منزلت زن در عصر نبوی

پیشگامان ایمان

بعثت پیامبر(ص) فصلی نوین فراروی زنان ستمدیده تاریخ گشود؛ فصلی که زنان و مردان به طور یکسان حق صعود به قله های کمال معنوی را پیدا کردند. در سیره نبوی شاهد تربیت زنانی پاک و برجسته چون فاطمه(س) و خدیجه(س) هستیم که نه تنها الگویی برای زنان عصر خود بلکه برای تمام زنان جهان قرار گرفتند. زنان عصر رسالت از همان ابتدای دعوت پیامبر حضور چشمگیری در اولین عرصه حضور یعنی پذیرش اسلام داشتند. اسلام آوردن خدیجه به عنوان اولین زن مسلمان[1] و شاید اولین فرد مسلمان[2] و نماز خواندن او همراه حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع)[3] گواه روشنی بر این مدعاست.

البته علاوه برحضرت خدیجه که پشتوانه محکمی هم برای پیامبر(ص) بود، زنان بسیار دیگری نیز جزء اولین گروندگان به دین اسلام بودند؛ چون: زینب و رقیه دختران رسول خدا(ص)، فاطمه خواهر عمر، اسماء دختر ابوبکر، سمیه مادر عمار، اسماء دختر سلامه تمیمی، اسماء بنت عمیس، اسماء دختر مجلل، فکیهه دختر یسار، رمله دختر ابوعوف و امینه دختر خلف بن اسعد[4] که علاوه بر اسلام آوردن، گاه زمینه مسلمان شدن برخی دشمنان سرسخت اسلام را نیز فراهم می کردند. این زنان با توجه به محیط خفقان آور مکه و جریان ضد ارزشی قریشیان، سختی های بسیاری متحمل شدند، ولی از ایمان به رسالت الهی دست برنداشتند. از جمله زنانی که در راه اسلام شکنجه های فراوان دید، «سمیه» مادر عمار یاسر است که عاقبت هم در زیر شکنجه های ابوجهل به شهادت رسید.[5] زنیره،[6] نهدیه و دختر وی[7] کنیزان دیگری هستند که از جانب مولا های خود شکنجه های سختی را تحمل کردند. ام شریک یکی دیگر از بانوانی است که از طرف خاندان بت پرست شوهرش مورد شکنجه قرار می گرفت.[8] شکنجه های زنان مسلمان در صدر اسلام به حدی بود که پیامبر در مواردی اسباب آزادی آنان را فراهم می کرد. وساطت پیامبر برای زنی به اسم «حوا» که همسرش او را شکنجه می کرد، نمونه ای از این تلاش پیامبر است.[9] علاوه بر پیامبر، گاهی برخی از مسلمانان که از قدرت اقتصادی خوبی برخوردار بودند هم اقدام به خرید کنیزان مسلمان می کردند.[10]

زنان در مدینة النبی(ص)

مواردی که بیان شد، نمونه هایی از حضور توأم با سختی های زنان مسلمان قبل از هجرت پیامبر(ص) بود، اما بعد از هجرت نیز موارد زیادی از اسلام آوردن آنان به چشم می خورد. هر چند شرایط آنان در دوران بعد از هجرت تفاوت زیادی داشت، ولی در مدینه از همان ابتدای دعوت پیامبر(ص) شاهد مسلمان شدن زنان هستیم؛ به گونه ای که دو تن از شرکت کنندگان در بیعت عقبه دوم، زن بودند.[11] بعد از این بیعت نیز زنان بسیاری مسلمان شدند. زنان مدینه در هنگام ورود پیامبر(ص) به مدینه با خوشحالی تمام شعر می خواندند و از پیامبر می خواستند تا محله آنان را برای سکونت انتخاب کند.[12] پس از هجرت پیامبر و استقرار حکومت اسلامی در مدینه، زنان دیگری هم مسلمان شدند که غالباً از قبایل اطراف بودند؛ از جمله این زنان، جویریه[13] و صفیه[14] بودند که با وجود جنگ پیامبر با قبایلشان، پذیرای اسلام شدند.

ماریه هم از زنانی است که با اسلام خود به افتخار کنیزی پیامبر(ص) نایل شد.[15] پیامبر بعد از اسلام آوردن این زنان، عطوفت خاصی به آنان داشتند؛ به گونه ای که با در نظر گرفتن موقعیت برخی زنان به آنان پیشنهاد ازدواج می دادند تا نسبت به موقعیت قبلی خود احساس تنزلی نکنند. بعد از صلح حدیبیه نیز آن حضرت عطوفت خاصی به زنان مهاجر نشان می داد و پس از هجرت ام کلثوم و سبیعه به مدینه، از بازگرداندن آنان به مشرکان خودداری کرد و مفاد صلح حدیبیه را تنها مربوط به مردان دانست.[16]

آزادی دختر حاتم طایی پس از فرار برادرش، عطوفت پیامبر(ص) پس از فتح مکه در مورد زنانی که دستور قتلشان صادر شده بود[17] و پذیرش امان دادن زن عکرمه بن ابوجهل برای همسرش،[18] نمونه های دیگری از این قبیل زنان است که بیانگر انقلابی عظیم در نگرش به زنان بود؛ انقلابی که با نفوذ در روح و جسم زنان، از آنان زنانی صبور و مقاوم ساخت و برای حفظ اسلام، در مقابل همه حتی پدران خود ایستادند؛ مانند رفتار ام حبیبه با پدرش ابوسفیان (که پس از شکستن مواد صلح حدیبیه برای تغییر نظر پیامبر(ص) نزد دخترش آمده بود) و این نیز نمونه ای دیگر از تأثیرات شگرف اسلام بر روی زنان است.[19]

آموزش بانوان

یکی از موضوعات مهم و مرتبط با پذیرش اسلام زنان، آموزش زنان است؛ چرا که اسلام، آیین جدیدی بود که مسلمانان هیچ آشنایی با آن نداشتند و این مسئله لزوم آموزش به زنان را افزون می کرد. بر این اساس از همان ابتدای بعثت پیامبر(ص)، شاهد آموزش وضو و نماز به حضرت خدیجه هستیم.[20] حضور آگاهانه زنان در هجرت و بیعت، همه بیانگر رسوخ تعالیم اسلامی در میان زنان است. روند آموزش زنان در دوران مدینه هم چشمگیر بود؛ به گونه ای که حضرت روزی را مخصوص آموزش زنان قرار داد.[21] علاوه بر این، علاقه زنان به مسئله آموزش به حدی بود که گاه سؤالاتی را از پیامبر(ص) می پرسیدند. پرسش اسماء دختر یزید مبنی بر نابرابری مردان و زنان در جهاد و پاسخ پیامبر(ص) به او نمونه ای از این پرسش هاست.[22] همچنین داستان شأن نزول سوره مجادله، از دیگر موارد پرسش زنان است که منجر به نزول سوره ای از قرآن شد.[23] همچنین آن حضرت برای همسران و دختر خویش فاطمه نیز آموزش هایی داشت که نمونه هایی از آن در تاریخ نقل شده است.

خانواده در عصر نبوی(ص)

خانواده در عصر نبوی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است؛ به گونه ای که در قرآن از خانواده با عنوان مایه آرامش یاد شده است[24] و احادیث نبوی فراوانی نیز در باب اهمیت خانواده به چشم می خورد؛ از جمله اینکه حضرت در حدیثی می فرماید: «راه رفتن تو به سوی مسجد و برگشتن تو به سوی اهل خانه ات، در اجر و ثواب مساوی اند».[25]

هر خانواده ای متشکل از زن و مرد و فرزندان است و هر یک از این افراد در خانواده نقش های خاصی را بر عهده دارند. مهم ترین نقش زن در خانواده از ابتدای تولد، سه نقش دختری، همسری و مادری است. این سه نقش در تعالیم اسلامی از اهمیت فوق العاده ای برخوردارند و به عنوان اصلی ترین نقش های زندگی یک زن شناخته می شوند. از آنجا که نقش دختری زیر بنای ایفای بهتر نقش همسری و مادری محسوب می شود، ابتدا به بیان جایگاه دختر در زندگی خانوادگی عصر نبوی اشاره ای می کنیم.

پیامبر اکرم(ص) برای بهبود وضعیت دختران در عصر خود تلاش گسترده ای را سامان داد؛ تلاشی که پشتوانه عظیمی چون قرآن کریم داشت. از همین رو، در تعالیم اسلامی عصر نبوی می بینیم که پیامبر(ص) در کنار بازگو کردن آیات قرآن، به نکوهش دخترکشی و کراهتِ داشتن دختران می پردازد: «از اینکه فرزندان شما دختر باشند، کراهت نداشته باشید. به درستی که دختران مونس انسان اند و گران بها هستند».[26]

از این نمونه احادیث در میان احادیث نبوی فراوان به چشم می خورد؛ احادیثی که در تجربه زندگی پیامبر(ص) صدق آنها آشکار می شود. داستان برخورد پیامبر با مردی که از دختر زاییدن همسرش ناراحت شد، نمونه ای از این صدق گفتار است.[27] علاوه بر این، رسول اسلام(ص) برای بالا بردن جایگاه دختران تنها به بیان مساوات دختران با پسران اکتفا نمی کرد، بلکه در احادیثی دختران را بر پسران ترجیح می داد[28] و از طرفی نیز ثواب دخترداری را منحصر در داشتن دختر نمی دانست و بزرگ کردن خواهر را همتای دختر داری می دانست.[29]

تکریم فاطمه(س)

یکی دیگر از تلاش های پیامبر برای بهبود وضعیت دختران در جامعه عرب، برخورد کریمانه اش با دخترش فاطمه زهرا(س) بود. پیامبر(ص) در برخورد با دخترش چنان ارزشی برای او قائل بود که رفتار او برای اعرابی که هیچ ارزشی برای دختران خود قائل نبودند، اعجاب آور بود.

نتیجه رفتار پیامبر(ص) با دختران موجب شد تا مقام و موقعیت همسران فردا در عصر نبوی ارتقا پیدا کند؛ چرا که دختران امروز، همسران فردا هستند. از این رو، در این عصر همسرداری عملی مهم و ارزشمند و به مثابه جهاد در راه خداست[30] و همسر به عنوان دوست و همراه شوهر قرار می گیرد و برای هر عملی که در خانه انجام می دهد، ثواب فراوان ذکر شده است:

«هر زنی که لباس شوهر را آماده کند، خداوند در روز قیامت هفتاد هزار خلعت بهشتی به او عطا کند که مانند گل های شقایق و ریحان، خوش رنگ و خوشبو باشد و چهل فرشته به خدمت او گمارد».[31]

بانوی اسلامی در عین اینکه شریک زندگی شوهر است، برای او نقش مادری مهربان و با عاطفه را دارد[32] و در کنار این مسائل، نقش یک معشوقه دلبر و پسندیده را نیز ایفا می کند؛ معشوقی که با رعایت همه جوانب در درون خانه، زمینه عفت و پاکی مرد در بیرون خانه را فراهم می کند.[33] از همین رو، در تعالیم اسلامی تأکید بسیاری بر آراستگی زن در درون خانه و عدم آراستگی او در بیرون از خانه شده است.[34] پیامبر(ص) به یکی از زنانش فرمود: «چرا تو ژولیده مو هستی و در اثر نکشیدن سرمه، چشمت سفید شده است و چرا خضاب نمی کنی».[35]

همچنین بانوی مسلمان، مطیع و فرمانبردار شوهر و در حضور و غیاب او حافظ حیثیت و شرف شوهر است. حاصل رعایت این اصول مهم در نقش همسری منجر به تشکیل و تداوم زندگی خانوادگی می شود که ثمره اش فرزندانی سالم و معتدل است؛ فرزندانی که ضامن بقای جامعه فردایند.

حق ازدواج

از آنجا که هسته اولیه خانواده را ازدواج تشکیل می دهد، در اسلام تأکید فراوانی بر مسئله ازدواج شده است؛ به گونه ای که حضرت نبی اکرم(ص) ازدواج را حافظ نیمی از دین انسان دانسته است.[36] اهمیت ازدواج در شرع مقدس به حدی است که خداوند در قرآن کریم به مذمت مجرد ماندن پرداخته است[37] و پیامبر نیز در احادیث فراوان، بر لزوم ازدواج تأکید فرموده: «هیچ چیز نزد خداوند محبوب تر از خانه ای که در اسلام با ازدواج آباد شود، نیست».[38]

واضح است که با توجه به اهمیتی که ازدواج در شرع اسلام داراست، هر تصمیمی که به نوعی منجر به ازدواج شود، حائز اهمیت است؛ چرا که رقم زننده سرنوشت یک انسان است. از این رو، در تعالیم صدر اسلام تأکید بسیاری بر اختیار زنان در امر ازدواج می شده است:

«زن به اظهار نظر در کار خویش بر ولیّ مقدم است و پدر دوشیزه نیز باید درباره کار دخترش از او اجازه بگیرد و اجازه او سکوت است».[39]

اهمیت مسئله اختیار داری زنان در امر ازدواج، به حدی بود که در مواردی که زن به اجبار پدر به ازدواج با شخصی مجبور می شد، پیامبر(ص) دستور جدایی می داد. در حدیثی است که «پدر خنساء دختر خذام بن خالد او را مجبور کرده بود با مردی از بنی عمرو بن عوف ازدواج کند و دختر می خواست با ابولبابه ازدواج کند. کار به نزد پیامبر رسید و آن حضرت به پدر دختر امر کرد که او را به میل خود واگذارد. پس از آن دختر با ابالبابه ازدواج کرد».[40]

علاوه بر این، پیامبر(ص) قوانین ازدواج را به کلی دگرگون کرد و برای این کار ابتدا تمامی نکاح های زشت و بی شرمانه جاهلیت را تحریم کرد. بر این اساس، قرآن نکاح هایی چون: ازدواج با محارم،[41] ازدواج با همسر پدر،[42] نکاح سفاح و خدن،[43] نکاح الجمع[44] و ... را حرام شمرد و پس از آن ازدواج را منحصر به دو نوع دائم و موقت کرد. ازدواج دائم همان ازدواجی است که در قرآن و سیره پیامبر(ص) تاکید بسیاری بر آن شده است و علاوه بر ثواب فراوان، حقوق بسیاری را نیز برای زنان به ارمغان می آورد و ازدواج موقت که در واقع یکی از جنبه های کمال دین اسلام است، ازدواجی است که در آیه 24 سوره نساء به آن اشاره شده است[45] و در زمان پیامبر نیز رواج داشته است. در حدیثی از امام باقر(ع) است که می فرماید:

«پیامبر(ص) برای اجرای این سنت الهی، شخصاً با یک زن آزاد ازدواج موقت کرد و چون یکی از زنانش از این موضوع با خبر شد، با کمال جسارت به آن حضرت نسبت ناروا داد و رسول خدا(ص) در جوابش فرمود: این زن برای من حلال و متعه بوده است».[46]

گفتنی است ازدواج موقت در مواردی چون تعیین مدت معین، تعیین مهر معین، عدم برخوردای زن از نفقه، میزان مدت در عده و ... با ازدواج دائم تفاوت دارد.[47]

تعدد همسر

سنت دیگر در مورد ازدواج که در عصر نبی اکرم تعدیل شد، تعدد زوجات بود که بر اساس قانون اسلام منحصر در چهار زن آن هم به شرط رعایت عدالت شد.[48] با این وصف، ازدواج های مردان عرب منحصر در چهار زن گردید که با قید عدالت، این ازدواج ها جز در موارد خاصی قابل اجرا نبود. البته پیامبر اکرم(ص) به دلیل موقعیت خاصی که داشت، از این قاعده مستثنا بود و ازدواج های فراوانی انجام داد که همه نه به قصد کام جویی بلکه به دلایلی چون: ارتباط با قبایل مختلف و ایجاد محبت در قلوب آنها برای گرایش به اسلام، جلوگیری از توطئه های احتمالی، مبارزه با خرافات و اباطیل جاهلیت، حمایت از کودکان بی سرپرست، تقدیر از مجاهدان و مهاجران و... صورت گرفت.

برخی از زنانی که به افتخار همسری پیامبر(ص) نایل آمدند، عبارت اند از: خدیجه بنت خویلد، سوده بنت زمعه، عایشه بنت ابوبکر، زینب بنت خزیمه، حفصه بنت عمر، ام سلمه، زینب بنت جحش، حبیبه بنت ابوسفیان، جویریه، صفیه و ماریه قبطیه.[49]

از این تعداد، خدیجه[50] و زینب بنت خزیمه[51] در زمان حیات او درگذشتند و طبق نظر بیشتر تاریخ نویسان آن حضرت در زمان مرگ نه زن داشت.[52] مسلماً داشتن این تعداد همسر، مشکلات عدیده ای را برای پیامبر(ص) فراهم آورد، ولی رسول رحمت تا آنجا که می توانست، در برابر ناسازگاری ها، بهانه جویی ها، بدخلقی ها و حسادت های همسرانش صبر می کرد و با رعایت عدالت تمام، سعی در از بین بردن اختلاف ها داشت و در صورت بروز اختلاف، هیچ گاه از راهکارهای منفی و خلاف اخلاق بهره نمی برد و هیچ گاه برای آرام ساختن همسران خود از زدن، آبرو بردن، امتناع از پرداخت مهریه، تهمت زدن و ... استفاده نمی کرد، بلکه همواره از روش های مثبت بهره می گرفت که نزاع های همسران پیامبر و نوع برخورد او، همه گواه روشنی بر این مدعاست.