بررسی شیوه های امنیتی پیامبر اسلام(ص)

مفهوم امنیت: کلمة امنیت به معنای آرامش و در امان بودن به کار می رود و قرآن به مسألة امنیت اشاره کرده و آرامش همه جانبة اجتماعی مردم را وابسته به امنیت دانسته است. و این که جامعة اسلامی باید از امنیت کامل برخوردار باشد و مردم از لحاظ جسمی و هم از جهت اندیشه و فکر باید در امنیت باشند. این امنیتی است که در بالاترین سطح، جز در یک جامعة مذهبی و دینی امکان پذیر نیست.

امنیت اعتقادی و روانی جامعه از موارد مهم امنیت است. تا زمانی که مردم یک جامعه نتوانند آزادانه به باورهای دینی و اعتقادی خود عمل کنند افراد مخالف به عناوین مختلف آنان را مورد آزار و اذیت روحی و جسمی قرار می دهند قهراً یک مصلح نمی تواند برنامه های دینیتربیتی خود را آن گونه که می خواهد اجرا کند.

مهاجرت

پیامبر(ص) در سیزده ساله اول بعثت در مکه، با مخالفینی روبه رو بود که از حادثة عام الفیل و شکست ابرهه، به نفع خود بهره برداری کرده و خود را آل الله و همسایگان الله نامیدند و بعد هم در اثر احساس قدرت به فساد و انحصارطلبی کشیده شدند. آنان از آیین توحیدی پیامبر(ص) که تضاد اعتقادی زیادی با آیین آنان داشت و در تعارض با نظام اجتماعی و اقتصادی آنان بود، احساس خطر می کردند. مخالفان با افزایش روزافزون مسلمانان، شروع به آزار و شکنجة آنان کردند. در اینجا بود که پیامبر(ص) برای تأمین امنیت جانی مسلمانان، طی دو مرحله دستور مهاجرت به حبشه و یثرب را دادند و مسلمانان با رفتن به این مناطق و استقرار در آن جا از آزار و شکنجة قریش رهایی یافتند.

هجرت به حبشه

زمانی که پیامبر(ص) به رسالت مبعوث شدند، در سه سال اول دعوت پنهانی، مشکل جدی با قریش نداشتند و قریش چندان حساسیتی نسبت به دعوت پیامبر(ص) نشان نمی داد، اما هنگامی که به دستورالهی دعوت خود را آشکار و بت پرستی را با صراحت و قاطعیت رد کرد و بت ها را موجوداتی فاقد شعور و بی اثر در زندگی مشرکان خواند، قریش خشمگین شد و به مخالفت با رسول خدا(ص) برخاست.([1]) آنان نزد ابوطالب رفته و از او که موقعیت اجتماعی و خاصی در قبیلة بنی هاشم داشت، خواستند به پیامبر(ص) توصیه کند که از زشت شمردن آیین و بی خرد دانستن خدایان آن ها دست بردارد. ابوطالب سخنان قریش را به رسول خدا منتقل کرد. پیامبر(ص) در جواب عموی خود فرمودند: که به هیچ وجه از دعوت دینی خود دست بر نخواهم داشت. بعد از چند بار رفت و آمد قریش با ابوطالب و بی نتیجه بودن گفت و گوها، مشرکان، پیامبر(ص) را تهدید به مرگ کردند. ابوطالب خاندان بنی هاشم را جمع کرد و از آنان خواست حمایت پیامبر(ص) را به عهده گیرند. وقتی قریش از آزار جانی نسبت به رسول خدا(ص) ناامید شد، تصمیم گرفت به آزار و شکنجة تازه مسلمانان بپردازد تا آنان را از اسلام بازگرداند.([2])

با توجه به این که هر کدام از مسلمانان، از قبیلة خاص بودند، مشرکان تصمیم گرفتند فقط اعضای مسلمان همان قبیله را شکنجه کند تا از تحریک عواطف قبایل دیگر و مداخلة آن ها جلوگیری شود. آزار و شکنجه های مشرکان بیشتر متوجة مسلمانانی می شد که معمولاً غریب و بدون پشتوانه قبیله بودند([3]). مشرکان غالباً با گرسنگی و تشنگی دادن، زندانی کردن، خواباندن روی ریگ های داغ و... مسلمانان را شکنجه می کردند.

پیامبر(ص) با مشاهدة شکنجة مسلمانان، آنان را دعوت به صبر می کرد، امّا با شدت یافتن فعالیت مشرکان، با توصیه به هجرت به کشور حبشه فرمود: پادشاه آن جا عادل است و سرزمین راستی است.([4])

با توصیه پیامبر(ص)، یک گروه پانزده نفری، در سال پنجم بعثت به طور پنهانی مکه را ترک کردند و خود را به حبشه رساندند، ولی بعد از سه ماه، به دنبال شایعة اسلام آوردن قریش به مکه بازگشتند. با ادامة فشار و شکنجة هرچه بیشتر قریش، بار دوم تعداد بیشتری از مسلمانان با همسر و فرزندانشان، به رهبری جعفربن ابی طالب عازم حبشه شدند. با رفتن این گروه از مسلمانان، مشرکان قریش احساس خطر کرده و نمایندگانی را به دربار نجاشی برای باز گرداندن این گروه فرستادند ولی با درایت و تیزبینی جعفربن ابی طالب، نجاشی از استرداد پناهندگان خودداری کرد و آنان را تحت حمایت خود قرار داد. ([5])

پیمان ها و قراردادهای پیامبر(ص)

در یک نظام قبیله ای و با توجه به مشکلات زیست محیطی، هر قبیله می خواهد به گونه ای امکانات رفاهی، مالی، زمین و ... قبیلة دیگر را در اختیار بگیرد و بر آنان سلطه پیدا کند. اتحاد چند قبیله در برابر قبیلة مهاجم، یکی از مؤثرترین راه ها و شیوه های تأمین امنیت آن مجموعه و قبیله به حساب می آمد.

پیامبر اسلام(ص) با توجه به خصوصیات محیط پیرامون خود، برای ایجاد امنیت مسلمانان در برابر گروه ها و قبایل مختلف، از این اصل استفاده و با روش های مختلف، امنیت جامعة مدنی را تأمین کردند.

شیوه های امنیتی مسالمت آمیز و صلح طلبانة پیامبر(ص) عبارت بودند از:

عقد اخوتپیمان برادری بین انصار و مهاجرین.

بستن قرارداد و پیمان دفاعی با گروه های موجود در یثرب، اعم از مسلمان، یهود و بت پرست.

بستن پیمان عدم تجاوز، با سه گروه یهود [بنی قینقاع، بنی نظیر و بنی قریظه].

پیمان عدم تعرض، با قبایل مختلف بیرون از مدینه.

پیمان صلح حدیبیه با قریش.

قبل از ورورد به بحث روش های امنیتی پیامبر6 در مدینه، لازم است ابتدا نگاهی کوتاه به موقعیت یثرب، بافت جمعیتی آن و دلایل روانی پذیرش اسلام از سوی آن ها داشته باشیم.

یثرب یکی از دهکده هایی بود که در وادی القری ([6]) درة وسیعی که از شمال به جنوب عربستان کشیده شده و راه بازرگانی یمن به شام بود قرارداشت. این شهر که در پانصد کیلومتری شمال مکه بود، بعد از هجرت پیامبر6 مدینة الرسول و سپس مدینه نام گرفت.

شغل مردم یثرب، کشاورزی و باغ داری بود و بافت جمعیتی آن، با سه قبیلة بزرگ یهودی بنی نظیر، بنی قینقاع و بنی قرظیه و دو قبیلة بزرگ اوس و خزرج ترکیب یافته بود که پس از خرابی سد مأرب، از جنوب به آن جا مهاجرت کرده بودند.

دو عامل مهم، سبب آمادگی ذهنی مردم یثرب برای پذیرش اسلام بود: اولین عامل، درگیری و اختلاف بین دو قبیلة اوس و خزرج که گاهی شدت پیدا می کرد و تلفات و ضررهای زیادی را به هر دو گروه وارد می ساخت و چندین سال طول می کشید و هر دو قبیله را به ستوه می آورد. آخرین جنگ آن ها بعاث بود که خستگی ناشی از آن، هر دو گروه را آمادة پذیرش صلح کرده بود. دومین عامل، یهودیانی بودند که از سالیان قبل به یثرب آمده بودند و به خاطر زیرکی، زمین های مستعد کشاورزی را تصاحب کرده بودند و وضع مالی بهتری داشتند. ([7]) یهودیان، که از سطح فرهنگی بالاتری نسبت به دیگر مردم یثرب برخوردار بودند، در مواقعی که بین دو قبیلة اوس و خزرج و درگیری به وجود می آمد که البته گاه خود باعث چنین تنش هایی بودند، به آنان می گفتند: به زودی پیامبری خواهد آمد که ما پیرو او خواهیم شد و به کمک او، شما را مثل قوم عاد و ارم نابود خواهیم کرد. ([8])

ورود اسلام به مدینه

از نخستین سال های دعوت علنی پیامبر اسلام6 در مکه، مردم یثرب به واسطه زائران و مسافران مکه، از بعثت آن حضرت آگاهی پیدا کرده بودند و با توجه به هشدارهای یهودیان ساکن یثرب و باور ذهنی آنان، زمانی که شش تن از بزرگان خزرج به حج رفتند، در منی با پیامبر6 دیدار داشتند. وقتی پیامبر6 آنان را به اسلام دعوت کرد، آنان به یکدیگر گفتند: این همان پیامبر است که یهودیان ما را از بعثت او بیم می دادند، اینک نباید در پذیرش آیین او بر ما پیشی بگیرند. و مهم تر از آن اختلافات و درگیری بین دو قبیله و انتظار مصلحی که بتواند بین آنان صلح و آرامش را برقرار کند، سبب شد آن ها به اسلام روی آوردند و بعد از ایمان آوردن به پیامبر6 گفتند: مردم ما در بدترین شرایط اختلاف و نزاع قرار دارند، امیدواریم خداوند به وسیلة شما آنان را به هم نزدیک و بین آنان صلح برقرار کند. ما به یثرب برمی گردیم و مردم خود را به این آیین دعوت می کنیم، اگر آنان این دین را بپذیرند هیچ کس نزد ما از تو عزیزتر نخواهد بود.([9]) زمینة ذهنی مردم یثرب با دو پیمان عقبة اولی و عقبة ثانی محکم تر شد و در پیمان دوم، مردم با پیامبر(ص) عهد بستند: اگر پیامبر(ص) به شهر آنان هجرت کند، همچون زنان و فرزندان خود از او حمایت کنند و اگر کسی با پیامبر(ص) بجنگد از پیامبر(ص) دفاع کنند. ([10]) اسلام آوردن مردم یثرب و پیمان دفاعی آنان با پیامبر(ص)، سبب شد قریش سخت گیری بیشتری نسبت به مسلمانان داشته باشد و به آزار هرچه بیشتر آنان بپردازند. ([11])

با شدت یافتن شکنجه و آزار قریش، پیامبر(ص) به مسلمانان دستور داد به مدینه هجرت کنند. با رفتن مسلمانان به یثرب، سران قریش احساس خطر کردند و در دارالندوة تصمیم به قتل پیامبر گرفتند. پیامبر(ص) به واسطة جبرییل از تصمیم آنان باخبر شد. علی(ع) در بستر ایشان خوابید و حضرت توانستند مخفیانه مکه را ترک کرده و شبانه به اتفاق ابوبکر به طرف غار نور حرکت نمودند. سه روز در آن جا مخفی و بعد به طرف یثرب هجرت کردند و با استقبال گرم و پرشور مردم یثرب روبه رو شدند. ([12])

هجرت پیامبر(ص) به یثرب، زمینة پیشرفت و رشد بیشتر اسلام را فراهم آورد. پیامبر(ص) حکومت دینی سیاسی خود را پایه گذاری کرد و مسلمانان دارای تشکیلات نظامی سیاسی و اجتماعی شدند و این چنین بود که هجرت پیامبر(ص) مبدأ تاریخ اسلام و مسلمین قرار گرفت.

پیامبر(ص) در مدینه

پیامبر بعد از ورود به یثربمدینه، با توجه به بافت جمعیتی آن جامعه و مهاجرت مسلمانان، با مشکلات خاصی روبرو بود. از این رو برای برقراری آرامش و امنیت مردم اقداماتی در ابعاد مختلف انجام داد تا بتواند امنیت را تا حد امکان برای جمعیت مسلمان و غیرمسلمان فراهم کند. اولین اقدام پیامبر(ص) ساخت پایگاه اعتقادی و فکری مسلمانان بود.

بنای مسجد

پیامبر(ص)، برای آرامش اعتقادی و فرهنگی مردم، ساخت مسجد را شروع کرد. اقدام ایشان با استقبال گرم مسلمانان روبرو شد و همه در ساخت آن شرکت کردند.([13]) یک پایگاه اجتماعی مذهبی که علاوه بر این که محل نمازهای جماعت و جمعه بود، مرکز تصمیم گیری های امور مسلمین و محل حل و فصل مشکلات و دعاوی مردم و رخدادهای مهم اجتماعی قرار گرفت.

اقدام اجتماعی دیگر پیامبر(ص)، ساخت جایگاه موقت برای مهاجرانی بود که غریب و تهیدست و فاقد هرگونه امکانات مالی بودند. پیامبر(ص) خود به وضع آنان رسیدگی می کرد و در حد توان به آنان آذوقه می رساند و ثروتمندان انصار را به این کار تشویق می کرد. این گروه به اصحاب صفه مشهور شدند. ([14])

عقد اخوت

دومین اقدام امنیتی پیامبر(ص)، برقراری عقد برادری بین مسلمانان، اعم از مهاجر و انصار بود. از یک طرف مهاجران را از غربت و سختی های دور بودن از خانه نجات می داد و از طرف دیگر اختلاف دیرینة بین دو گروه اوس و خزرج را که در طی سالیان متمادی منجر به جنگ های خونین می شد، به صلح و صفا و برادری تبدیل می کرد. عمیق ترین تأثیر آن، از بین بردن اختلافات فرهنگی و نژادی عمیق عرب شمالی و جنوبی [قحطانی و عدنانی] بود؛ در ضمن توطئه های یهود، منافقان و دشمنان داخلی مسلمانان که همواره در صدد از بین بردن وحدت مسلمانان بودند، نقش برآب می شد. با این پیمان هر کدام از انصار که از امکانات مالی و رفاهی بالاتری برخوردار بودند، سرپرستی یک خانوادة مهاجر را با روی باز پذیرا شدند و در خانه، مزرعه و زندگی، شریک خود قرار دادند. این اقدام اجتماعی پیامبر(ص) در روزهای اول هجرت امری بسیار مهم و کلیدی بود. پیامبر(ص) با ذکاوت خاصی، رسوم و نهادهای اجتماعی دینی اسلام را بر روی سنن ریشه دار و کهنة جامعة خود قرار داد و تلاش کرد تا طرح های اصلاحی و انقلابی را چنان اجرا کند که با سرشت جامعه اش همراه و سازگار باشد، به گونه ای که قوی ترین سنت اجتماعی عرب که پیمان قبایلی حلف و تنها شیرازة استواری بود که قبایل گوناگون را به هم پیوند می داد، به پیمان اعتقادی تبدیل ساخت و روح برادری و رسم برادر خواندگی را که میان دو تن تعهدی محکم به وجود می آورد، در جامعة دینی تحقق بخشید. پیامبر(ص) زمانی که هر مهاجر را برادر یکی از انصار قرار داد،([15]) حضرت علی(ع) را برادر خود خواند. ([16]) این پیمان برادری و روح همبستگی تا آن جا اوج گرفت که انصار در تقسیم غنایم جنگی از بنی نظیر، به نفع مهاجران کنار رفتند. ([17])

پیمان عمومی

سومین اقدام امنیتی اجتماعی پیامبر6، پیمان عمومی بود که بعد از ورود به مدینه با همة گروه های مردم مدینه بستند. مدینه، بافتی ناهمگون داشت و از گروه های مختلف تشکیل شده بود: دو قبیلة اوس و خزرج که انسان هایی پاک دل، ساده و کشاورز بودند، یهودیان که در داخل شهر و حومة آن قلعه داشتند و عموماً ثروتمند و رباخوار بودند و نبض اقتصادی شهر در دست آنان بود و اینک گروهی از مسلمانان مهاجر که پرورش یافتة محیط مکه، عموماً تاجرپیشه که کشاورزی را حرفه ای پایین و پست می شمردند به جمعیت این شهر اضافه شده بود. پیامبر(ص) از اینکه آثار فرهنگ و تفکر غلط برتری نژادی در بعضی از آن ها هنوز وجود داشت نگران بود؛ از این رو با امضای این پیمان، هماهنگی و همبستگی ای در میان گروه های مختلف جامعة مدینه به وجود آورد که به وسیله آن نخستین قانون اساسی یا بزرگ ترین قرار و سند تاریخی در اسلام شکل گرفت. ([18])

تدوین منشور قانون اساسی، برای جامعه مسلمان مدینه و دیگر گروه ها بر اساس مکتب اسلام بود، حقوق و حدود اجتماعی افراد و طبقات جامعه، اقلیت های دینی و سیاسی شهر و سیاست داخلی و خارجی حکومت، در آن مشخص شده بود و زندگی مسالمت آمیز و نظم و عدالت را در سایة حکومت دین مدار پیامبر(ص) تضمین می کرد و از بروز هرگونه تشنج و اختلاف فرقه ای جلوگیری می نمود و همة ساکنان شهر را، امتی واحد و شهر مدینه را شهر امن و حرم قرار داد. چند مادة مهم این پیمان به قرار زیر است:

مسلمانان و یهودیان در پیروی از دین خود آزادند.

امضا کنندگان پیمان، دفاع مشترک از مدینه را به عهده خواهند داشت.

مرجع حل اختلافات احتمالی در میان امضاکنندگان این پیمان، محمد(ص) خواهد بود. ([19])

بررسی سیر حوادث تاریخی نشان می دهد که بستن این پیمان، در حفظ آرامش و برقراری امنیت شهر به قدری مؤثر بود که تا بعد از جنگ بدر و فتنه انگیزی یکی از سه گروه یهودی مدینه، در سال دوم، هیچ تشنجی در میان مردم به وجود نیامد.

پیمان عدم تجاوز

پیامبر اسلام(ص)، علاوه بر پیمان عمومی که با همة گروه های مدینه امضا کرد، پیمان جداگانه ای نیز با سه گروه یهودی که رؤسای آن ها، حیِ ابن اخطب و کعب بن اسد بودند امضا فرمود. ([20]) در این قرارداد، سه گروه یهودی قین قاع، بنی النضیر و بنی قریظه متعهد شدند: 1. با دشمنان اسلام همکاری نکنند و مرکب، اسلحه و ابزار جنگی در اختیار آنان قرار ندهند. 2. هیچ گامی بر ضد پیامبر(ص) و مسلمانان بر ندارند و پنهان و آشکار، با زبان و دست ضرری به آنان نرسانند. 3.اگر برخلاف این قرارداد عمل کنند، پیامبر(ص) حق هر گونه مجازات آنان را خواهد داشت. ([21])

با بستن این پیمان ها، محیط داخل مدینه و اطراف آن از امنیت خاصی برخوردار شدند و پیامبر از امنیت داخل شهر آسوده خاطر گردید. اینک وقت آن رسیده بود که پیامبر(ص) تدابیر امنیتی خارج شهر و امنیت حکومت دینی خود را شروع کند و برای رویارویی با دشمنان خارجی آماده شود و مقدمات یک جامعة نوین اسلامی و حکومت دین مدار الهی را فراهم سازد.

صلح حدیبیه

در سال ششم هجرت، پیامبر(ص) به اتفاق تعدادی از مسلمانان به قصد عمره از مدینه خارج شدند و به طرف مکه حرکت کردند. این سفر علاوه بر جنبه های معنوی، نوعی نمایش مذهبی بود که آثار تبلیغی زیادی دربرداشت؛ از طرفی توجه زائران و حاضران مکه را به دنبال داشت و از طرف دیگر فزونی یاران پیامبر(ص) را به رخ مشرکان می کشید. همچنین به آن ها می فهماند که این آیین مقدس و بزرگ، در آیین پیامبر(ص) نیز پذیرفته شده است و یک عبادت به شمار می آید که در صورت منع ورود آنان موجب نفرت مردم از مشرکان می شد. وقتی قریش از حرکت پیامبر(ص) آگاه شدند تصمیم گرفتند به هر نحو ممکن از ورود مسلمانان جلوگیری کنند. نیروی نظامی قریش، آنان را در سرزمین حدیبیه متوقف کرد. پیامبر(ص) به آنان فرمود که ما قصد عمره داریم و به هیچ وجه قصد درگیری و جنگ با شما را نداریم، اما مشرکان همچنان بر ممانعت از ورود پیامبر(ص) و یارانش اصرار ورزیدند. بعد از آمدن سه نماینده از طرف قریش و بی نتیجه بودن این دیدارها و شایعة کشته شدن عثمان [نماینده پیامبر(ص) به سوی قریش]، پیامبر(ص) برای تقویت روحیة یاران خود دست به یک تاکتیک درون گروهی زد و با مسلمانان پیمان پایداری بست که این پیمان بیعت رضوان و نیز بیعت شجره نام گرفت. ([22]) و خداوند از شرکت کنندگان آن اعلام رضایت کرد. ([23])

سرانجام با آمدن سهیل بن عمرو نمایندة قریش و مذاکره با پیامبر(ص)، پیمانی با آنان بسته شد که صلح حدیبیه، نام گرفت. هر یک از مفاد این صلح، پیروزی بزرگی برای پیامبر(ص) و مسلمانان به شمار می رفت و امنیت مالی، اعتقادی و جانی آنان را تا چندین سال آینده تأمین می کرد. از نتایج آن، به رسمیت شناخته شدن مسلمانان از طرف قریش، فرو ریختن دیوار آهنین بین آنان و مشرکان، رفت و آمد و ارتباط مردم مدینه و مکه، به وجود آمدن فرصت طلایی تبلیغ برای پیامبر(ص) و دعوت سران دیگر کشورها بود. ([24]) در قرآن از این صلح به عنوان فتح آشکار یاد شده است. ([25])

ایجاد نیروی دفاعی نظامی

از مسایل مهم امنیتی در هر جامعة، تشکیل سپاه و تربیت نیروی کار آزمودة رزمی و جنگی است که بتواند از مردم خود در مقابله با حملات دشمن و غارتگران و مهاجمان آن مرز و بوم دفاع کنند.

پیامبر(ص) نیز به عنوان یک حاکم سیاسی و با قدرت، این نیاز جامعة نوپای مسلمان را احساس کرد و از این اصل دفاعی به خوبی استفاده نمود و نیروی مسلح و کارآزموده ای تشکیل داد و توانست به وسیلة آنان، امنیت لازم را برای جامعة دینی خود فراهم کند. تصمیم پیشگیرانة پیامبر(ص) از آن جهت حائز اهمیّت بود که مشرکان مکه، وقتی دستشان از مسلمانان کوتاه شد و دیگر نمی توانستند آنان را به خاطر اعتقاد اسلامی شان، تحت آزار و شکنجه قرار دهند، تصمیم گرفتند به مرکز اسلام هجوم ببرند. پیامبر(ص) برای مقابله با چنین حملاتی و در پی نزول آیة جهاد و اجازة دفاع ([26])، در آواخر سال اول هجرت، با نیروی کم و ادوات محدود جنگی هستة اولیة ارتش اسلام را پی ریزی کرد.

در روزهای اولیه، ستون های نظامی با نفرات اندک، برای ماموریت گشتی و نظامی فرستاده می شدند و هدف پیامبر(ص) از این مانورها، بالا بردن نیروی دفاعی نیروهای اسلام و نیز تهدید خطوط بازرگانی قریش بود، چرا که آسیب اقتصادی بر دشمن و ایجاد رعب و نگرانی در این حملات رزمی، به مراتب مهم تر از کالاهای به دست آمده، بود. از طرفی، هم نمایش قدرت رزمی مسلمانان و هشدار به مشرکان مکه بود تا به فکر حملة نظامی به مدینه نباشند و هم هشدار به دشمنان داخلی، برای این که از توطئه و ایجاد اختلاف بین مردم بپرهیزند. در برخی از این جنگ و گریزها، پیامبر(ص) با بعضی از قبایل اطراف، پیمان عدم همکاری با دشمنان اسلام را امضا می فرمود که در تاریخ از دو پیمان با قبیلة بنی حمزه ([27]) و بنی مُولج یاد شده است. لازم به ذکر است، جنگ هایی که پیامبر(ص) فرماندهی آن را به عهده داشتند به غزوه معروف است و عملیات نظامی را که پیامبر(ص) در آن ها شرکت نداشتند، سریه می نامند. شواهد امر نشان می دهد که سرایا و غزوات پیامبر(ص) حالت تدافعی داشته و یا به خاطر نقض پیمان هایی بوده که مخالفان داشتند و نیز ناشی از اقدامات خصمانة دشمنان بر ضد پیامبر(ص) و مسلمانان بوده است. علاوه بر توطئه ها و فتنه انگیزی برخی از آنان، این نگرانی وجود داشت که انگیزة تلافی شکست آن ها، بهانة امپراتوری ایران با روم قرار گیرد تا جنگ دیگری بر ضد مسلمین رخ دهد. ([28]) بعضی دیگر از حرکت های نظامی و رزمی پیامبر(ص)، اعلام توان متقابل نظامی مسلمانان در برابر قدرت های بزرگ خارجی و صدور پیام عزت اسلام بود. مغازی نویسان، حوادث وقایع جنگ های پیامبر(ص) را در کتاب های سیره و مغازی به طور مفصل بیان کرده اند. در برخی جنگ ها، پیامبر(ص) شیوه های امنیتی جالبی را برای مردم خود به کار می بردند که ما به اختصار به دو مورد آن اشاره می کنیم:

در ابتدا بیان این نکته ضروری است که پیامبر(ص) در همة درگیری های نظامی، قبل از هر اقدامی با یاران خود مشورت می کردند و در برخی موارد نظر آنان را به کار می گرفتند.

در جنگ احزاب، پیامبر(ص) به پیشنهاد سلمان فارسی، با کندن خندق موافقت نمود و خود نیز در آن حضور فعال داشت. استقرار زنان، کودکان و افراد غیرنظامی در قلعه ها و پناهگاه های داخل شهر، و قرار دادن سپاه اسلام بین خندق و کوه سلع از تاکتیک ها و شیوه های امنیتی پیامبر(ص) در این جنگ بود. ([29]) در این جنگ، دشمنان داخلی یعنی یهود، عملیات تروریستی را در شهر آغاز کردند. یکی از آن ها به درون قلعه نفوذ کرد ولی عموی پیامبر(ص) او را کشت. وقتی گزارش نفوذ دشمن به پیامبر(ص) رسید. ایشان پانصد نفر از سربازان اسلام را مأمور محافظت از شهر کرد. ([30])

در جنگ تبوک، که از غزوات مهم پیامبر(ص)، در مقابل دشمن بزرگ خارجی بود، وضعیت مدینه بسیار حساس شده بود. پیامبر(ص) برای مقابله با تحریک منافقان ([31]) داخل مدینه و احتمال توطئه و حملة دشمنان اطراف مدینه، حضرت علی(ع) را جانشین خود در مدینه قرار داد تا در نبود خودشان، فردی نیرومند، مرکز نوبنیاد اسلامی را اداره و از هرگونه توطئه جلوگیری کند. با رسیدن به سرزمین ثمودیان، پیامبر(ص) دستورات بهداشتی لازم را صادر کرد و فرمود از آب این سرزمین استفاده نکنند و حتی نان و غذا درست نکنند و اگر احیاناً از آب آن جا غذایی پختند به حیوانات بدهند. همچنین به دلیل وزش بادهای مسموم و تند و طوفان های شدید آن منطقه دستورات احتیاطی دیگری دادند و فرمودند هیچکس تنها از استراحتگاه بیرون نرود. ([32]) در بازگشت سپاه اسلام به مدینه هم پیامبر(ص) به دلیل مسائل تربیتی، اخلاقی، دستور دادند مردم با سه نفر از مسلمانانی که در این جنگ شرکت نکرده بودند، قطع ارتباط کنند. مبارزة منفی پیامبر(ص)، با همراهی مردم سبب سخت شدن زندگی بر آنان شد و هر سه نفر به بیابان پناه بردند و به درگاه خداوند توبه و انابه کردند. با پذیرفته شدن توبة آنان ([33]) پیامبر(ص) بلافاصله دستور پذیرش مجدد آن ها در جمع مسلمانان را اعلام کردند. ([34])

برخورد پیامبر(ص) با فتنه های منافقان برای ایجاد امنیت اعتقادی

جمعی که بر اساس ایمان و اعتقادشان در کنار هم زندگی می کنند، ممکن است گاهی مورد حملة مخالفان عقیدتی قرار گیرند و ذهنیت و روح آنان دچار آشفتگی و سستی اعتقادی شود. یکی از راه های ایجاد امنیت اعتقادی و فکری، آگاهی دادن به مردم جامعه و برخورد جدی با این فتنه هاست. این فتنه ها گاهی در قالب ساخت مسجد، سنگر اعتقادی مردم مسلمان، صورت می گیرد و با این نام علیه جامعة اسلامی توطئه می شود، نمونة آن، ساخت مسجد ضرار بود.

ابوعامر پدر حنظله غسیل الملائکه، فردی که در دوران جاهلیت به آیین مسیحیت گرایش پیدا کرده بود و در سلک راهبان مسیحی در آمده بود.

با ورود اسلام به مدینه و هجرت مسلمانان و پیامبر(ص) به مدینه، مردم زیادی مسلمان شدند. ابوعامر از اسلام آوردن مردم بسیار ناراحت بود و این موضوع باعث شد با همکاری منافقان دو گروه اوس و خزرج به طرح توطئه هایی بر ضد مردم مسلمان و جامعة اسلامی بپردازد. پیامبر(ص) از نقشه های او باخبر شد و دستور دستگیری او را صادر کرد. ابوعامر از مدینه به طرف مکه فرار کرد و از آن جا به طائف رفت. بعد از سقوط طائف به دست مسلمانان، به شام گریخت و در آن جا رهبری گروه نفاق را به عهده گرفت و در نامه های خود، آن ها را علیه مسلمانان تحریک کرد. در یکی از نامه ها به دوستان خود چنین توصیه کرد: مسجدی در دهکدة قبا در برابر مسجد مسلمانان بسازید و در مواقع نماز و به بهانة نماز به بحث و گفتگو در مورد اسلام و مسلمانان و طرح نقشة حزبی و نحوة اجرای آن بپردازید. ابوعامر این مسأله را به خوبی دریافته بود که در جامعه ای که دین در آن جا حاکم است و مردم نسبت به اعتقادات دینی خود حساسیت خاصی دارند، بهترین راه برای ضربه زدن به آنان، استفاده از دین است.

او همچنین دریافته بود که پیامبر(ص) به هیچ وجه حاضر نمی شود حزب نفاق، برای خود مرکز و قانونی را درست کند؛ پس تنها راه این است که رنگ دینی و مذهبی به آن بدهند و تحت عنوان مسجد، محفلی برای جلسات و گردهمایی خود داشته باشند. در سال نهم، بازرگانانی که بین مکه و شام در رفت و آمد بودند به پیامبر(ص) خبر دادند که هرقل امپراتور روم، آمادة حمله به مدینه است. ([35]) رسول خدا(ص) این گزارش را جدی گرفت و در صدد مقابله برآمد. امپراتوری روم سابقة دشمنی با مسلمانان را داشت و در امور نظامی و سیاسی از قدرت بالایی برخوردار بود. پیامبر(ص) برخلاف شیوة همیشگی خود، مقصد سفر نظامی را اعلام کرد تا مردم خود را برای مشکلات و سختی های این راه آماده کنند. ([36]) منافقان نه تنها خود بدون هیچ عذر و بهانه ای از حرکت با پیامبر(ص) خودداری کردند، بلکه مردم را به بهانه های مختلف از شرکت در جنگ باز می داشتند که در سرزنش آنان آیه ای نازل شد. ([37]) زمانی که پیامبر(ص) قصد حرکت به منطقة تبوک را داشتند، نمایندگان منافقان نزد پیامبر آمدند و به بهانه های مختلف از پیامبر خواستند اجازه دهد در محلة خود مسجدی بسازند. پیامبر(ص) جواب و تصمیم نهایی خود را به بعد از بازگشت از سفر موکول کرد. منافقان به ریاست عبدالله بن اُبَیّ در نبود پیامبر منطقه ای را انتخاب کرده و با سرعت هرچه تمام تر شروع به ساخت مسجد کردند. وقتی پیامبر(ص) از سفر تبوک به مدینه بازگشت، ساخت آن تمام شده بود. آنان از پیامبر تقاضا کردند که به مسجد آنان برود و با خواندن چند رکعت نماز آنجا را افتتاح کند. پیامبر(ص) به واسطة وحی، از نقشه و توطئة آنان با خبر شد و آنجا را که برای فعالیت های گروه های سیاسی و ایجاد تفرقه میان مسلمانان ساخته بودند، مسجد ضرار خواند. و دستور داد ساختمان آن را با خاک یکی کنند و تیرهای آن را بسوزانند و برای مدتی مرکز زباله قرار دادند. ([38])

خلاصه

پیامبر(ص) در کنار انجام رسالت و ابلاغ وحی الهی به مردم، به عنوان حاکم اسلامی و رهبر اجتماعی امت نوپای مسلمان از شیوه ها و روش های گوناگون برای ایجاد امنیت و آرامش همه جانبة اسلامی خود استفاده می کرد و خداوند در قرآن مجید آن حضرت را الگویی نیک برای امت اسلام معرفی فرموده: )لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ...( ([39]) شایسته است که همة دولت های اسلامی در کشورداری و به خصوص تأمین امنیت اجتماعی در همة ابعاد آن رسول اکرم(ص) را الگوی خود قرار دهند و با استفاده از روش ها و ابزارهای نوین هر عصر، ملت خود را از گزند خطرها و آسیب هایی که از ناحیه دشمن مستکبر متوجة آن هاست، در امان دارند، خطراتی که گاه ناشی از اختلافات درونی و نفوذ نفاق در صفوف مسلمانان است و گاهی به سبب تهدید و حملات دشمنان خارجی خواهد بود.