنده مخلوق ها معرفی می کند:
«ان الله هو الرزاق ذوالقوة المتین » (27) . «همانا روزی دهنده خلق تنها خداست که صاحب قوت و اقتدار ابدی است » .
خداوند روزی انسانها را به طرق و وسائل مختلف و گوناگون به آنان می رساند از قبیل نزول برکات آسمانی «و فی السماء رزقکم و ما توعدون » (28) «روزی شما با همه وعده ها که به شما داده شده، در آسمان (به امر خدا مقدر) است » .
«و ما من دابة فی الارض الا علی الله رزقها و یعلم مستقرها و مستودعها کل فی کتاب مبین » (29) . «هیچ جنبده ای در زمین نیست جز آن که روزی او بر خداست، و خدا منزل دائمی و موقت او را می داند و همه حالات مخلوق در دفتر علم ازلی پروردگار قرار دارد» .
علت این که خداوند تنها روزی دهنده مخلوقات است، در این آیات ذکر نشده و لکن در آیات دیگر قرآن توضیحی به این نحو درباره آن داده شده است که خداوند، شنوا و داناست، و دارای قدرت انجام آن بوده، تامین مصالح امور بندگان در اختیار اوست.
«و کاین من دابة لا تحمل رزقها الله یرزقها و ایاکم و هو السمیع العلیم » (30) . «یعنی چه بسا حیوانات که خود بار روزی خود را به دوش نکشند و خدا به آنها و هم به شما روزی را می رساند و او شنوا و داناست » .
«الله یبسط الرزق لمن یشاء من عباده و یقدر له ان الله بکل شئ علیم » (31) . «خداوند هرکس از بندگان را که بخواهد روزی وسیع و یا تنگ به او می رساند، همانا او به مصلحت های تمام مخلوقات آگاه و داناست » .
«و ما یفتح الله للناس من رحمة فلا ممسک لها و ما یمسک فلا مرسل له من بعده و هو العزیز الحکیم یا ایها الناس اذکروا نعمة الله علیکم هل من خالق غیرالله یرزقکم من السماء والارض لا اله الا هو فانی تؤفکون » (32) . «در رحمتی را که او به روی مردم می گشاید، هیچ کس نتواند بست و آن را که او ببندد هیچ کس جز او نتواند باز کند و اوست خدای بی همتای با حکمت و اقتدار، ای مردم متذکر شوید که چه نعمتها خدا به شما عطا فرموده؟ آیا جز خدا آفریننده ای هست که در آسمان و زمین به شما روزی دهد؟ هرگز جز آن خدای یکتا خدائی نیست پس ای مشرکان چگونه از درگاه حق رو به بتهای باطل می آورید» .
چنانکه خوانندگان ملاحظه می کنند، قرآن رابطه علیت بین اعطاء روزی و بین صفات کمال و قدرت خداوند و حکمت و علم و شنوائی او را اعلام می دارد (33) .
نظیر بحث و بررسی در این صفات که از اهداف مهم روانشناسی اسلامی بشمار می رود، صفات غلبه بر غضب و مساله محبت به خدا و پیامبر و غیر اینها از موجودات (34) و سایر انفعالها از قبیل ادراک حسی (یعنی شنوائی، بینائی و بویائی ، قوه لمس و قوه چشائی و...) و تفکر و یادگیری (35) یادآوری و فراموشی و سیستم مغز و اعصاب، شخصیت، روان درمانی و غیر اینها است.
پی نوشت ها:
1) قرآن و روانشناسی، تالیف دکتر محمد عثمانی نجات، ترجمه عباس عرب سال 1367، نشر بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.
2) سوره طه، آیه 50. - کتاب قرآن و روانشناسی، ص 28.
3) سوره رعد، آیه 8.
4) قرآن و روانشناسی، ص 50.
5) سوره انفال، 2- سوره سجده، 16- حج، 1 و 2- انبیا، 11 و 12 و 40- احزاب، 10 و 11- توبه، 56 و 57- شعراء، 21- قصص، 21- نمل، 10- بینه، 7 و 8- زمر، 13- نور، 37- انسان، 10- نساء، 77- محمد، 20- شعراء ، 14- قصص، 33.
6) سوره فتح، 29- توبه، 123- تحریم، 9- اعراف، 150- طه، آیات 92 و 94- آل عمران، 119و ..
7) توبه، 38- فاطر، 5- حدید، 20- قیامت، 21 و 20- همزه، 1 تا 4- نازعات، 37 تا 39.
8) اعراف، 188- عادیات، 8- فصلت، 49- معارج، 19 و 20.
9) معارج، 19- 27- آل عمران، 103- انفال، 62 و 63- حشر، 9- حجرات، 10.
10) مریم، 4 و 6- کهف، 46- اسراء، 6- نوح، 12- مدثر، 11 و 13- هود، 42 و 45- یوسف، 8.
11) آل عمران، 31- مائده، 54- توبه، 24- بقره، 145.
12) قلم، 4.
13) احزاب، 21- رعد، 26- یونس، 57 و 58- هود، 9 و 10- نحل، 97- انسان، 11- نساء، 19- آل عمران، 118، 120.
14) بقره، 105- نساء، 54- بقره، 109- یوسف، 5- مائده، 27.
15) قصص، 13- طه ، 40- یوسف، 84 و 86- توبه، 40 و 92- آل عمران، 176- لقمان، 23- یس، 76- انعام، 33.
16) قیامت، 1 و 2- بقره، 35 ، 37.
17) قصص، 25- بقره، 114- مائده، 13- فصلت، 16- اسراء، 37- لقمان، 18- منافقون، 5- جاثیه، 7 و8.
18) قرآن و روانشناسی، ص 149 و 150.
19) عنکبوت: آیه 64.
20) انعام، 32.
21) غافر: آیه 39.
22) آل عمران: 169- 170.
23) آل عمران: 158.
24) سوره نسا: 74.
25) سوره توبه: 111.
26) احزاب: 16.
27) سوره ذاریات: آیه 58.
28) ذاریات: 22.
29) سوره هود: آیه 6.
30) عنکبوت: 60.
31) عنکبوت: 62.
32) سوره فاطر: آیه 2 و 3.
33) قرآن و روانشناسی، تالیف دکتر محمد عثمان نجاتی ترجمه عباس عرب، نشر بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، تاریخ نشر 1367ش.
34) سوره فصلت: 34- آل عمران، 133 و 134- شوری، 36 و 37 و 40 و 43.
35) تغابن: 14 و 15- توبه، 24- مجادله، 22- ممتحنه، 4.
