«مردی که امروز مظهر وحدت و الهام دهنده مسلمین ایران و جهان است، یک روحانی ساده، خوش دل، خوش منظر و شوخ طبع است، که دوست و دشمن به دوراندیشی، سیاستمداری، صداقت و صحت وی اعتراف دارند. نیروی بزرگی که این مرد قوی الاراده و پر حرارت را به جلو می راند؛ ایمان و اعتقاد وی بر عظمت اخلاقی و قدرت معنوی اسلام و کامل بودن این آیین، برای حکومت دنیایی و آخرتی است.
این پیشوای بزرگ ایران در سنین کهولت، با صدای لرزان خود، پیام یگانگی و وحدت اسلام را در جهان پخش می کند... نام آیت الله کاشانی در لندن، پاریس، نیویورک، کراچی، اندونزی، هندوستان و به خصوص در کشورهای اسلامی، در ردیف گاندی و نهرو قرار گرفته و طبقات آزادی خواه و متفکر این جامعه ها وی را مظهر نجات ملت های ستمدیده از فساد استعمار مادی مغرب زمین می دانند.» این معرفی که توسط خبرگزاری P.N.P و در روزنامه اطلاعات هفتم مهرماه سال 1330 ه.ش صورت گرفته، کافی است تا شما خواننده گرامی را به مطالعه رویداد تاریخی مهم 30 تیر 1331 به رهبری مجاهد عظیم الشان تاریخ معاصر ایران، آیت الله سیدابوالقاسم کاشانی ترغیب نماید و خواندن این مقاله را برایتان جذاب تر سازد. قیام تاریخی سی ام تیر، یک حماسه بزرگ دینی و ملی محسوب می شود؛ که علاوه بر ریشه کن ساختن چپاول گری نفت در ایران و بازگرداندن این ثروت به مردم، حیثیت و آبروی شایسته ایران و ایرانی را در منظر جهانیان آورد.
اوج مبارزات ملت ایران را در جریان ملی شدن صنعت نفت در قیام 30 تیر باید دید. در این روز نشان داده شد؛ که وحدت ملت و توانایی رهبری می تواند موانع رسیدن به هدف را با تدبیر از میان بردارد و نقشه بیگانگان را به شکست رساند.در تاریخ معاصر ایران، قیام 30 تیر جای خاص خود را دارد، زیرا تجربه ای به دست آمد؛ که تاآن تاریخ سابقه نداشت. از برخورد سیاستهای خارجی با هجوم توده های مردمی با شعار اسلامی نتیجه ای حاصل شد؛ که کمتر کسی در آن دوره، انتظار آن را داشت. بعضی، آن را پیروزی در لحظه شکست نامیدند و برخی دیگر، آن را اعاده حاکمیت ملی توصیف نمودند؛ اما نکته مهم در این جریان تاریخی آن است، که قدرت های خارجی اعم از انگلیس، امریکا و روسیه نادیده انگاشته شدند. سابقه جریان به این ترتیب است که در نخستین سال قرن بیستم با قرارداد دارسی، اکتشاف، استخراج و فروش نفت ایران در اختیار یک شرکت انگلیسی قرار گرفت. بعد از فوران نفت و اهمیت فوق العاده آن، دولت انگلستان سهام شرکت را خریداری کرد و در جنگ جهانی اول نخستین استفاده را از نفت ایران نمود؛ اما در پرداخت سهم ناچیز ایران تعلل می کرد و حاضر نبود؛ همان قرارداد دارسی را هم به مورد اجرا بگذارد. این وضع باعث اختلافاتی شد؛ که به جامعه ملل آن زمان کشید و به دنبال مذاکرات طولانی و آمد و رفت هیات های انگلیسی به ایران با دخالت رضاخان در سال 1311 به قرارداد معروف 1933 که وضعی بدتر از قرارداد دارسی داشت، منجر گردید. ملت ایران در دوره دیکتاتوری رضاخان نتوانست مانع چنین قرارداد ظالمانه ای باشد؛ اما با سقوط رضا شاه در 1320 و اشغال نظامی ایران از سوی دو همسایه شمالی وجنوبی(روسیه و انگلیس) در جنگ دوم جهانی و بعد هم اضافه شدن امریکا به آنها کم کم، به موازات مبارزه علیه اشغال گران، مساله منافع کشور از نفت هم مطرح گردید. دولت استعماری انگلیس حاضر نبود از چپاول منابع ایران دست بردارد و قرارداد 1933 را مصوب مجلس و برای یک قرن معتبر می شناخت در حالی که امضا کنندگان ایرانی آن اعتراف داشتند؛ که در زمان امضا آلت اراده دیکتاتور وقت بوده اند. مذاکرات مجالس دوره 13،14،15و16 (در آن زمان دوره مجلس دو سال بود) به خوبی دسته بندی نمایندگان و مقاومت بعضی را در برابر اراده ملت نشان می دهد. در آن سال ها، آیت الله کاشانی به دلیل بازداشت ها، تبعیدهای مکرر و سابقه مبارزه مسلحانه علیه انگلستان در عراق اعتبار بسیار داشت(1) و مصمم بود، هر چه بیشتر مردم را از تجاوزات انگلستان به منابع ملی ایران آگاه سازد. وی با تمام دولتهایی که بعد از شهریور 1320 با حمایت بیگانه به قدرت می رسیدند؛ مخالفت داشت. تمام این قدرت مذهبی و ملی در نهایت به دولتی داده شد؛ که دکتر مصدق در راس آن بود. دکتر مصدق با پشتوانه روحانیت و ملت، مامور اجرای قانون ملی شدن نفت گردید؛ که به دنبال قتل رزم آرا نخست وزیر در اسفند 1329 به تصویب رسید. در پی آن باید از انگلیسی هاخلع ید می شد و بر اساس ملی شدن نفت، تولید و فروش نفت منحصرا در اختیار دولت ایران قرار می گرفت. در آن زمان انگلستان، هنوز استعمارگر بزرگ بود و بسیاری از کشورهای مستقل امروز را در چنگال خود داشت. دولت امریکا تازه متوجه شده بود؛ که در خاورمیانه چنین منافعی وجود دارد و به دعاوی ایران علیه انگلیس روی خوش نشان داد. انگلستان برای جلوگیری از اصل ملی شدن نفت و بی اثر گذاشتن مبارزات ملت در استیفای حقوق خود، ایران را در محاصره اقتصادی قرار داد. رقم یک میلیارد ریال از محل عایدی نفت که در سال 1329 جزو بودجه بود، در سال 1330 محلی نداشت. از این رو، برای سال 1330 بودجه ای تصویب نشد و پرداختهای دولت با تصویب یک دوازدهم صورت می گرفت. پرداخت حقوق کارکنان نفت هم به دوش دولت ایران افتاده بود؛ که خود ماهیانه رقمی بالغ بر یکصد و هفتاد میلیون ریال بود. امکانات دولت در فراهم نمودن ارز برای واردات از بین رفت. برای مقابله با این وضع، دولت اوراق قرضه ای منتشر نمود و مردم کمال همراهی را با دولت کردند. دولت انگلستان به شورای امنیت و بعد دادگاه بین الملل لاهه شکایت کرد و از آن هم نتیجه ای نگرفت. تلاش انگلیس برای پیاده کردن قوا در ایران، ناموفق ماند و یکی از راه هایی را که برگزیدند و با کمک دربار ایران به اجرا گذاشتند؛ تغییر دولت در ایران بود و قیام 30 تیر این توطئه را بی اثر کرد. در آن زمان، ملت ایران با رهبری آیت الله کاشانی قدرت حاکمیت را به دکتر مصدق سپرد و او نمی بایست، به یکباره این قدرت را با استعفای خود به سادگی، در اختیار شاه می گذارد او حق نداشت؛ قدرت مردمی را که در اختیارش بود و همه جانبه حمایت می شد و راه ها را باز می نمود؛ با یک حق خصوصی یکسان ببیند و بی اطلاع ملت قهر کرده، استعفا بدهد و در خانه بنشیند و منتظر بماند تا دولت دیگری به دست قدرت های تجاوزگر شکل گیرد. اگر قیام30 تیر با خون شهدای آن روز به ثمر نمی رسید؛ نتیجه کودتای 28 مرداد32 در همان تیر ماه سال 31 فراهم شده بود .
کار مهمی که در 31 تیر انجام گرفت؛ این بود، که ملت با پایداری، تلاش و خون خود قدرت حاکمیت مطلق خود راکه مصدق رها کرده بود؛ به چنگ آورد. این نهضت با توجه به همه نیروهایی که در صحنه ایستادند و گروه هایی که ساکت ماندند و یا مخالف بودند، یک نهضت اسلامی است. 30 تیر نشان داد؛ چنانچه وحدت در جامعه اسلامی تحقق پیدا کند؛ می تواند نیرویی به وجود آورد؛ که ارکان استعمار و استبداد را بلرزاند و مقدمات فرو ریختن آن را فراهم سازد. در واقع، ارزیابی نیروی متحد مسلمین در برابر مسلسل، تانک و توپ در قیام 30 تیر نمونه است. این قیام به گروه های مختلف اعم از ملی، ضد ملی، مذهبی، عوامل بیگانه، شاه و دربار و ایادیش نشان داد؛ که در ایران یک نیروی ریشه دار نهفته، پرتوان و متکی به معنویتی خاص وجود دارد، که می تواند، محصول شگفت آوری تحویل دهد و اگر این قدرت در اختیار زمامداران قرار گیرد؛ می توانند در صحنه سیاسی بین الملل با استدلال مشکلات را حل نمایند و از ابرقدرت ها ترس و واهمه ای نداشته باشند.
آیت الله کاشانی که مظهر مبارزات اسلامی آن دوره بود، این نیرو را در بالاترین حد خود، در اختیار دکتر مصدق قرار داده و در یک سال و چند ماه به شیوه خستگی ناپذیری توده های ملت را در صحنه نگه داشته بود. تمام اجتماعات بزرگ این دوره در حمایت از مصدق، با اعلامیه آیت الله کاشانی شروع می شد و بارها، سراسر کشور با پیام او در جهت تقویت مصدق به تعطیل عمومی رسیده بود. گروه های چپ و راست که به کرات خواسته بودند؛ سنگ هایی بر سر راه حکومت قرار دهند؛ با شیوه مذهبی و اسلامی کاشانی، از میدان دور شده بودند و حتی از این نظر، یک قسمت از مسوولیت و بار سنگین حکومت رااز این حیث خود بر عهده گرفته بود؛ که در مصاحبه های مطبوعاتی و در ملاقات با هیاتهایی چون جاکسون، استوکس و هاریمن گفته بود؛ که دولت مجبور است، در اجرای قانون ملی کردن صنایع نفت، اراده ملت را رعایت کند و اگر مصدق از این جهت عدول نماید ادامه کار او ممکن نیست. با این سوابق، برای کاشانی تحمل پذیر نبود، که دکتر مصدق با استعفای خود ثمره مبارزات مردم را از بین ببرد و از این رو، می بینیم؛ در حالی که مصدق با خیال راحت به خانه خود می رود، بسیاری از عناصر ملی به فکر زمامداری خود می باشند، بیشتر نمایندگان مجلس تسلیم سیاستی هستند، که قدرت را در اختیار دارد و سیاستهای خارجی و دربار دست نشانده به آوردن قوام توافق می کنند؛ کاشانی با مجاهدت خاص و اتکا به ملت مسلمان به پا خاست و در آن روز، مسیر تاریخ را عوض کرد و نشان داد؛ عمیق ترین نیروهای ملی رادر سرزمین ایران، قشرهای مذهبی دارند، که در مبارزه در راه حق تا پای شهادت و از جان گذشتگی ایستاده اند. مردمی که در30 تیر 1331 به ندای آیت الله کاشانی، کفن پوشیدند و با نیت شهادت مهیا شدند؛ نیرویی جز ایمان، اعتقاد به مذهب و رهبری آن نداشتند و با این نیرو با قدرت تمام مبارزه را ادامه دادند. وقتی هیات حاکم به سرپرستی قوام السلطنه باوجود حمایت خارج، دیدند؛ که فشار مردم مسلمان متراکم است و گلوله چاره آن نیست، عقب نشستند و بار دیگر، ملت، قدرت رها شده را جذب کرد و به مصدق بازگرداند تا در اجرای برنامه ای که مامور آن بود، پیش رود و این بار دکتر مصدق بود، که می بایست، برای توان، وحدت عمومی و رهبری روحانی آن ارج نهد و با اتکا به آن، بدون سازش و بدون انحراف، خواسته ملت را تحقق بخشد. البته، حق این بود، که در این تاریخ یک نیروی انقلابی با ایمان، عهده دار امور گردد و مواضع نامشروع قدرت را بی تردید و قاطع در هم کوبد تا پیام نهضت و قیام حفظ شود و رسالت ضد استعماری ملت ایران بارور گردد و به شخص هر چند مورد اعتماد، تااین حد اتکا نشود. براساس سنت پارلمانی با آمادگی مجلس هفدهم بعد از انتخابات، دکتر مصدق استعفا داد تا مجلس جدید آزادانه اقدام کند. هیات رییسه دو مجلس توافق کردند؛ به طور مشترک نسبت به نخست وزیری مصدق ابراز تمایل نمایند؛ اما مجلس شورا لزومی به مشورت با مجلس سنا ندید و به طور مستقل با 52 رای از65 رای به مصدق رای اعتماد داد. مجلس سنا در 16 تیر تمایل خود را به نظر شاه واگذاشت.(2) فرمان نخست وزیری مجدد مصدق روز 19 تیر صادر شد و او مامور تشکیل دولت در روز 22 تیر قبل از معرفی دولت، تقاضای اختیارات نمود تا ظرف مدت شش ماه قوانین آزمایشی تصویب شده و به مورد اجرا گذارد.(3)این بحث ها در مجلس مواجه با ایراد شد و بعضی آن را در حکم تعطیلی مجلس دانستند و می گفتند؛ که دفتر هشتاد درصد نمایندگان حقیقی مردم هستند و دیگر لزومی به اختیارات قانونگذاری ندارد و او جواب داد: «در موارد فوری چنین نیازی هست.» روز25 تیر 1331 پس از سه ساعت مذاکره با شاه دکتر مصدق، در حالیکه همه جا بحث از معرفی دولت و اعضای کابینه بود، استعفا داد. علت استعفا، عدم موافقت شاه با وزارت جنگ او بود. دکتر مصدق، نخست وزیر بود و با وزرا، مسوولیت مشترک داشت و باید وزیر جنگ را هم خودش انتخاب می کرد؛ اما شاه براساس سابقه، این را به خود اختصاص داده بود و نمی خواست، صرف نظر نماید و آن را از لوازم فرماندهی کل قوا می دانست. دکتر مصدق بدون مشورت با سران نهضت، در همان جلسه در مقام استعفا برآمد و از صحنه خارج شد.(4) فعالیت برای جانشینی او در جناح های مختلف شروع گردید. آنها که از مدتها قبل، زمینه سازی می کردند؛ بر کوشش خود افزودند. یکی از دست اندرکاران سیاست آن روز می نویسد:(5) «... والاحضرت اشرف چند روز قبل از حوادث خونین30 تیر وارد تهران شد و با قوام السلطنه تماس گرفت و با نمایندگان مجلس برای زمینه سازی و تحمیل حکومت انگلیسی عین الدوله وارد گفتگو گردید و به تکاپو پرداخت و بدون تردید او یکی از مسوولین روی کار آوردن قوام، و حوادث 30 تیر می باشد» حسین علا متن استعفای مصدق را روز26 تیر به دکتر حسن امامی رییس مجلس داد و گفت؛ که شاه استعفا را پذیرفته و مجلس باید برای نخست وزیر جدید رای گیری کند.
42نفر از وکلا که بیش از نصف نمایندگان بودند، جمع شدند و با 40 رای به احمد قوام ابراز تمایل کردند. در حالیکه این جلسه نمی توانست، قانونی باشد؛ چون حد نصاب لازم را نداشت و نمایندگان نهضت ملی در جلسه دیگری بودند. بر اساس همین رای تمایل فرمان نخست وزیری به نام قوام صادر شد و لقب جناب اشرف را به وی دادند. شاه که ارتش را در اختیار داشت؛ به فرمانداری نظامی دستورداد تا اقدامات لازم را انجام دهد و آنها هم با تانک و زره پوش در خیابان ها مستقر شدند و مجلس را احاطه کردند. جمعی از نمایندگان فرصت طلب که همواره به دنبال قدرت حرکت می کنند؛ با اینکه به ظاهر حامی مصدق بودند، به صورت پنهانی برای قوام پیام فرستادند و همکاری خود را با او اعلام داشتند. شاه در باطن با قوام موافق نبود، ولی در شرایط پیش آمده، تسلیم نظر امریکا و انگلیس شده بود.
روز 28 تیر قوام برای اعاده حیثیت در سراسر کشور، درخواست اختیارات فوق العاده از شاه نمود و در روز 29 تیر از او خواست تا فرمان انحلال مجلس را صادر کند. شاه قول داد؛ که در صورت وخامت اوضاع فرمان انحلال صادر خواهد کرد و از وی خواست جهت برقراری نظم از نیروی نظامی استفاده کند. آیت الله کاشانی در آن تاریخ عکس العمل نشان داد و با صراحت و قاطعیت دو مطلب را اعلام داشت و برای تحقق آن محکم ایستاد. نخست این که قوام خائن به ملت است و باید کنار رود و دیگر این که برای ادامه نهضت ملت مصدق باید بازگردد.
تلاش علوی و دکتر امینی برای سکوت آیت الله کاشانی بدون نتیجه ماند. نیروی کاشانی در آن روز، برای دربار و قوام منحصر به فرد بود و می دانستند؛ اگر نظر او به نحوی جلب گردد؛ مشکلی پیش نخواهد آمد، بنابراین، علا پس از این که مجلس را متوجه تمایل به قوام ساخت؛ به منزل آیت الله کاشانی رفت؛ اما نه تنها نتوانست، رضایت و یا سکوت وی را جلب کند؛ بلکه با خشم کاشانی مواجه شد. پس از آن دکتر علی امینی که وزیر کابینه مصدق هم بود، در همین زمینه به ملاقات کاشانی رفت و همان جواب منفی را دریافت داشت(6) و در تجدید ملاقات هم نتیجه ای نگرفت.(7) قوام وقتی نتوانست از این طریق موفقیتی به دست آورد، اعلامیه معروف «باید سیاست از دین جدا باشد» را صادر نمود(8) و فکر کرد؛ بامردم اتمام حجت کند و با تهدید، نیروی کاشانی را پراکنده سازد. قوام فکر می کرد؛ او، مصدق و امثال امینی از یک خانواده بزرگ هستند، که در 150 سال گذشته تاریخ ایران، تمام قدرت حاکمیت را در اختیار داشته اند و در قیافه های گوناگون برحسب موقعیت نمایان شده اند و با داشتن اهداف بزرگ گاهی، حاکم بوده اند، زمانی، وزیر شده اند و دوره ای، نماینده بوده اند و با عضویت در شبکه فراماسونری به لژ بزرگ مربوط شده اند. با این آگاهی بود، که قوام حمله خود را متوجه آیت الله کاشانی کرده بود، که در توده عظیم مردم مذهبی جایی داشت و می توانست، وزنه یکی را به ضرر دیگری سنگین سازد.
کاشانی در مقابل تهدید قوام مبارزه را تشدید ساخت و حمله را به طور غیرمستقیم متوجه شاه نمود و این امر به دو شکل صورت گرفت؛ نخست، با اعلامیه ای خطاب به قوای انتظامی وضع موجود را برایشان تشریح کرد(9) و آنها را به مقاومت اسلامی دعوت نمود و این امر با وجود فرماندهی کل قوای شاه امر ساده ای نبود، در شرایط آن روز حدود آن اعلامیه از جانب یک روحانی با اعجاب، تلقی می شد که باید از یک ثروت وسیع معنوی برخوردار باشد تا از عواقب آن بیم به خود راه ندهد. دیگر آن که به وسیله نامه ای که به علاء نوشت با صراحت قید نمود؛ که اگر دکتر مصدق باز نگردد؛ انقلاب را متوجه دربار خواهد کرد.(10) ارزش این دو اقدام در روزهایی که قوام با اتکا به سیاست انگلیس و امریکا اعلامیه اش را صادر کرده بود و مجازات اعدام را با تشکیل محاکم انقلابی برای مخالفین در نظر گرفته بود؛ بسیار زیاد است. کاشانی در جواب اعلامیه تهدیدآمیز قوام اعلامیه ای صادر کرد و اوضاع روز و سوابق قوام و دلایل مخالفت با او را تشریح کرد و گفت: «... تاریخ حیات سیاسی او پر از خیانت و ظلم و جور است و بارها امتحان خود را داده و دادگاه ملی، حکم مرگ و قطع حیات سیاسی او را صادر کرده است... من نمی خواهم که درباره عدم صلاحیت احمد قوام پیش از این سخن گفته باشم؛ اما اعلامیه ایشان در نخستین روز زمامداری به خوبی نشان می دهد؛ که چگونه بیگانگان درصددند، که به وسیله ایشان تیشه به ریشه دین و آزادی و استقلال مملکت زده و بار دیگر زنجیر اسارت را به گردن ملت مسلمان بیندازند، توطئه تفکیک دین از سیاست که قرون متمادی سرلوحه برنامه انگلیس ها بود و از همین راه ملت مسلمان را از دخالت در سرنوشت و امور دینی و دنیوی باز می داشته است؛ امروز، سرلوحه برنامه این مرد جاه طلب قرار گرفته است... من صریحا می گویم؛ که بر عموم برادران مسلمان لازم است، که در راه این جهاد اکبر کمر همت بر بسته و برای آخرین مرتبه، به صاحبان سیاست استعمار ثابت کنند؛ تلاش آنها در به دست آوردن قدرت و سیطره گذشته محال است و ملت مسلمان ایران به هیچ یک از بیگانگان اجازه نخواهد داد که استقلال آنها به دست مزدوران آزمایش شده، پایمال شود...» کاشانی برای این که تمام جهات را به سوی قوام مسدود نماید؛ تک تک و دسته دسته نمایندگان مجلس را به منزل می خواست و از آنها قول می گرفت تا رای اعتماد به قوام ندهند؛ نتیجه کوشش این بود که در صبح روز 29 تیر حدود 50 نفر از نمایندگان حاضر شده بودند که نظر مخالف بدهند و از نظر پارلمانی هم پایداری قوام را مشکل ساخت.
همان طور که پیش از این دیدیم؛ نمایندگان طرفدار نهضت ملی تصمیم بر مقاومت گرفتند و متعهد شده و سوگند یاد نمودند؛ که از مصدق حمایت کنند. گروهی انتخاب شدند تا با شاه ملاقات نمایند و در همین راستا، به دنبال مصاحبه آیت الله کاشانی، این گروه طی اعلامیه ای رای به تعطیلی 30 تیر دادند و در نهایت، این تلگراف به شاه مخابره شد:
«اعلیحضرت: مردم ایران را به جرم وطن پرستی و نهضت ضدبیگانه، بعضی از افراد ارتش و مامورین پاره پاره می کنند. در سراسر مملکت، عده زیادی مردان شرافتمند و غیور به زندان تسلیم شدند، چند نفر از مردان ملی را در معابر عمومی شهید کردند تا این ساعت این جریان قانون شکنانه و ناگوار ادامه دارد، مسلم است، که این اعمال ناهنجار عواقب وخیم در بر خواهد داشت، ما نمایندگان ملت با توکل به خداوند و استفاده کامل از کلیه حقوق خود برای دفاع از مردم قیام کرده ایم و لازم دانستیم، مراتب را به استحضار مقام سلطنت برسانیم.»
روز 29 تیر دو جبهه در مقابل هم قرار گرفته بودند؛ جبهه ای که می خواست، قوام را به هر ترتیب نگهدارد و جبهه ای که با رهبری کاشانی متمرکز شده بود و ادامه نهضت ملت ایران را به هر قیمت طلب می کرد. به نظر جبهه اول، بازداشت آیت الله کاشانی می توانست، سنگر ملت را به شکست برساند. ارسنجانی همراه و مشاور قوام در خاطرات خود می نویسد: «در آن شب، جلسه شورای امنیت تشکیل شد. مذاکرات برای جلوگیری از تظاهرات 30 تیر انجام گرفت و قوام گفت؛ که اعلیحضرت با پیشنهاد من موافقت کرده اند؛ که صدور دستور انحلال مجلس مابقی ندارد و دستوری داده ام؛ که حالا نمی گوییم، ما شب را نخوابیدیم؛ که قوام چه دستوری داده است. روز بعد قوام گفت؛ که دستور دادم، شهربانی سیدابوالقاسم کاشانی را توقیف کند، دستور کتبی دادم و امروز او را توقیف خواهند کرد و شما خواهید دید؛ چه تاثیری در اوضاع دارد. گفتم؛ که کاشانی وکیل مجلس است و مصونیت دارد... گفت؛ که مملکت را به آتش کشیده و در پناه مصونیت ایستاده اند؛ من این حریم را می شکنم...» توقیف کاشانی ناموفق ماند، قبل از این که توقیف شود؛ خبرگزاری ها، خبر آن را پخش کردند و رادیوهای خارجی منعکس کردند؛ که بر هیجان مردم افزوده شد و امکان عملی پیدا نکرد و امید قوام السلطنه در این مورد به یاس مبدل شد. در نتیجه، کاشانی مجال یافت؛ مصاحبه مطبوعاتی 29 تیر را از موضع قدرت انجام دهد و موجبات قیام عمومی 30 تیر را فراهم سازد. این مصاحبه در حالی انجام گرفت؛ که کامیون های حامل سربازان حکومت نظامی،سراسر خیابان محل اقامت کاشانی را در برگرفته بودند. کاشانی در این مصاحبه اعلام کرد: «به خدای لایزال، اگر قوام نرود؛ اعلام جهاد می کنم و خودم کفن پوشیده و با ملت در پیکار شرکت می نمایم.» آیت الله کاشانی، تفضیل جریانات را تشریح و مداخلات 150 ساله انگلیس در امور داخلی ایران را بیان داشت و گفت؛ «که انگلیسی ها بارها خواسته اند این نهضت پر افتخار را از بین ببرند و دولت دکتر مصدق را ساقط کنند. سه بار تعطیل عمومی در سراسر کشور دادم؛ برای این که انگلیسی ها کامیاب نشوند؛ ولی این بار، به دستیاری بعضی از عمال خیانتکار خود، احمد قوام را روی کار آورده اند.»(11)
در مورد منش حزب توده در مقابل استعفای مصدق، نویسنده کتاب گذشته چراغ راه آینده است، می نویسد: «کمیته مرکزی حزب توده ایران، دکتر مصدق را نه زمامداری ملی و ضداستعماری می شناخت و نه نماینده بورژازی ملی ایران، برعکس، معتقد بود؛ که هدف نهایی مصدق چیزی جز تحکیم امپریالیزم در کشور ما نیست.»
همین نویسنده مثال هایی از روزنامه های آن روز مربوط به حزب توده دارد:
«... دکتر مصدق در خطوط کلی، از روش اسلاف خود چون ساعد و رزم آرا پیروی کرده و اگر احیانا هم تغییری درباره وجوه داده شده برای تشدید سیاست ضدملی سابق بوده است.» «... مصدق از نظر داخلی، متکی بر طبقاتی است، که نفع آنها با نفع اکثریت عظیم مردم ایران تعارض دارد... همین ها هستند که سال ها یک روز به دنبال قوام و یک روز به دنبال رزم آرا و یک روز هم به دنبال مصدق، انواع جرایم و جنایات را مرتکب می شوند. اردوی غارتگرانه در ایران یکی است، فقط نقاب ها فرق می کند؛ از نظر خارجی نیز دکتر مصدق متکی به یک امپریالیسم جهانخوار بین المللی است...
تکیه گاه خارجی او یعنی امپریالیسم جهانخوار امریکا، نیز نظری جز به اسارت کشاندن و تبدیل کشور به پاسگاه تجاوز امپریالیستی نداشته و ندارد. بدین ترتیب، دولتی که از نظر خارجی و داخلی چنین تکیه گاه هایی داشته باشد؛ چگونه می تواند، مصدر اقدامات اصلاح طلبانه شود...» بنابراین پس از استعفای مصدق و همچنین انتصاب قوام به نخست وزیری، حزب توده با بی تفاوتی نسبت به این تغییر نوشت «... نتیجه زد و خورد جناحین هیات حاکمه ایران، هر چه باشد؛ پس از 14 ماه یک بار دیگر این حقیقت با کمال وضوح به ثبوت رسیده است که هیچ یک از جناحین و شخصیت های هیات حاکمه ایران دوست ملت و هوادار منافع او نیستند، اینها همه دشمن و مدافع ماشین بهره کشی هیات حاکمه ایرانند.» به این ترتیب حزب توده در آن دوره، بحث اختلافات طبقاتی را در مقابل مبارزه ضداستعماری ملت ایران آورده بود و جناح نیرومند ملی آن روز را که موتور محرک آن قدرت مذهب بود، تضعیف می ساختند و تنها بعد از 30 تیر است، که کم کم روحیه خود را تغییر داده و سعی می کنند؛ به جای روحانیت آن روز بنشینند.
حوادث 30 تیر با تعطیلی بازار تهران ادامه یافت. از 26 تیر به دنبال نخستین اعلام مخالفت کاشانی بازار تعطیل شده بود. سرلشکر علوی مقدم فرماندار نظامی مراکز حساس تهران را اشغال و تظاهرات را کنترل می کرد. در نقاط دیگر کشور وضع متشنج بود، در آبادان و اصفهان تظاهرات وسیعی برگزار شد. اعتراض به حکومت قوام به نحوی در نقاط مختلف کشور بروز کرده بود؛ که صحبت از انحلال مجلس بود. در 29 تیر، تعطیلی وسعت بیشتری گرفته بود؛ سرویس های اتوبوس رانی دست از کار کشیدند و تظاهرات ها به صورت پراکنده بر پا می شدند. گروه های وابسته به نهضت ملی و از جمله حزب زحمتکشان فریاد مرگ بر قوام، زنده باد مصدق و زنده باد کاشانی سرمی دادند. در حوالی بهارستان اجتماعات به اقدامات محلی تبدیل شده بود. سرلشکر وثوق به دستور قوام در کاروانسرای سنگی با کامیون های پر از سرباز راه را بر جمعیت هایی که از همدان و کرمانشاه می آمدند؛ بست و آنها را سرکوب کرد. احزاب ایران، زحمتکشان ملت ایران، مجاهدین اسلام و کمیته مقاومت ملی اعلامیه هایی در جهت پیشرفت قیام صادر کردند. 30 تیر روز سرنوشت سازی بود، تانک ها در شهر به گردش درآمدند و مردم از نقاط مختلف به سوی مرکز شهر، سرازیر شدند. بیشتر نمایندگان نهضت ملی، شب را در مجلس مانده بودند و روز 30 تیر، ناظر جریان زدوخوردها بودند. جزئیات حوادث آن روز را باید در کتاب هایی که در این باب نوشته شده، خواند. در ساعتی از همان روز خبر رسید؛ که آیت الله کاشانی با جمع زیادی کفن پوش آمده و در حال حرکت به سوی بهارستان است. قوای انتظامی دستور مقابله یافته اند، مردم در میدان بهارستان تلفات زیادی داده بودند، در نقطه ای از شهر اتومبیل شاهپور علیرضا گرفتار هجوم مردم شده بود و قوای انتظامی با محاصره کامل او را نجات داده بودند. پیروزی مردم در ساعت دوازده ظهر حتمی بود. مامورین دیگر، در مقابل ابراز احساسات مردم مقاومت نمی کردند و در بعضی نقاط جنبه اسلامی قیام کاشانی تاثیر خود را گذاشته بود. فریاد جمعی ملت متحد در سقوط قوام کار خود را به پایان می رساند. شاه با تلفن به مهندس رضوی اعلام داشت؛ قوام معزول گردید. ارسنجانی در این رابطه می نویسد: «قوام روز 30 تیر در باغ سفارت آلمان بود و اخبار را دریافت می کرد. ذوالفقاری آمد و گفت؛ که شهر شلوغ است و مامورین جلوگیری نمی کنند. اخبار تا ساعت پنج به قوام داده می شد، در این ساعت به سوی کاخ سعدآباد حرکت کرد؛ وقتی خبر استعفای خود را از رادیو شنید؛ که قیام به نتیجه رسیده بود. ارتش به پادگان ها بازگشت و مردم اداره شهر تهران را مستقیما به دست گرفتند. در آن زمان، بین ارتش و مردم اختلاف بود ملت پشتیبانی و حمایت از ارتش را نداشت و ارتش هم خود را برگزیده یک قدرت برتر و حاکم بر ملت می دانست و به وضع و خواسته مردم بی اعتنا بود.»
نزدیک غروب 30 تیر پس از پیروزی ملت و تسلط مردم بر تهران، اعلامیه زیر از سوی آیت الله کاشانی صادر گردید: «بسم الله الرحمن الرحیم. پس از سلام به عموم برادران عزیزم، از این که برای مرتبه دیگری همت عالی و شهامت خداپسندانه شما به نتیجه بسیار گرانبها رسید و عنصر سفاک و جنایت کاری مانند احمد قوام را از صحنه زمامداری پوشالی طرد و آخرین تیرترکش استعمار به سنگ خورد؛ لازم می دانم؛ اولا خدای بزرگ را شکرگزاری نموده و در ثانی از این همه فداکاری و استقامت شما مردم قهرمان ایران صمیمانه قدردانی نمایم.
عزیزان من، مسلم است ،همان طور که استقامت و همت شما برای استقلال، آزادی و حفظ دین و دنیا ثمربخش می باشد؛ همانگونه سبب ایجاد آبرو و حیثیت شما در بین جهانیان خواهد بود. لازم به تکرار نیست، که رمز موفقیت ملت ایران در گذشته و حال، اتحاد، اتفاق، فداکاری و جانبازی بود و در آینده، همین خصال، سبب ادامه حیات پرافتخار فرزندان رشید ایران خواهد بود. لازم می دانم؛ به مناسبت شهادت رشیدانه فرزندان عزیزم، تاثرات بی پایان خود را به عموم هموطنان گرامی از تهران و شهرستان ها بالخصوص بازماندگان آن شهیدان پرافتخار ابراز دارم و از خدای بزرگ صبر جمیل و اجر جزیل در این مصائب برای بازماندگان و آمرزش روح پرفتوح آنها را خواستارم. در خاتمه با ابراز صمیمانه ترین تشکرات از احساسات عالیه هموطنان عزیز تقاضا دارم؛ از فردا به اعتصاب خاتمه داده و با نصب پرچم های ملی، سبب کوری چشم دشمنان داخلی و خارجی نهضت ملی ایران بشوید. بدیهی است، می توانم با کمال صراحت به هموطنان عزیز قول دهم؛ که از گرفتن انتقام قانونی و خداپسندانه از عاملین وقایع ناگوار امروز کوتاهی ننمایم... والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته، سیدابوالقاسم کاشانی.»
ایدن در پخش خاطراتش به نام نفت ایران، قیام 30 تیر را شورشی می داند؛ که در تهران روی داد و حزب کمونیست آن را به وجود آورد و قوام السلطنه ناچار شد؛ استعفا بدهد.(12)
قیام 30 تیر، پیروزی بزرگی برای ملت بود. همان شب، رای دادگاه لاهه به نفع ایران صادر شد و خوشحالی مردم را مضاعف ساخت. دادگاه با اکثریت نُه رای در برابر پنج رای تصمیم گرفت؛ که رسیدگی به این موضوع در صلاحیت دادگاه نیست، زیرا امتیازی که در سال 1933 به انگلستان داده شده بود؛ نمی تواند، یک معاهده دو طرفی و بین المللی محسوب شود و بنابراین رسیدگی به آن در صلاحیت دادگاه لاهه نیست.(13)
مجلس شورا، روز 30 تیر را به نام روز مقدس ملی شناخت و تصویب کرد؛ احمد قوام را به علت کشتار جمعی و قیام مسلحانه علیه ملت ایران، مفسد فی الارض شناخت که مجازات آن اعدام بود، کلیه اموال و دارایی او را مشمول مصادره دانست و برای این که در مجلس اختلافی نباشد؛ با این که آیت الله کاشانی نماینده ای نبود، که در مجلس حاضر شود؛ به عنوان رییس مجلس انتخاب کرد.
پی نوشت ها:
1 در دوره ملی شدن نفت، آیت الله کاشانی، نقطه وحدت جهان اسلام شناخته شده بود. برای این که وضع این روحانی برجسته را در آن روزهای بحرانی و پرجنجالی ملاحظه نماییم؛ به مصاحبه خبرگزاری (پ ان پ) و معرفی ای که از کاشانی دارد، می پردازیم. وی می نویسد: « مردی که امروز مظهر وحدت و الهام دهنده مسلمین ایران و جهان است یک روحانی ساده، خوش دل، خوش منظر و شوخ طبع است، که دوست و دشمن به دوراندیشی، سیاست مداری، صداقت و صحت وی اعتراف دارند. نیروی بزرگی که این مرد قوی الاراده و پرحرارت را به جلو می راند؛ ایمان و اعتقاد وی بر عظمت اخلاقی، قدرت معنوی اسلام و کامل بودن این آیین برای حکومت دنیایی و آخرتی است. این پیشوای بزرگ ایران، در سنین کهولت با صدای لرزان خود پیام یگانگی و وحدت اسلام را در جهان پخش می کند و روزی نمی گذرد؛ که از یک گوشه دنیا مسافری یا سیاست مداری یا روزنامه نگاری برای او نامه ننویسد یا به دیدارش نیاید. نام آیت الله کاشانی در لندن، پاریس، نیویورک، کراچی، اندونزی، هندوستان و به خصوص در کشورهای اسلامی در ردیف گاندی و نهرو قرار گرفته و طبقات آزادی خواه و متفکر این جامعه ها وی را مظهر نجات ملت های ستمدیده از فساد استعمار مادی مغرب زمین می دانند. آیت الله کاشانی، لباس ساده روحانیت را که عبارت از یک عمامه کوچک سیاه رنگ و یک لباده بلند و عبای مشکی است، بر تن دارد و در صورت سالخورده و رنج دیده چشمان نافذش، حقیقت چون گوهری درخشان، می درخشد. آیت الله کاشانی را می توان پیشقدم تجدید اسلام به شمار آورد؛ زیرا وی قریب پنج قرن است، برای رهایی مسلمین از چنگال فشار و احیا و عظمت اسلام می کوشد و در این مبارزات رنج ها برده است؛ که منافع دولت های بزرگ استعماری وی و خانواده اش را زیر فشار، تبعید و حبس قرار داده و سه بار وی را مدت های مدیدی در زندان و بازداشت رنج می داده اند. آیت الله کاشانی، یگانه روحانی ایرانی است، که عقیده دارد و این عقیده خود را بی پروا اظهار می دارد، که در اسلام، مذهب از سیاست جدا نیست و طبقه دینی و دنیایی مسلمان آن است که در سیاست کشور دخالت کند و با آشنایی کافی بتواند از حقوق برادران دینی خود، کشور و میهن خویش دفاع کند. آیت الله کاشانی، طرفدار ازدواج اجباری و تشکیل خانواده است و می گوید؛ که در صورت ملی شدن این نقشه، کشور ایران که اکنون شانزده میلیون جمیعت دارد، و در عرض ده سال پنجاه میلیون سکنه، پیدا خواهد کرد. ضمنا آیت الله کاشانی معتقد است، که برای عملی شدن این نقشه و برای آن که جمعیت ایران مرفه و سعادتمند باشند، باید منابع ثروت این کشور به دست خود ایرانیان بازگردد و سالی صدو پنجاه میلیون لیره عایدات نفت به جیب خود مردم ریخته شود. با تشکیل خانواده و تبلیغات واقعی اسلامی، اخلاق جامعه تهذیب و از این افساد و انحطاط اخلاقی جلوگیری شود و با ایجاد کارخانه ها و ترویج و تکمیل صنایع و کشف معادن، زندگی مادی مردم تامین و احتیاجات آنها رفع گردد. آیت الله کاشانی عقیده دارد؛ که در حال حاضر و اوضاع آشفته امروزی، هیچ سازمان دولتی یا ملی نخواهد توانست، مشکلات را رفع کند؛ زیرا دولت هایی که از ضعف و آشفتگی ایران استفاده می کردند؛ عده ای را که عادت به چپاول و غارتگری از هر طریق پیدا کرده اند؛ بر مردم مسلط ساخته اند و در نتیجه نبودن امنیت قضایی و عدالت اجتماعی این اشخاص استفاده جو و نادرست، روزبه روز افزایش یافته و اگر جلوی آنها گرفته نشود، تمام ثروت های هنگفت خود را در بانک های خارجه نهاده اند و اگر امنیت قضایی باشد؛ با ثروت ها و همه افراد فعال ایرانی به وطن خواهند برگشت. آیت الله کاشانی چنین عقیده دارند، که خداوند تبارک و تعالی، ثروت طبیعی سرشاری به ایران مرحمت فرموده و وظیفه ما است؛ که این منابع را به کار انداخته و حتی کارگران مملکت ما، چون کفایت نمی کند؛ از کشورهای همسایه باید استمداد کنیم، نه این که خود مردم ما از بیکاری، فقیر و مضطر باشند. ایادی استعمار در این کشور چنان شیره و رمق مردم را کشیده اند؛ که نفوس کثیره، مشرف بر هلاکت و دچار امراض تراخم، مالاریا و گرسنگی هستند. در باب تبلیغات چپ و نفوذ کمونیزم در ایران عقیده آیت الله کاشانی را استفسار کرد و فرمودند: تاثیر تبلیغات چپ پیش تر برای فقر و هلاکت است، که عده ای از مردم روزنه امیدی برای بهبود اوضاع معیشت و زندگی خود می دانند. بلی عده ای از روی اصول و مبدا، متمایل به این مسلک هستند، ولی در نتیجه صحبت و تفهیم مبادی حکومت اسلامیه که بهترین طرز حکومت در دنیاست و باعث این است، که هر کس از عدالت، امنیت و رفاه اساسی برخوردار باشد. گمان نمی کنم، کسی متمایل برای مسلک افراطی بشود، چنان که در صدر اسلام به واسطه این که قوانین اسلامی مجرا و متبع بود، در مدت کمی مسلمین اغلب دنیای آن زمان را تسخیر و فرمانروایی کردند. پرسیدم؛ تصور می فرمایید؛ در صورتی که انگلیسی ها به کلی از ایران ریشه کن شوند؛ ما خودمان بتوانیم صنعت نفت را استخراج، تصفیه و به فروش برسانیم؟ آیت الله کاشانی در جواب گفتند: الان به موجب اطلاع صحیح و دقیق مهم ترین ایرانی مشغول تصفیه نفت و بنزین و تهیه آنها هستند، البته عده آنها کم است، ولی از حیث تخصص فنی قصوری در متخصصین ایرانی نیست و حتی روغن ماشین را می توانند تهیه کنند. یکی می گفت؛ که علت مضیقه از حیث روغن ماشین آن است، که عمال انگلیسی ها بعضی اسباب های دستگاه را مفقود کرده اند و اکنون از امریکا خواسته اند که پس از رسیدن، مرتفع خواهد شد و اما در فروش محصولات، تمام دنیا حاجت دارند، قرارداد فروش با ایتالیا، چکسلواکی و لهستان به زودی امضا خواهد شد. با امضای قرارداد به سایرین هم ما نفت را در بازار تسلیم می کنیم، وسایل تصفیه را خودشان آورده و خواهند برد. ما تا سالی پنجاه میلیون تن هم می توانیم نفت استخراج کنیم. در باب انگلیسی ها باید بگویم، که انگلیسی ها ایران را کشتند. علاوه بر اجحاف مادی در شوون سیاسی، مداخله کردند. مردمان خائن را آوردند و آنها هم بدون بقا و رحمی با ملت بیچاره رفتار می کردند؛ که تخصر با عاطفه با حیوانات چنین رفتار نمی کند.
نفرت آیت الله کاشانی از انگلیسی ها موقعی خوب آشکار شد؛ که پرسیدم به عقیده حضرت عالی به هیچ وجه با انگلیسی ها نمی توان سازش کرد؟ آیت الله کاشانی ابروها را درهم کشید و گفت: گفتم؛ انگلیسی ها دشمن بشر هستند، از آنها عجب نیست، ولی رفتار ایرانیانی که کاملا مروج حرکات ظالمانه و رفتار دلخراش آنها هستند، بدتر و جای تعجب است. اگر این ملت سراسر از بین برود؛ بر این زندگی ننگین رجحان دارد، زیرا مردم ایران اَقل وسایل معیشت را ندارند، این بی انصاف ها مال ما را بردند و پایه اخلاق و معنویات ما را متزلزل ساختند و تا وقتی نفوذ آنها صددرصد ریشه کن نگردد؛ این ملت نمی تواند، انتظار داشته باشد؛ که روی خوش و رفاه ببیند. در باب احتیاج انگلستان به نفت ایران، چون طبق قانون، ما باید به مشتریان سابق نفت بدهیم به انگلیسی ها هم نفت خواهیم فروخت. من به استوکس هم گفتم؛ که اگر تا حدود سالی، ده میلیون تن نفت بخواهید، خواهیم فروخت؛ احتیاجات سایرین را هم در صورتی که نفت ما را بخواهند، به شما وکالت بدهند؛ حاضریم، توسط شما تامین کنیم. درباره وقایع اخیر مجلس و بحران احتمالی در دولت، عقیده آیت الله را پرسیدم؛ ایشان فرمودند: این موضوع دو علت دارد، یکی تحریک شرکت نفت و انگلیسی ها است و یکی دیگر، آن که، عده ای که همه ساله به زور سرنیزه عمال انگلیس از صندوق بیرون می آمدند؛ در دولت حاضر، مساله سرنیزه در کار نیست و اینها مایوسند و مشغول تحریک می باشند؛ ترتیبی بشود؛ که باز از صندوق ها سردرآورند.
ولی تصور نمی کنم؛ در مجلس کاری بتوانند بکنند. همان طور که آقای دکتر مصدق گفت: حاجتی به رای اعتماد ندارد و بعد هم اگر حاجتی باشد؛ به اندازه گذراندن بعضی لوایح، نمایندگان در مرکز هستند، با این حال، در برابر احساسات عجیب مالی که ایرانیان هرگز به خود ندیده اند؛ حکایت خائنین به قدر پشیزی ضرر به اراده ملت و وضع دولت نخواهد زد و بر فرض آن هم که آقای دکتر مصدق خدای نخواسته، درنتیجه عدم توانایی و کسالت مزاج کناره گیری کنند؛ به طور قطع از محالات است، که اشخاص طرف تمایل انگلیسی ها به روی کار بیایند. از محاصره اقتصادی انگلیس، سوال کردم؛ آیت الله فرمودند: انگلیسی ها از آغاز ملی شدن صنعت نفت آنچه کردند به زبان خودشان و نفع ملت ایران بوده، از جمله همین محاصره اقتصادی است، که بدون موجب و برخلاف قوانین عالم دست به این کار زدند. ملت ایران از این محاصره خیلی مشعوف است، چون جنس های فاسد گران قیمت انگلیس که به دسایس و حیل به ایران می فرستادند و تحمیل ایرانیان می کردند؛ مقطوع می شود؛ مثلا بعد از جنگ، طیارات فرسوده جنگی خود را با کمک دست نشاندگان خود به قیمت گزاف به ایران تحمیل کردند و همچنین لکوموتیوهای راه آهن را با کمک خائنین به مبلغ گزاف به ما فروختند و اغلب آنها را هم تحویل نداده اند، در مساله تلفن تهران با قیمت گزاف تحمیل و آن را ناقص گذارده اند و همچنین لوله کشی تهران را خراب و ناقص کرده اند و یکی از خوشبختی های ملت ایران آن است، که قطع معاملات ایران با انگلیس ها بشود. اولا ایران محاصره اقتصادی نمی شود و تمام دنیا اجناس به نازلترین قیمت در دسترس ایران خواهند گذارد و به هر حال، محاصره اقتصادی غیرعقلانی و کودکانه است. در صورتی که درباب نفت عمل آنها برخلاف قانون و حق استقلال ایران است. محاصره اقتصادی آنها از حیث نفت و اخراج متخصصین آنها از ایران خودش برای آنها بیش از محاصره ای است، که به خیال کودکانه خود بر ما تحمیل کرده اند. اگر قراری برای خرید ندهند؛ متخصصین آنها را دولت بیرون می کند و به حول و قوه و عنایت خداوندی، انگلیسی ها تاکنون، در چنین ورطه هولناک، خطرناک و ذلت باری گیر نکرده بودند. در باب این که ممکن است، انگلیس ها به زور متوسل شوند؛ آیت الله خیلی خونسرد و بی اعتنا بودند و فرمودند: امروز دیگر دوران حکومت زور سپری شده و اگر انگلیس ها دست بر چنین کاری بزنند؛ اعلام جهاد خواهیم کرد و سایر علمای اسلامی نیز ممکن است، به ما تاسی کنند و آن وقت خاورمیانه برای انگلیس ها خیلی داغ تر از آن خواهد شد که انتظارش را دارند. آخرین سوال من این بود، که در صورت سماجت انگلیسی ها و فشار اقتصادی بر ایران آیا تصور می رود؛ کالاهای انگلیسی به کلی تحریم بشود؟ آیت الله در جواب فرمودند: حاجتی به تحریم نیست، زیرا وقتی انگلیس ها با ما معاملاتی نداشتند؛ قطعا اجناسی نخواهند فرستاد و در صورتی که فشار اقتصادی بر ما وارد آورند، نه تنها در ایران با آنها معاملات به کلی از بین می رود بلکه شاید تمام ممالک اسلامی را وادار کنیم با انگلیس ها قطع معاملات کنند و یقین است، که خطر و ضرر این کار، برای انگلیس ها از حد حساب خارج خواهد بود. من از صحبت با این شخصیت بزرگ اسلامی، هرگز، سیر نمی شوم؛ می خواستم؛ مدتی طولانی تر شرفیاب باشم و از محضر ایشان استفاده کنم؛ ولی وقت شخصیتی مثل آیت الله کاشانی خیلی گرانبها بوده و در این موقع عده ای به انتظار ایشان بودند. با اظهار تشکر و امتنان خارج شدم و شرح ملاقات خود را با ایشان برای خوانندگان گرامی در اخبار روزنامه ها گزارش دادم.» (مجموعه ای از مکتوبات، پیام ها و سخنرانی های آیت الله کاشانی، جلد دوم، صفحه 21 29، به نقل از روزنامه اطلاعات، 7 مهر، 1330 ه.ش)
2 نایب رییس مجلس سنا به شاه نوشت: «برای احتراز از پیشامد هر اختلاف نظری در مورد ابراز رای تمایل در این مورد مخصوص، تقاضا می شود؛ مقام سلطنت، فرمان ملوکانه را صادر فرمایند و کابینه تشکیل و معرفی گردد و مجلس سنا نظر قطعی خود را پس از دقت در برنامه دولت اعلام دارد.»
3 مصدق ماده واحده ای به این شرح پیشنهاد نمود؛ «برای اصلاح امور کشور مدت شش ماه به آقای دکتر مصدق اختیار داده می شود تا در امور مالی، اقتصادی، پولی، بانکی، سازمان های اداری، مقررات مختلف استخدامی و قوانین قضایی آنچه لازم می دارند؛ وضع نماید.»
4 متن استعفای دکتر مصدق! پیشگاه مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاهی! چون در نتیجه تجربیاتی که در دولت سابق به دست آمده، پیشرفت کار در این موقع حساس ایجاب می کند؛ که پست وزارت جنگ را فدوی، شخصا عهده دار شود و این کار مورد تصویب شاهانه واقع نشده و البته، بهتر آن است، که دولت آینده را کسی تشکیل دهد؛ که کاملا مورد اعتماد باشد و بتواند منویات شاهانه را اجرا کند و با وضع فعلی ممکن نیست، مبارزه ای را که ملت ایران شروع کرده است، پیروزمندانه خاتمه دهد؛ فدوی دکتر محمد مصدق (روزنامه باختر امروز، شنبه 28 تیر 31)
5 خواندنی ها، شماره 81و82 سال 31، اسرار مهمی از 30 تیر 31.
6 در همین خلال آقای دکتر علی امینی به ملاقات آیت الله کاشانی آمده و اظهار کرد؛ که آقای قوام پیغام داده اند؛ که چون به زودی فرمان نخست وزیری را خواهند گرفت؛ وزرای مورد اعتماد خود را معرفی فرمایند. گفتند؛ که به جای آقای دکتر مصدق هیچ کس، نمی تواند نخست وزیر باشد؛ فردای آن روز، اکثریتی از نمایندگان مجلس، اعتماد خود را به نخست وزیری آقای قوام ابراز داشتند... مجددا آقای دکتر امینی به ملاقات آیت الله کاشانی آمد و همان پیشنهاد را تکرار کرد؛ آیت الله با بیانی جدی تر گفتند؛ که سخن همان است، که گفته ام؛ تا آقای دکتر مصدق زنده است، هیچ کس نباید نخست وزیر باشد، دکتر امینی برای ایجاد تردید در این تصمیم اظهار نمود؛ که آقا! توجه فرمایید؛ که قوام... آیت الله گفتند؛ که به ایشان بگویند؛ سید از او دیوانه تر است و هر گاه در ظرف 24 ساعت از نخست وزیری کنار نرود؛ کفن پوشیده و از خانه خارج می شود.» (امید ایران، شماره 1003، فروردین 58)
7 ارسنجانی در صفحات 44 و 45 یادداشت های خود می نویسد: «ظهر گذشته بود؛ که ضبط بیانات تمام شد. از پله ها بالا آمدم، قوام السلطنه و سرلشکر وثوق در راهروی عمارت جدید نشسته بودند... اسکندری گفت: آقا نسبت به دکتر امینی کم لطف هستید؟ قوام السلطنه جواب داد؛ که دکتر امینی بسته من است، ولی نمی دانم؛ چرا می خواهد؛ با سید کاشی لاس بزند. گزارشی داده اند؛ که دیشب و امروز دوبار به دیدن سیدابوالقاسم رفته است. اسکندری گفت: ملاقات با او حتما برای متقاعد کردن کاشانی است، که اقدام مخالفی نکند. جواب داد: این قبیل اشخاص را شما نمی شناسید؛ من خوب آنها را می شناسم؛ اینها خیال می کنند؛ که کسی هستند، همین قدر که به طرفشان رفتند؛ کج تابی را بیشتر می کنند... نیت قلبی من این است، که باید دین را از سیاست جدا کرد. روحانی باید بر وظیفه روحانیت خود عمل کند؛ دیگر چه کار به حاکم فلان شهر، درآمد گمرک یا انتخابات فلان محل دارد...»
8 متن اعلامیه معروف قوام چنین بود: ملت ایران بدون اندک تردید و درنگ، دعوت شاهنشاه متبوع و مفخم خود را به مقام ریاست دولت پذیرفته و با وجود کِبَرسنّ و نیاز به استراحت، این بار سنگین را بر دوش گرفتم و در مقابل سختی و آشفتگی اوضاع در مذهب یک وطن خواه حقیقی کفر بود، که به ملاحظات شخصی شانه از خدمتگزاری خالی کند و با بی قیدی به پریشانی و سیه بختی مملکت نظاره نماید. ایران، دچار دردی عمیق شده و با داروهای مخدر درمان پذیر نیست، باید ملت، همکاری بی دریغ خویش را از من مضایقه ندارد تا بتوانم، به این بیماری علاج قطعی دهم. مخصوصا در یک سال اخیر، موضوع نفت کشور را به آتش کشیده و بی نظمی بی سابقه ای را که موجب عدم رضایت عمومی شده، به وجود آورده است؛ این همان موضوعی است، که ابتدا من عنوان کردم و هنگامی که لایحه امتیاز نفت شمال در مجلس مطرح بود، موقع را غنیمت شمرده و استثنای حق کامل ایران را از کمپانی جنوب در آن لایحه گنجانیدم. بعضی، در آن وقت تصور نمودند؛ همین اشاره باعث سقوط حکومت شده، اگر هم فرضا چنین باشد؛ من از اقدام خود نادم نیستم، زیرا جانشین آینده من جناب آقای مصدق السلطنه، آن فکر را با سرسختی بی مانندی دنبال نموده و در مقابل هیچ فشاری از پای ننشست. اما بدبختانه در ضمن مذاکرات، نوعی بی تدبیری نشان داده شد؛ که هدف را فدای وسیله کرد و مطالبه حق مشروع از یک کمپانی را مبدل، به خصومت بین دو ملت ساختند و نتوانستند، از زحمات خود، کوچکترین نتیجه ای به دست آورند. حل این مساله، یکی از لازم ترین مساعی من خواهد بود، به نحوی که منافع معنوی و مادی ایران کاملا تامین شود؛ بدون آن که به حق رابطه دو مملکت خدشه وارد آید. البته، این دو مشکل است، اما محال نیست و اقدامی که با عقل و درایت توام باشد، مطمئنا به ثمر خواهد رسید و هر گاه نرسد؛ من نیز از کار کنار خواهم رفت. در اینجا این نکته اساسی را لازم می دانم؛ که من به مناسبات حسنه با عموم ممالک، خاصه با دول بزرگ دنیا اهمیت بسیار می دهم و رفتار خود را نسبت به آنها منطبق با مقررات بین المللی می نمایم و لیکن، به اتباع ایران اجازه نخواهم داد؛ که به اتکای اجانب، اعتراض خود را بر دولت من تحمیل کنند. در امور داخلی، نخستین کوشش من، برقراری نظم و امن خواهد بود تا بتوانم، در یک محیط سالم، مبادرت به رفرم های عظیمی نمایم و شالوده ای نوین، برای تاسیسات دولتی بریزم. اصلاح عدلیه، در راس کلیه ضروریات قرار دارد. هموطنان من به عدل و داد مانند نان و آب نیازمندند؛ باید قوه قضاییه مستقل باشد و واقعا، از دو قوه مجریه و مقننه، تفکیک و از زیرنفوذ آنها آزاد شود و تمام افراد بدون استثنا. باید در مقابل قانون سر تعظیم فرود آورند و احکام صادره از محاکم، بی چون و چرا به مورد اجرا درآید. من شبی، با وجدان آرام سر به بالین خواهم گذاشت؛ که در زندان های پایتخت و ولایت یک نفر، بی گناه با ناله و آه بسر نبرد. همین که ظلم و ستم رخت بربست؛ مردم با آسایش خاطر اوضاع مالی و اقتصادی خود را سر و سامان خواهند داد و از نعمتی که خداوند تعالی، در زیر و روی زمین ایران به آنها بخشیده، برخوردار خواهند شد. ابتکار برنامه هشت ساله، به همین منظور، به مخیره من خطور کرد و در آتیه نیز، این فکر را با استقامت و اصرار دنبال خواهم کرد.
من می خواهم؛ که تمام اهالی این کشور از مامور دولت، صنعت گر، کارگر، برزگر و بازرگان، غنی و ثروتمند باشند. از چشم تنگی بعضی رجال که درصدد کسر حقوق کارمندان و مصادره اتومبیل و فروش ادارات بر آمده اند؛ تنفر دارم. میزان عواید تمام طبقات را به درجه ای بالا خواهم برد؛ که همگی بتوانند از کلیه مواهب تمدن این عصر مستفید شوند. به همان اندازه که از عوام فریبی در امور سیاسی بیزارم؛ در مسائل مذهبی نیز از ریا و سالوس منزجرم. کسانی که به بهانه مبارزه با افراطیون سرخ، ارتجاع سیاه را تقویت نموده اند لطمه شدیدی به آزادی وارد ساخته، زحمات بانیان مشروطیت را از نیم قرن به این طرف به هدر داده اند. من در عین احترام به تعالیم مذهب اسلام، دیانت را از سیاست دور نگاه خواهم داشت و از نشر خرافات و عقاید قهقرایی جلوگیری خواهم کرد.
ملت ایران! من به اتکا حمایت شما و نمایندگان شما، این مقام را قبول کرده ام و هدف نهایی ام رفاه و سعادت شماست. سوگند یاد می کنم، که شما را خوشبخت خواهم ساخت. بگذارید؛ من با فراغ بال شروع به کار کنم. وای به حال کسانی که در اقدامات مصلحانه من اخلال کنند و در راهی که در پیش دارم، مانع بتراشند یا نظم عمومی را بر هم زنند. این گونه آشوب گران با شدیدترین عکس العمل، از طرف من روبه رو خواهند شد و چنان که در گذشته نشان داده ام؛ بدون ملاحظه از احدی و بدون توجه به مقام و موقعیت مخالفین، کیفر اعمالشان را در کنارشان می گذارم. حتی روزی صدها تبهکار را از هر طبقه به موجب حکم خشک و بی شفقت قانون قرین تیره روزی سازم. به عموم اخطار می کنم؛ که دوره عصیانی سپری شده؛ روز اطاعت از اوامر و نواهی حکومت فرا رسیده است. «کشتیبان را سیاستی دیگر آمد. تهران 27 تیر 1331 رییس الوزرا قوام السلطنه.» روزی که این اعلامیه از رادیو پخش شد؛ همه فکر کردند؛ نویسنده آن حسن ارسنجانی است، که معاونت قوام را عهده دار بود، اما خود ارسنجانی، بعدها در یادداشت های خود طوری مطلب را نوشته که نویسنده اعلامیه در همان زمان هم مجهول مانده است؛ قوام نمی توانسته خودش اعلامیه را نوشته باشد؛ در حالی که وقتی اعلامیه در جریان پخش و انتشار از رادیو بوده مطالبش برای خود قوام! تازگی داشته و با علاقه به آن گوش می داده است. وقتی به افشاگری های اسناد سفارت امریکا می رسیم؛ بعید به نظر نمی رسد؛ که متن اعلامیه در یکی از سفارت خانه های خارجی تهیه شده باشد!
9 متن اعلامیه آیت الله کاشانی خطاب به افسران ارتش چنین است! بسم الله الرحمن الرحیم سربازان وطن! افسران عزیزم! پس از عرض سلام، خدا را گواه می گیرم؛ که جز سعادت و عزت ایران و شما برادرانم نظری نداشته و ندارم و به پروردگار سوگند که استقلال ملت مسلمان و عزت آنها هدف نهایی من است. هر کس مختصر تامل و تفکری داشته باشد؛ به خوبی می فهمد، که برای من هیچ لباسی جز لباس ارشاد زیبنده نیست و هیچ مقامی در نظر من بالاتر از مقام رضا و اطاعت از حضرت احدیت نمی باشد و اینک با همه شما اتمام حجت می نمایم. به خدای لایزال، فردای قیامت در عرصه محشر و پیشگاه حضرت ختمی مرتبت و درگاه عدل ربوبیت هر کس که با ندای وجدان وطن خواهی و ملت دوستی مخالفت کرده باشد؛ مسوول و مواخذ است، در دنیا قبل از آخرت مجازات و در پیشگاه ملت سرشکسته و بی آبرو خواهد بود. سربازان عزیز شما! گرامی ترین فرزندان وطن و عزیزترین افراد کشورید و این عزت شما، در گرو خدمات صادقانه شما برای مملکت، ملت و دین است و هر قدر استقلال بیشتر و محکم تر باشد؛ قدر و ارزش شما بیشتر خواهد بود. بگذارید؛ خدا و ملت از شما خشنود باشد؛ زیرا امروز جنگ و جدال بین دو صف حق و باطل است. اعمال احمد قوام که تنها برای جاه طلبی و برگشت انگلیس ها و استعمار است، نباید به دست شما انجام و شما را در مقابل خون ها و حق کشی ها مسوول کند سیدابوالقاسم کاشانی.» معلوم است. با نفوذ کلامی که در آن دوره آیت الله کاشانی در تمام اقشار ملت داشت تا چه حد می توانست، این اعلامیه موثر باشد.
10 آیت الله کاشانی به علا می نویسد: «... عرض می شود؛ دیروز بعد از رفتن شما، ارسنجانی از جانب قوام السلطنه آمد و گفت: به شرط سکوت، قوام اختیار شش وزیر را در اختیار من می گذارد. همان طوری که حضوری عرض کردم؛ به عرض اعلیحضرت برسانید؛ اگر در بازگشت دولت مصدق تا فردا اقدام نفرمایید؛ دهانه تیز انقلاب را با جلوداری شخص خودم متوجه دربار خواهم کرد در انتظار اقدامات مجدانه شما. والسلام. سیدابوالقاسم کاشانی» تاثیر این تهدید شدید با موقعیتی که آیت الله کاشانی در پیشوایی مذهبی و سیاسی داشت؛ معلوم است، قیامی چون 30 تیر به دنبال دارد و بلافاصله در وقایع آن زمان چنین ثبت شده! دیروز نیز تمام وقت ارتباط تلفنی بی سیم خبرنگاران با دنیای خارج برقرار بود و گزارش رای تمایل مجلس و قبولی دکتر مصدق و اخبار دیگر را مخبرین به سرعت مخابره و تلفن می کردند. در تمام این گزارش ها این نکته جلب توجه می کرد؛ که کاشانی، عصر یکشنبه وعده داد تا 24 تا 45 ساعت حکومت قوام سرنگون خواهد شد و هنوز 20 ساعت از وعده نگذشته بود؛ که ملت پیروز شد و حکومت منفور قوام واژگون گردید. خبرگزاری یونیتدپرس در تفسیر جریانات فوق گزارش داد: «سقوط حکومت چهار روزه قوام و تجدید زمامداری مصدق نشانه بارزی است، که دیگر غیرممکن است، که یک نهضت سیاسی و ملی را در خاورمیانه که از طرف سازمان مذهبی تقویت می شود؛ در هم شکست. (وقایع 30 تیر، 1331، صفحه 242)
11 بخشی از مصاحبه تاریخی آیت الله کاشانی چنین است: «... این نهضت پرافتخار را کرارا انگلیس ها خواسته اند، از بین ببرند و دولت دکتر مصدق را ساقط کنند. اگر در نظر داشته باشید؛ سه بار تعطیل عمومی در سراسر کشور دادم؛ برای این که انگلیس ها کامیاب نشوند. ولی این بار، به دستیاری بعضی از عمال جنایتکار خود، احمد قوام را روی کار آوردند. دکتر مصدق بالاختیار استعفا ندادند؛ چون دیدند؛ وضعیت طوری است ،که نمی توانند با اختیار حکومت کنند؛ کنار رفتند. احمد قوام که از حیث روح و جسم و اخلاق لایق زمامداری نیست. به زور انگلیس ها برگزیده شد و برخلاف قانون نام زمامدار و نخست وزیر بر روی خود گذاشته اند. چون به موجب قانون، باید سه چهارم از وکلای حاضر در مجلس به او رای تمایل بدهند. در حالی که در آن روز 42 نفر بیشتر نبوده اند و جمعیت وکلای حاضر در مرکز 76 نفر بودند، پس رای تمایل قانونیت ندارد... چون در 9 ماده ای که از مجلس گذشته چیزی که مانع باشد؛ از این که مستشار و کارشناس انگلیسی را برای نفت نیاورند؛ ندارند و قوام فقط نقشه دارد، که آنها را مجددا برگرداند....
خیانتکاران، رادیو و تلگراف را که منشا نشر اخبار است، به دست گرفته اند و نمی گذارند؛ اخبار حقیقی به خارج برود و ناچار شدم؛ مخبرین حاضر شوند... و این اعمال وحشیانه حکومت را به دنیا اعلام کنند. همه جا تعطیل عمومی است و همه مردم در کمال بی صبری در انتظار رفتن احمد قوام و آمدن دولت دکتر مصدق هستند. البته، آنهایی که با خارج با وسایل خبرگزاری تماسی دارند، باید به همه جا این قضیه را اطلاع بدهند؛ که وضع پرافتخار ایران از بین نرفته و ایرانیان تا جان در بدن دارند، دنبال حکومت استعماری انگلیس نمی روند.»
آیت الله کاشانی در مورد اعلامیه قوام خندید و گفت: «این اعلامیه به ما خیلی کمک کرد.... اگر یک ملتی او را نخواهد، فرمان شاه با رای تمایل مجلس اگر بالاتفاق هم باشد؛ اثری ندارد، چون نمایندگان مجلس باید تابع اخطار ملت باشند؛ قوام را ملت قبول ندارند، ملت زیربار استعمار نمی رود... اگر سخت شود؛ خودم حاضرم کفن بپوشم... تا خون در شاهرگ من و این ملت است، زیر این بار نمی رویم؛ جشن عمومی برقرار نمایند. سیدابوالقاسم کاشانی.»
حکومت چند روزه قوام در آن موقعیت حساس و سرنوشت ساز، یک توطئه داخلی و بین المللی علیه نهضت ملت ایران بود. دامنه این توطئه آن قدر وسیع بود، که استعفای آرام مصدق هم گوشه ای از آن شناخته شد. مردم مسلمان و آزاده ایران با خون خود توطئه را درهم شکستند؛ ولی نمی دانستند؛ که چهره دکتر مصدق، در دوره دوم زمامداری پس از 30 تیر تغییر می یابد و از علایم بارز آن، محافظت کامل قوام از جانب دولت مصدق بود. انتخابات مصدق پس از 30 تیر نگرانی عمیق ایجاد کرد و حمایت او از قوام شگفت انگیز بود، سیاست ضدیت با روحانیت و به خصوص با آیت الله کاشانی که بازگردانده مصدق بود، چنان توسعه یافت؛ که گویا مصدق شخصیتی است، که سیاست قوام را دنبال می کند و این روند تا کودتای 28 مرداد ادامه یافت.
حوادث حواشی قیام 30 تیر با اوضاع فعلی مملکت بی شباهت نیست، ابعاد موضوع تفاوت دارد.
انقلاب اسلامی تاریخی 1357 را که با رهبری ممتاز و بی بدیل، نهضت امام خمینی پیروز شد و امواج آن در سراسر جهان، لرزش داشت و ابرقدرت ها را با بهت و گیجی در مقام چاره جویی قرار داد. اکنون با اقداماتی کودکانه مثل انتخابات خرداد 76 سعی دارند؛ کمرنگ سازند و سیاست تنش زدایی را جانشین طوفان انقلاب سازند؛ که هر نیرویی را وادار به تسلیم در برابر منطق و عقل می نمود. کار را به جایی رسانده اند؛ که از شاه در مورد بازگشت انگلیس ها سوال شد. آیت الله پاسخ داد: «اگر پای یک کارشناس انگلیسی به موسسات نفتی آبادان برسد؛ من دستور خواهم داد؛ که تمام تاسیسات نفتی و پالایشگاه ها را آتش بزنند و نابود کنند.» سوال شد: «اگر قوام راه مصدق را تعقیب کند، از طرف شما پشتیبانی می شود؟» پاسخ دادند: «این قضیه از محالات است، ایشان با اجانب همکاری می کنند. هرگز، نمی توانند رویه آقای دکتر مصدق را تعقیب کنند»در مورد سیاست امریکا در ایران سوال شد؛ پاسخ دادند: «این را مکرر گفته ام، که امریکایی ها در سیاست خام هستند و همیشه گول انگلیس ها را می خورند. انگلیس ها و امریکایی ها همپالکی هستند، گمان نمی کنم؛ ایرانی باشد؛ که به امریکا تمایل داشته باشد...»
12 کتاب مصدق، نفت، کودتا، ترجمه و تالیف محمود نوضع، ص 33.
13 آیت الله کاشانی که لحظه به لحظه حوادث را دنبال می کرد، پیامی بدین شرح برای مرجع صادر کرد، «بسم الله الرحمن الرحیم. پس از سلام، به عموم برادران عزیز دینی و ملت رشید و پرافتخار ایران، اکنون که دادگاه بین المللی لاهه با توجه به حقانیت ایران علیه شکایت دولت استعماری انگلستان با تصدیق عدم صلاحیت خود رای داده است؛ لازم می دانم؛ از عموم برادران عزیز تقاضا کنم4 که امشب را به شکرانه این موفقیت که به عنایت پروردگار و استعانت بی نظیر شما به دست آمده دست به دعا برداریم...»
