واژه (عجم) در روایات

بیش تر واژه (عجم) را در روایات به (غیر عرب) معنی می کنند لیکن از پاره ای روایات استفاده می شود که (عجم) تمام غیر عرب را در بر نمی گیرد. به عبارت دیگر تمام انسانها به دو گروه عرب و عجم تقسیم نمی شده اند و عجم تنها به گروه خاصّی از غیر عربها گفته می شده است. روایات زیر به روشنی گویای آن است:

* پیامبر اکرم(ص) می فرماید:

(یا ابا الحمراء! انطلق فادع لی مائة من العرب وخمسین رجلاً من العجم وثلاثین رجلاً من القبط وعشرین رجلاً من الحبشة… ثمّ قال(ص): یا معشر العرب والعجم والقبط والحبشة…)1

* امام صادق(ع) می فرماید:

(یا هشام! النبط لیس من العرب ولامن العجم.)2

ای هشام! نبط نه از عرب است و نه از عجم.

* امام علی(ع) می فرماید:

(یسیر المهدی حتّی ینزل بیت المقدّس وتنقل الیه الخزائن وتدخل العرب والعجم واهل الحرب والروم وغیرهم فی طاعته.)3

حضرت مهدی(ع) حرکت می کند تا در بیت المقدس منزل می کند و خزینه ها به سوی او سرازیر می شوند و عرب و عجم و جنگاوران و اهل روم و غیر آنه سر بر فرمان او می نهند.

* هنگامی که پیامبر اسلام(ص) خودرا به عدّه ای از یهودیان (رسول ربّ العالمین) معرّفی فرمود آنان پرسیدند:

(الی من؟ الی العرب ام الی العجم ام الینا؟)4

به سوی چه کسی فرستاده شده ای؟ به سوی عرب یا عجم یا ما؟

* امام صادق(ع) می فرماید:

(لایحبّنا من العرب والعجم وغیرهم من النّاس الاّ اهل البیوتات والشرف و….)5

عرب و عجم و غیر آنها از مردم ما را دوست ندارند مگر شخصیتهای برجسته و شریفان و….

عجم کدام گروه غیر عرب هستند؟

روایات گذشته نشان داده که به همه غیر عربها (عجم) گفته نمی شده است. پس از جست وجو احادیثی را یافتیم که نشان می دهد آن گروه ایرانیانند و به روایتی بر نخوردیم که به جز ایرانیان (عجم) اطلاق گردد:

* (انّما سمّت العجم شهورها بآبان ماه و آذرماه و غیرهما….)6

عجم ها ماههای خود را آبان ماه و آذر ماه و غیر آنها نامیده اند.

روشن است که در بین ایرانیان ماهه آبان و آذر و… نامیده می شوند.

* معلّی بن خنیس می گوید: امام صادق(ع) به من فرمود:

آیا با نوروز آشنایی داری؟

عرض کردم:

فدایت گردم این روز روزی است که عجم آن را بزرگ می شمارد و در این روز به یکدیگر هدیه می دهند.)7

* در پایان روایت بالا امام صادق(ع) می فرماید:

(ما من یوم فیروز الاّ ونحن نتوقّع فیه الفرج لأنّه من ایّامنا وایّام شیعتنا حفظته العجم وضیّعتموه انتم.)

هیچ نوروزی فرا نمی رسد مگر این که در انتظار فرج هستیم; زیرا این روز از روزهای ما و شیعیان ماست که عجم آن را حفظ کرده ولی شما آن را از بین بردید.

روشن است که تنها ایرانیان نوروز را بزرگ می شمارند و آن را حفظ کرده اند.

* در جنگ احزاب هنگامی که پیامبر اکرم(ص) با مهاجران و انصار رایزنی فرمود سلمان گفت:

(انّ العجم اذا حزبها امر مثل هذا اتّخذوا الخنادق حول بلدانهم وجعلوا القتال من وجه واحد.)8

هرگاه برای عجم چنین مشکلاتی پیش آید پیرامون شهرهای خود را خندق می کنند و از یک سوی می جنگند.

دور است که تمام غیر عربها هنگام جنگ همین شیوه را به کار بسته باشند. وقتی سلمان فارسی می گوید: عجم چنین می کنند مراد او ایرانیان است.

* یک روز عمر با نگرانی و هراس بر منبر رفت و گفت: اهالی همدان اصفهان ری قومس9 و نهاوند هم پیمان شده اند تا عربها را از سرزمین خود بیرون کرده به جنگ ما بیایند. سپس از حاضرین نظر خواست. هر کس نظر خود را اظهار کرد و امیرالمؤمنین(ع) ضمن سخنانی فرمود:

(امّا بعد فانّک ان اشحضت اهل الشّام من شامهم سارت الرّوم الی ذراریهم وان اشحضت اهل الیمن من یمنهم سارت الحبشة الی ذراریهم… وامّا ذکرک کثرة العجم ورهبتک من جموعهم فانّا لم نکن نقاتل علی عهد رسول اللّه(ص) بالکثرة….)10

اگر اهل شام را از شام احضار نمایی رومیان آهنگ فرزندانشان می کنند و اگر اهل یمن را از یمن احضار کنی اهل حبشه به فرزندانشان باز می گردند…. و امّا در مورد فراوانی عجم و ترسیدن از جمعیت ایشان که سخن گفتی باید بگویم: ما در زمان رسول خدا(ص) با تکیه به فراوانی نیرو نمی جنگیدیم….

* (من بنی فی ارض الاعاجم فعمل بنیروزهم و مهرجانهم فهو منهم.)11

هرکس در سرزمین عجم ه بنایی بسازد و به نوروز و عید مهرگان12 عمل کند از عجم ها به شمار می آید.

* پیامبر اسلام(ص) می فرماید:

(ابشروا یا بنی فروخ! فلو کان الایمان معلقاً بالثریّا لاتناله العرب لنا له العجم.)13

بر شما بشارت باد ای فرزندان فرّوخ! اگر ایمان به ستاره ثریا آویزان باشد عرب به آن دست نمی یابد امّا عجم به آن خواهد رسید.

با توجه به این که واژه (فرّخ) فارسی و به معنای فرخنده است و این که مضمون این حدیث بارها از جانب پیامبر(ص) درباره ایرانیان گفته شده می توان گفت: مراد از (بنی فرّوخ) ایرانیان هستند.14

عجم در کلام محدّثان

از عبارات دو تن از محدّثان استفاده می شود که به ایرانیان (عجم) گفته می شده است.

1 . شیخ صدوق می نگارد:

(لعبد المطلب عشرة اسماء تعرفه بها العرب وملوک القیاصرة وملوک العجم وملوک الحبشة….)15

عبدالمطلب ده نام داشت که عرب و قیصرها و پادشاهان عجم و پادشاهان حبشه… به آن نامه او را می شناختند.

2 . علامه مجلسی در بحار جلد 20 صفحه 377 عنوان یکی از بابها را این گونه نگاشته است:

(باب 21 مراسلاته(ص) الی ملوک العجم والروم وغیرهم.)

در بحار جلد 48 صفحه 305 قسمتی از کلام امیرالمؤمنین(ع) درباره قیام حضرت مهدی (ع) آورده شده است:

(کأنّی اسمع صهیل خیلهم وطمطمة رجالهم.)

گویا شیهه اسبهای آنان [یاوران حضرت مهدی(ع)] و طمطمه مردان را می شنوم.

از آن جا که در یکی از کتابها کلمه (طمطمه) واژه ای عجمی معرّفی شده علاّمه مجلسی نتیجه می گیرد که یاران حضرت مهدی(ع) به فارسی سخن می گویند. بنابراین علاّمه مجلسی عجم را ایرانیان می دانسته است.

نتیجه: از کاربردهای گوناگون واژه (عجم) چنین بر می آید که در روایات هر جا واژه (عجم) بدون قرینه ای به کار رفته باشد نمی توان عجم را تمام غیرعرب دانست بلکه ذهن به ایرانیان انصراف پیدا می کند. چنانچه در مجمع البحرین (عجم) به (فُرْس) معنی شده است. از آنچه گفتیم روشن می شود که (عجم) در روایات زیر ظهور در ایرانیان دارد:

* امام باقر(ع) می فرماید: