«نسبی گرایی معرفت شناختی» epistemological relativism)) را شاید بتوان به عنوان نگرشی تعریف نمود که معرفت(knowledge) (یا صدق) truth)) را به حسب زمان، مکان، جامعه، فرهنگ، دوره تاریخی، چارچوب یا طرح مفهومی، تربیت و اعتقاد شخصی، امری نسبی می داند به نحوی که آنچه معرفت شمرده می شود وابسته به ارزش و اهمیت یک یا چند متغیر فوق است. بدین ترتیب اگر «معرفت» و «صدق»، امور نسبی تلقی می شوند از آن رو است که فرهنگ ها، جوامع و دیگر امور متفاوت، مجموعه های مختلفی از اصول پیشینی و معیارها را برای ارزیابی دعاوی معرفتی می پذیرند و اساسا شیوه ای خنثی و بی طرفانه برای گزینش یکی از این مجموعه معیارهای بدیل وجود ندارد. از این رو، ادعای اصلی «نسبی گرا» آن است که صدق و توجیه عقلانی دعاوی معرفتی،epistemic claims)) به حسب معیارهایی که در ارزیابی این گونه دعاوی به کار می رود نسبی است. (برای تعریف دقیق تر مراجعه کنید به: سیگل، 1987، ص 6) آموزه نسبی گرایی معمولاً تا زمان پروتاگوراس Protagoras)) دنبال می شود. افلاطون در رساله ثئای تتوس Theaetetus)) پروتاگوراس را فردی معرفی می کند که معتقد است: «انسان، معیار همه چیز است» و «هر چیز مفروض، برای من همان است که برایم جلوه می کند و آن چیز برای شما همان است که به نظر شما می رسد». در رساله افلاطون، «سقراط» نسبی گرایی پروتاگوراس را در قالب این دیدگاه معرفی می کند: «آنچه از دید هر کس درست به نظر می رسد برای او صادق همان است.» این دیدگاه، نوعی نسبی گرایی در ادراک ما است زیرا از دید پروتاگوراس برای داوری درباره صدق و معرفت، هیچ معیاری بالاتر از خود شخص وجود ندارد. اما تعریفی که در آغاز این نوشتار درباره نسبی گرایی مطرح شد، عام تر از نسبی گرایی پروتاگوراس است زیرا آن تعریف، خاستگاه نسبی گرایی را در سطح معیارها قرار می دهد نه در سطح ادراک یا اعتقاد شخصی؛ و مشخصه روایت های متأخرتر نسبی گرایی نیز همین ویژگی است .
مخالفان نسبی گرایی، نقدهای فراوانی را از این دیدگاه به عمل آورده اند. تا کنون اساسی ترین این نقدها آن بوده است که نسبی گرایی به «عدم انسجام درونی»self-referentiallyincoherent) ) مبتلا است؛ زیرا دفاع از این دیدگاه، مستلزم ردّ آن است. درباره نقد از طریق عدم انسجام چند روایت وجود دارد. قوی ترین این روایت ها آن است که: نسبی گرایی، از امکان مشخص ساختن صدق، توجیه یا ارزش معرفتی آموزه ها و دعاوی بحث انگیز (از جمله خود نسبی گرایی) جلوگیری می کند؛ زیرا بر اساس نسبی گرایی، هیچ ادعا یا آموزه ای در آزمون کفایت معرفتی epistemic) adequacy) مردود شدنی نیست یا نمی توان به ناموجه بودن، نادرستی یا غیر مستند بودنش حکم کرد. برای نمونه، «نسبی گرایی پروتاگوراس» را در نظر بگیرد. اگر گزاره: «آنچه برای هر کس، حقیقت (یا موجّه) به نظر آید برای او حقیقت (یا موجّه) همان است»، درست باشد آنگاه هیچ ادعایی در آزمون «کفایت معرفتی» رد نخواهد شد و نمی توان به ناموجه بودن یا نادرستی آن حکم نمود. حال اگر ممکن نباشد که هیچ آموزه یا ادعایی در آزمون کفایت معرفتی «یا آزمون درستی»، مردود شود پس تمایز میان کفایت و عدم کفایت، و درستی و نادرستی از میان خواهد رفت؛ در نتیجه، مفاهیمی از قبیل درستی، صدق و توجیه متزلزل می شوند و آنگاه خودنسبی گرایی نیز درست نخواهد بود. خلاصه آنکه: نسبی گرایی، دیدگاهی نامنسجم است زیرا بر فرض درستی آن، خود مفهوم «درستی» دچار تزلزل می شود که در این صورت، نسبی گرایی نمی تواند درست باشد. در بیان نسبی گرایی و دفاع از آن لازم است معیارهای بی طرفانه و خنثایی را مسلّم فرض کنیم تا بر اساس آنها بتوان آزمون ها و ادعاهای بحث انگیز را ارزیابی نمود. امّا نسبی گرایی، اساسا هر گونه ارزیابی با معیارهای بی طرفانه را ناممکن می داند. بدین سان نمی توان از آموزه نسبی گرایی به گونه ای منسجم دفاع نمود، به عبارت دیگر تنها راه دفاع از نسبی گرایی، همانا طرد آن است. از این رو، نسبی گرایی در دفاع از خود ناتوان است و به دام چنین معضل انعکاسی [= بازگشت کننده به خود [گرفتار می شود. معضل دیگری که در نسبی گرایی شایان توجه است به مفهوم «صدق نسبی» relative truth)) مربوط می شود. بسیاری از روایت های نسبی گرایی بر پایه چنین مفهومی بنا شده اند. ولی بسیار دشوار است که بتوان معنای محصلی برای آن در نظر گرفت. اگر بگوییم «فلان گزاره برای من [= از دید من] (یا برای اعضای فرهنگ من) صادق است» معنای سر راست این سخن آن است که من خواسته ام درباره آنچه باور دارم (یا اعضای فرهنگ من باور دارند) سخن بگویم نه آنکه شکل خاصی از صدق را مطرح کنم.(1) علاوه بر این، حتی اگر بتوان برای این مفهوم معنای محصلی در نظر گرفت، برهان عدم انسجام فوق، در این مورد نیز جاری است.
با وجود این پاسخ های قدیمی و قوی در قبال نسبی گرایی، چند دهه گذشته، شاهد احیای دوباره این آموزه بوده است. این امر، دست کم تا اندازه ای از مشکلاتی ناشی می شود که در صورتبندی یک مفهوم قابل دفاع از «عدم نسبی گرایی» وجود دارد. پایه استدلال بسیاری از نسبی گرایان آن است که هر یک از جایگزین های «غیر نسبی گرایانه»، مستلزم تعهدات معرفت شناختی نامطلوبی مانند قطعیت، چارچوب های ممتاز یا جزم اندیشی می باشند چالشی که مخالفان نسبی گرایی با آن مواجه اند آن است که نوعی معرفت شناسی غیر نسبی گرایانه =[ مطلق انگاری [را پدید آورند که در بردارنده امور زیر باشد:
الف) شرحی معقول از عقلانیت و توجیه عقلانی ارائه دهد؛
ب) خطاپذیر و غیر جزم اندیش باشد؛
ج) هر مفهومی از چارچوب ممتاز را که دعاوی معرفتی در آن چارچوب باید بیان شود طردکند؛ و
د) از انسجام درونی برخوردار باشد.
روایت های نسبی گرایی معاصر، تنوع وسیعی از زمینه های فلسفی را شامل می شوند و از پیشینه های فلسفی متنوعی برخورداراند. ریشه های اصلی ترین روایت های نسبی گرایی عبارت اند از:
الف). ملاحظات ویتگنشتاین درباره استعمال زبان، طرح ها یا چارچوب های مفهومی و نحوه های حیات؛(2)
ب) هواداری طرفداران دیدگاهی که برنامه قوی در جامعه شناسی معرفت خوانده می شود؛(3)
ج) تنوعی از مواضع کاملاً متفاوت که شاید بتوان همه آنها را تحت عنوان نوپراگماتیسم معاصر طبقه بندی کرد؛(4) و
د) شاید عجیب تر از موارد فوق، تحقیقاتی باشد که اخیرا در فلسفه علم توسط کوهن و فیرابند انجام شده است(5)
عنایت به موارد فوق و دیگر روایت های نسبی گرایی معاصر، این نکته را روشن می سازد که آموزه مذکور، هنوز زنده و مورد توجه است. از آنجا که فیلسوفان نسبی گرا می کوشند روایت هایی را از این آموزه ارائه دهند که در برابر نقدهای رایج مقاوم باشند، امروزه بحث های فراوانی درباره نسبی گرایی صورت می گیرد. البته فلاسفه ای که با نسبی گرایی مخالف اند به کوشش خود جهت طرح اعتراض های سنتی و ارائه نقدهای جدیدتر در قبال نسبی گرایی ادامه می دهند. از این رو باید گفت عرصه کنونی به گونه ای است که علاقه به بحث نسبی گرایی به شدت رواج دارد.
کتابنامه
Feyerabend P: Against Method: Outline of an Anarchist Theory of Knowledge. (London: Verso, 1975).
Goodman, N: Ways of Worldmaking. (Indianapolis: Hackett, 1978).
Hollis, M. and Lukes, S. eds: Rationality and Relativism. (Cambridge, MA: MIT Press 1982).
Krausz, M. ed: Relativism: Interpretation and Confrontation (Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1989)
Kukn, T.S: The Structure of Scientific Revolutions 2nd. edn (Chicago: University of Chicago Press, 1970).
Meiland, J. W. and krausz, M. eds: Relativism: Cognitive and Moral. (Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1982).
Plato: Theaetetus trans . F. M. Cornford , in The Collected Dialogues of Plato. eds E. Hamilton and H. Cairns (Bollingen Series , Pantheon Books,1961), 845 - 919.
Putnam, H: Reason, Truth and Histoty. (Cambridge: Cambridge University Press, I98I).
Rorty, R: Philosophy and the Mirror of Nature. (Princeton: Princeton University Press, I979).
Rorty, R: Consequences of Pragmatism. (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1982).
Siegel, H: Relativism Refuted: A Critigue of Contemporary Epistemological Relativism. (Dordrecht: Regidel, 1987).
Wilson, B. R. ed. Rationality. (London: Blackwe LL, 1970).
پی نوشت ها
1. یعنی سخن من در مقام اظهار نسبی بودنِ صدق نیست. (م)
2. نگاه کنید به مقاله های ویلسون 1970.
3. در این باره نگاه کنید به مقاله بارنز ویلوردر Hollis and Lukes و 1980.
4. برای نمونه رجوع کنید به ررتی 1979 و 1982، گودمن 1978؛ و پاتنم 1981.
5. نگاه کنید به کوهن 1970 و فیرابند 1975.
