در آغازین سخن شماره پیشین، مقوله بس مهم و حیاتی راست اندیشی دینی را پیش کشیدیم و از بایستگی روزافزون آن سخن گفتیم، همچنان که نشان دادیم که از آفت های پیرامونی این مقوله نیز غافل نیستیم.
در تاکید بر ضرورت بازگشت به اسلام نخستین به عنوان آخرین پیام آسمانی،بجاست بیفزاییم که بی تردید اسلام در آغاز پیدایی اش همان طور که از آستان پاک ربوبی صادر گشت، همان طور بر دل های پاک و جان های تشنه فرو نشست. به واقع مهبط وحی نه مکه و مدینه که دل های پذیرای مؤمنان بود. ندای ملکوت تنها دل ها را شیفته نکرد که خردها را نیز مورد خطاب قرار داده، به شایستگی پروراند و با اقتدار تمام انسان ها را به اندیشیدن فرا خواند و هرگز در راهگشا و واقع نمون بودن عقل تردیدی در دل مؤمنان نیفکند.
و این گونه بود که انسان ها با سادگی تمام و با تمام کیان انسانی شان مجذوب این آیین شدند. نفوذ و اقتدار ظاهری اسلام اگر در پاره ای مناطق در سایه شمشیر به دست آمد،اما اقتدار واقعی و معنوی آن هرگز در گرو قدرت ها نبوده است. قدرت ها برچیده شدند،اما نفوذ معنوی این دین بر جای ماند.
اینک بی تردید آن تاثیر و گیرایی گذشته کاهش یافته است. امروزه میان آموزه های دینی و نسل نو آن چنان که شایسته است، ارتباط برقرار نمی شود. حتی در میان متدینان نیز دین به پاره ای شعائر و مناسک محدود شده است، اماالتذاذهای معنوی و التزام های اخلاقی به حداقل رسیده است. اندوهگینانه باید اذعان کرد که از آرمان اصلی دین، یعنی ایجاد بهشت در درون انسان ها، بسیار دور افتاده ایم. به راستی چرا تا این حد از راه مانده ایم؟
دوم
کسانی که افت دینداری - دست کم به معنای سنتی آن - را پذیرفته اند، در تبیین این وضع و حال راه های گوناگونی را پی گرفته اند; برخی عوامل اصلی را بیرون از دین ونهادهای وابسته به آن می جویند. برخی دیگر مسئولیت اصلی را بر عهده نهادهای دینی می دانند. اما هستند کسانی که پا را از این فراتر گذاشته، منشا اصلی یا دست کم یکی ازعوامل بی رغبتی یا کم رغبتی به دین را برخی از تعالیمی می دانند که در سنت دینی ماپذیرفته شده است. اینان بر این باورند که بخشی از تعالیم دینی فاقدهر نوع معقولیت ومقبولیت است. برخی از دین پژوهان مدرن با مشاهده این کاستی ها به آسانی از کلیت دین دست می شویند، اما کسانی که پیام دین را از عمق جان نیوشیده اند و هنوز دین رایگانه پاسخگوی اصلی ترین و واقعی ترین دغدغه های انسان می دانند، چاره را نه در کنارگذاشتن یا فرو کاستن دین، که در بازشناسی آن با استناد به کتاب و سنت قطعی می جویند.
کسانی که دین را برای انسان و انسان را جویای دین می دانند، بر این باورند که اسلام -و هر دینی که ریشه در وحی دارد - اگر پیرایه هایش زدوده شود، همچون صدر اول خودبی شمار قافله دل را همراه خود خواهد کرد. اسلام مورد نظر آنان آن چنان قوی و پرمایه است که هجوم پرسش ها نه تنها در آن خللی وارد نمی کند، که پایه هایش را محکم ترمی سازد و آن قدر انعطاف پذیر است که انواع فهم های مختلف اما ضابطه مند را برمی تابدو نجات و رستگاری را تنها در گرو حق طلبی و حق مداری می داند.
سوم
یکی از مشکلات بنیادین در قلمرو دین شناسی و دینداری خلطهایی است که صورت گرفته و همچنان باقی است: خلط میان ثوابت و متغیرات، اصول و فروع، داده های وحیانی و افزوده های انسانی، اولویت های واقعی و اولویت های تحمیلی، ذاتیات وعرضیات، اسلام ناشی از علوم اسلامی و اسلام منطبق با متون اسلامی، احکام مولوی واحکام ارشادی، احکام فقهی و احکام حکومتی و سلطانی، مقومات صحت عمل ومقومات قبول و کمال و... .
و چون این تفکیک ها صورت نگرفته است، حداقلی که فرد می تواند با اعتقاد بدان یاعمل به آن مسلمان یا شیعه امامی محسوب شود، روشن نیست. گاه شروط ضروری برای مسلمانی را آن قدر بسط می دهیم که دیگر کمتر کسی در قلمرو اسلام یا تشیع می گنجد و گاه آن قدر آن را فرومی کاهیم که دیگر مرز مسلمان و نامسلمان و متدین وبی دین گم می شود.
تلاش برای دست یافتن به اسلام راست اندیشانه این حسن را دارد که میزان های واقعی را به دست می دهد و از انواع افراط و تفریط جلوگیری می کند.
چنین اسلامی به یقین به آستان قبول و ایمان همه حق پویان راه خواهد یافت و حتماصاحبدلان و خرد ورزان در این راه پیشگام خواهند بود. و چرا چنین نباشد؟ چه، مبداوحی و عقل و تدوین و تکوین یکی است و انسان ها نیز همه جویای رستگاری اند وپروا دار حقیقت و هر کدامشان را به حق مطلق راهی است و به آسمان معنا و فضیلت نگاهی.
