امامان کانون رحمت الهی

در این سلسله مقالات به گلستان معرفت امامان - علیهم السلام - نگاهی داریم; معرفتی که امامان - علیهم السلام - فرمودند: آن کس که آن را نداشته باشد، مرگش مرگ جاهلی خواهد بود. بهترین متن برگزیده امام شناسی، زیارت جامعه کبیره است که ما در این مقالات به شرح و توضیح اجمالی (در حد فهم قاصرمان) از جملات بلند آن داریم. در این مقاله به توضیح جمله «معدن الرحمة » می پردازیم:

از ویژگی هایی که برای امامان - علیهم السلام - در زیارت جامعه آمده، «معدن الرحمة » (درود بر شما ای) مراکز و مخازن رحمت الهی است. «معدن » (به فتح میم و سکون عین و کسر دال، بر وزن «مجلس ») اسم مکان و به معنای استقرار اشیای نفیس است. معنای «رحمت » روشن است ; در انسان ها به معنای دلسوزی می باشد که زمینه ساز احسان به مرحوم است ; «الرحمة رقة تقتضی الاحسان الی المرحوم » (1) و در مورد ذات مقدس ربوبی، از آن جا که جسم نیست تا لوازم آن مانند دلسوزی و... را داشته باشد، به معنای حاصل آن است، یعنی احسان به مخلوق با افاضه وجود و توابع آن.

اینک باید دید که مقصود از این که امامان «معدن رحمت الهی » اند چیست ؟

رحمت خداوند

در قرآن کریم، خیلی از «رحمت الهی » یاد شده است:

1. به غیر از «بسم الله الرحمن الرحیم » که 114 بار در قرآن کریم ذکر شده، واژه «رحمن » 57 بار و واژه «رحیم » 95 بار در توصیف ذات مقدس ربوبی ذکر شده است. این که تفاوت این دو چیست، مفسران وجوهی ذکر کرده اند. یک وجه آن این است که «رحمن » اسم خاص خداوند و به معنای «رحمت گسترده الهی در دنیا» می باشد که همه را تحت پوشش قرار داده، هم مؤمن و هم کافر را. اما واژه «رحیم » نام اختصاصی خداوند نیست و به معنای رحمت ویژه خداوند به مؤمنان است.امام صادق - علیه السلام - می فرماید: «الرحمن اسم خاص بصفة عامة الرحیم اسم عام بصفة خاصة » ، (2) یعنی رحمن اسم خاص خداوند است با صفتی عام و رحیم اسم عام بوده و بر غیر خداوند هم اطلاق می شود، اما اختصاص به مؤمنان دارد.

2. دو بار با «خیرالراحمین » توصیف شده است . (مؤمنون، آیات 109و 118)

3. دو بار به عنوان «ذوالرحمة » خوانده شده و در حقیقت اسم ذات مقدس ربوبی قرار گرفته است. (کهف، آیه 58 و انعام، آیه 133) . در مواردی هم به عنوان وصف آمده است (از جمله سوره انعام، آیه 147) .

4. چهار بار «ارحم الراحمین » وصف ذات مقدس ربوبی قرار گرفته است. (اعراف آیه 151، یوسف، آیات 64و92 و انبیاء 83) .

5. دو بار واژه «ودود» وصف ذات مقدس ربوبی قرار گرفته است. (هود، آیه 90 و بروج، آیات 13 و 14) . به معنای محبت است ; یا به معنای مفعولی، یعنی ذات مقدس ربوبی محبوب اولیا و مؤمنین است یا به معنای فاعلی که او بندگان صالحش را دوست دارد.

6. یازده بار واژه «رؤف » اسم ذات مقدس ربوبی قرار گرفته است. (آل عمران، آیه 30، بقره آیه 143 و..). مرحوم شیخ صدوق می گوید: «الرؤف معناه الرحیم و الرافة الرحمة; معنای رؤف همان معنای رحیم است و رافت همان رحمت است (3) » ; از این حجم وسیع کاربرد واژه «رحمت » و مرادفات آن در قرآن کریم ، می توان این نکته را دریافت که ذات مقدس ربوبی دوست می دارد بندگانش او را به این صفت بشناسند در مشکلات سخت و پیچیده به این وصف امید بخش الهی پناه ببرند و از سویی دیگر، بکوشند که قطره ای از این دریا را در وجودشان تجلی بخشیده اهل مهر و رحمت به بندگان خداوند باشند.

رحمت گسترده الهی

نکته ای که در برخی از آیات به آن تصریح شده، رحمت گسترده الهی است. «و رحمتی وسعت کل شی ء... (4) » و رحمت من همه چیز را فرا گرفته است ; تمام جهان هستی در حقیقت جلوه ای از رحمت گسترده ذات مقدس ربوبی است.

امام علی - علیه السلام - می فرماید: «الله رحیم بعباده و من رحمته انه خلق ماة رحمة جعل منها رحمة واحدة فی الخلق کلهم فیها یتراحم الناس و ترحم الوالدة ولدها...فاذا کان یوم القیامة اضاف هذه الرحمة الواحدة الی تسع و تسعین رحمة فیرحم بها امة محمد - صلی الله علیه و آله - (5) » ; خداوند نسبت به بندگانش رحیم است و از رحمت او اینست که یکصد شاخه رحمت آفریده یکی از آن را بین تمام بندگان تقسیم کرده و به واسطه آن مردم نسبت به یک دیگر مهربانند و مادر نسبت به فرزند خود مهر می ورزد... و روز قیامت این رحمت را به نود و نه قسمت دیگر اضافه می کند و با همه آن ها امت پیغمبر اسلام را مشمول رحمتش قرار می دهد.

امام صادق - علیه السلام می فرماید: «اذا کان یوم القیامة نشر الله تعالی رحمته حتی یطمع ابلیس فی رحمته; هنگامی که روز قیامت می شود، خداوند آن چنان رحمتش را می گستراند که حتی ابلیس در رحمت او طمع می کند(6) . ناگفته نماند که رحمت حق گسترده است، لکن باید زمینه گیرندگی آن را فراهم کرد «...فساکتبها للذین یتقون ویؤتون الزکاة... رحمت را برای کسانی خواهم نوشت که اهل تقوا و دادن زکات باشند... (7) » ; یعنی اگر در مواردی شاهد رحمت مورد انتظار نیستید، در فاعلیت رحمت شک نکنید، بلکه از خود انتقاد کنید که چرا نتوانستید، آن را جلب کنید ! گر گدا کاهل بود تقصیر صاحب خانه چیست! نور خورشید تابندگی دارد ولی اگر شما به پنجره ها پرده ای ضخیم و تیره زدید، نور خورشید به اتاق شما نخواهد آمد. این اشکال از خورشید نیست، از شماست که جلو تابندگی آن را گرفته اید.

امامان معادن رحمتند

اینک باید دید معنای این وصف در امامان - علیهم السلام - که «معدن رحمت » هستند، چیست ؟

یک معنای این جمله آن است که امامان - علیهم السلام - جلوه های رحمت گسترده الهی اند; هم در این جهان و هم در آن جهان! ایشان نسبت به دوستان و ارادت مندان خود مهر می ورزند. روایت شده است: «ان اعمال الشیعة تعرض علیهم فی کل یوم جمعة وعشیتها فما کان من حسنة اسرتهم و طلبوا من الله الزیادة و ما کان من سیئة اخرنتهم و استغفرواالله عزوجل لهم; اعمال شیعیان هر شب و روز جمعه بر امامان - علیهم السلام - عرضه می شود . اگر در پرونده آن ها اعمال خوب ببنند مایه مسرت و شادی آنان خواهد شد و از خداوند توفیق بیش تر شیعیان را در انجام این اعمال درخواست می کنند و اگر در پرونده آن ها اعمال بد ببینند، ناراحت می شوند و برای آن ها اشتغفار می کنند (8) » ; این در دنیا، امادر قیامت هم با شفاعت خود گره گشای غم شیعیان خود هستند. امام صادق - علیه السلام - می فرماید: «و الله ما اضاف علیکم الا البرزخ فاذا صار الامر الینا فنحن اولی بکم; به خدا قسم! تنها نگرانی ام در مورد شما برزخ است; اگر از آن جا عبور کرده به قیامت آمدید، اولای به شما هستیم (سرنوشت شما به دست ما رقم می خورد) (9) » .

این معنا صحیح است، ولی به نظر می رسد باید برای این جمله معنای گسترده تری بیابیم و آن این است که اصلا همه انسان ها بر سر سفره احسان اهل بیت نشسته اند. به برکت وجود آن ها آفریده شدند و طفیل وجود آن ها است که روزی می خورند پیامبر - صلی الله علیه و آله - و امامان - علیهم السلام - علت غایی جهان هستی اند ; علت فاعلیت فاعل، «غایت » است. کسانی که در کار پرورش و تجارت «گل » هستند، به امید گل های سر سبد گل را پرورش می دهند. آن گل های زیبای چشم نوازی که روی سبد و در معرض دید مشتریان گذاشته می شود. اگر ببینند که هر چه تلاش کنند ، جز گل های کم ارزش به بار می نشیند، قطعا دست به این کار نمی زنند. این جاست که به حقیقت حدیث «لولاک لما خلقت الافلاک; اگر شما که پیغمبر ما هستی، نبودی، افلاک را نمی آفریدیم » اهل بیت هم تجلی وجودی پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله - هستند. معنای حدیث این است که اگر در عالم خلقت پیامبران و امامان معصوم و حضرت صدیقه طاهره - سلام الله علیهم اجمعین - نبودند، اصلا نمی ارزید که جهانی آفریده شود. این ها گل های بی خار و معطر جهان هستی اند. خالق جهان هستی و باغبان وجود، طفیل وجود آنان، جهان هستی و دیگر انسان ها را آفرید.

قبل از آن که انسان ها آفریده شوند، خداوند این موضوع را با فرشتگان در میان گذارد که «و اذ قال ربک للملائکة انی جاعل فی الارض خلیفة » فرشتگان اعتراض کردند: «اتجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء;» می خواهی انسان هایی بیافرینی که در روی زمین فساد و خون ریزی کنند؟ از کجا فرشته ها فهمیدند؟ محل کلام است; برخی گفته اند آن ها از ماهیت خلقت انسان با این ویژگی پی بردند و بعضی گفته اند قبل از خلقت آدم، انسان هایی بودند به نام «نسناس » ; این ها اهل فساد و خون ریزی بودند که نسل آن ها منقرض شد. فرشتگان با توجه به عملکرد آن ها چنین اعتراضی کردند. به هر حال، خداوند در پاسخ آن ها فرمود: (انی اعلم ما لا تعلمون (10) ; من چیزی را می دانم که شما نمی دانید). آن چه آن ها نمی دانستند چه بود و آن چه خداوند می دانست چه؟ در این جا تفسیرهای مختلفی عرضه شده است. به نظر می رسد تفسیری که از روایات اهل بیت - علیهم السلام - هم استفاده می شود، آن است که فرشتگان تنها پرونده سیاه انسان ها را دیده بودند (فرعون ها، نمرودها ، معاویه ها، یزیدها و..). ، اما آن سوی مساله، پرونده های سفید و کاملا درخشان را ندیده بودند. آن ها چهره منور انبیا را ندیده بودند! ! آن ها چهره منور حضرت صدیقه طاهره - سلام الله علیها - را ندیده بودند! ! آن ها چهره نورانی امامان معصوم - علیهم السلام - را ندیده بودند! ! لذا لب به اعتراض گشودند.

در حدیثی از امام صادق - علیه السلام - آمده است که فرشتگان بعد از آگاهی از مقام آدم، دانستند که او و فرزندان «معصومش » سزاوارترند که خلفای الهی در زمین و حجت های او بر خلق بوده باشند (11) . آری، امامان - علیهم السلام - «معدن رحمت » اند. چه رحمتی بالاتر از رحمت اصل وجود و هستی! این انوار تابناک، زمینه ساز این فیض والا و برجسته الهی اند. پس سلام بر امامان که معادن رحمت الهی اند.