اشبه اباک یا حسن و اخلع عن الحق الرسن و اعبد الها ذاالمننن و لا توال ذالاحن
آنچه در پیش رو دارید، تحلیل و تفسیر دو بیت از اشعار ادیبانه ای است که حضرت زهرا(س) آنگاه که با فرزند ارشدش حضرت حسن مجتبی(ع) نجوای مادرانه داشت و به تربیت روحی و پرورش فکری و اخلاقی او می پرداخت; سروده است. این دو بیت که هر مصراع و بند بند آن حاوی چند نکته آموزنده و پیام سازنده در باب تربیت و پرورش کودکان و نونهالان است، با ترجمه ای گویا و تفسیری نه چندان عمیق و پردامنه، به خوانندگان عزیز تقدیم می گردد بدان امید که مورد توجه همه اولیاء و مربیان - به ویژه پدران و مادران - که در راه تربیت و پرورش کودکان و نونهالان انقلاب اسلامی ایران گام برمی دارند، قرار گرفته و از آن بهره جویند.
در آغاز نظر خوانندگان گرامی را به دو نکته شایان توجه جلب می کنیم:
1- بی تردید نخستین آموزه هایی که اولیا و پدران و مادران به کودکان خود می آموزند، در شکل گیری شخصیت و ساختار فکری و فرهنگی آنان نقش تعیین کننده دارد; از این رو آنان باید با دقت و وسواسی بسیار به محتوای آموزه ها توجه کنند و در این مساله حضرت زهرا(س) درسی بزرگ، به تمامی اولیا و مربیان کودکان آموخت ونیز تعلیم داد که ذهن خالی فرزندان را با چه آموزه ها و دانستنیهایی می توان پر کرد.
2- شعر دو گونه است:
1- شعرهایی که دارای مضامین بلند و محتوای آموزنده و نیز هدفمند و حکیمانه است.
2- اشعاری که تنها از نظر ادبی شایان توجه است و از محتوا و مضامین مفید و سازنده تهی است و بیشتر برای سرگرمی و گذران وقت، سروده می شود. اما اشعاری که حضرت زهرا(س) آنها را سروده است، از نوع نخست است و بدین ترتیب آن حضرت به همه ما آموخت که برای کودکان خود چه شعری باید سرود و چه ترانه ای گفت.
1- اشبه اباک یا حسن
حسن جان مانند پدرت علی(ع) باش
در این مصرع حضرت زهرا(س) به اساسی ترین و اولویت دارترین نکته در باب تربیت و پرورش کودکان پرداخته است زیرا از سویی تربیت و پرورش، بدون داشتن الگو و سرمشق میسر نیست و از دیگر سوی کودکان و نونهالان هم به طور طبیعی به دنبال یافتن الگو و سرمشق مناسب و شایسته برای خویشند. حضرت زهرا(س) در آغاز سخن تربیتی خود با فرزندش به همین نکته مهم تربیتی و پرورشی و نیز به نیاز طبیعی کودکان پرداخته و همسر عزیزش حضرت علی(ع) را که بهترین و کاملترین الگو و سرمشق زندگی برای بشریت است، به فرزندش حضرت مجتبی(ع) شناسانده و چنین فرمودند: فرزندم مانند پدرت علی(ع) باش و از او الگو و سرمشق فرا گیر. چرا که علی(ع) مظهر همه کمالات و فضایل انسانی و مصداق کامل ارزشها و اوصاف آدمی است. عدالت خواهی، حق طلبی، آزادی خواهی، جهاد علیه زر، زور و تزویر، تنها بخشی از بعد اجتماعی شخصیت علی(ع) را می نمایاند و شجاعت، ایثار، علم، عرفان، تقوا، عقل و دوراندیشی، بخش دیگری از ابعاد وجودی آن حضرت را تشکیل می دهد.
اکنون بر یکایک شیعیان و پیروان آن بانوی نمونه فرض است که چونان علی(ع) و فرزندان و تربیت شدگان مکتب او را الگو برای تربیت فرزندان خود قرار می دهند و همینان را به عزیزان خویش بشناسانند و در این مساله به شرق و غرب عالم ننگرند چرا که امیرالمؤمنین علی(ع) - به تعبیر نویسنده روشنفکر عرب - شخصیت بی همتایی است که شرق و غرب جهان مانند او را ندیده و نخواهد دید.
2- و اخلع عن الحق الرسن
و ریسمان را از گردن حق بردار
در این مصرع حضرت زهرا(س) به مهمترین مسؤولیت اجتماعی انسان اشاره کرده و یادآور می شود: ای فرزندم تو باید ریسمانی را که حق ستیزان بر گردن حق نهاده اند برداری و حق را از خفه شدن و جان سپردن برهانی و به آن حیات ببخشی; مطلب شایان توجه در این کلام این است که حضرت زهرا(س) اصل حق مداری و حق پذیری را به فرزندش توصیه نمی کند زیرا این دو از اصل مسلم و انکارناپذیر دین اسلام است بلکه عزیزش را به حق طلبی و احیای حقوق دیگران فرا خوانده به مبارزه با حق ستیزان تشویق کرده است.
3- و اعبد الها ذا المنن
و خدای صاحب نعمت و احسان کننده را پرستش کن
آنچه حضرت زهرا(س) در این مصرع بدان اشاره فرمودند; اساسی ترین اصل دینی یعنی توحید و خدامحوری است زیرا عبادت به معنای پذیرش بندگی خدا و حرکت هدفمند به سوی حقیقت مطلق است و قرآن کریم آن را هدف و فلسفه آفرینش انسان معرفی کرده و فرموده است: «و ما خلقت الجن ولانس الا لیعبدون.» و جن و آدمیان را نیافریدیم مگر تا مرا [به یگانگی] بپرستند. (1)
آنگاه آن حضرت یکی از اوصاف خدا را یادآور شده و فرمودند: عبادت کن خدایی را که صاحب نعمت و احسان کننده است. بنابراین توحید و خدامحوری در تمامی عرصه های زندگی و همچنین توجه به نعمتهای الهی و شکرگزاری در برابر آنها، از نکات مهم تربیتی و پرورشی است که بانوی نمونه اسلام به وقت ایفای نقش مادری به آنها عنایت کرده و در تربیت فرزندش به کار برده است.
4- و لا توال ذالاحن
و با افراد بدخواه و کینه توز دوستی مکن (2)
در مصرع فوق، حضرت زهرا(س) به نکته مهم دیگری در تربیت و پرورش پرداخته است که همه کودکان و نوجوانان شدیدا به شناخت آن نیازمندند و آن عبارت از معیار و ملاک گزینش رفیق و دوست است. تردیدی نیست که داشتن دوست و رفیق، از نیازهای اولیه و حیاتی هر کودک و نوجوانی است و این نیاز هم در علوم تربیتی به اثبات رسیده است ولی مشکل اینجاست که هم خود کودکان و هم مربیان و والدین آنان، معیار و ملاک گزینش دوست و رفیق را به درستی نمی شناسند و باید حل این مشکل را در همین مصرع و گفتار بانوی جهان جستجو کرد که فرمود: فرزندم با افراد بدخو و کینه توز دوستی مکن. این سخن حاکی است که بدخواهی و کینه توزی، از اوصاف بسیار زشت و از امراض واگیر و سرایت کننده روحی است و باید کودکان و نونهالان را از ابتلای به آن برحذر داشت.