تاویل قرآن

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA MicrosoftInternetExplorer4

یادآوری

درشماره های گذشته 1 ، بحثی را درباره «تاویل قرآن » آغاز نمودیم که به خاطر طولانی بودن بحث 2 از ادامه آن صرف نظر گردید، ولی جهت ابتر نبودن مطالب آورده شده، تصمیم برآن شد که مختار خود را در این موضوع از نظر خوانندگان بگذرانیم.

تاویل قرآن چیست؟

لفظ تاویل، درضمن هفت سوره از سور قرآن کریم 3 هفده بار استعمال شده است که پنج بار آن ( دو بار به طور یقین و به اتفاق مفسرین 4 و سه بار به حسب ظاهر و به نظر مشهور)5 در مورد قرآن یعنی در حال اضافه به ضمیری که به کل یا بخشی از قرآن برمی گردد، به کار رفته است. و در روایات نیز کلمه تاویل در مورد قرآن، بسیار استعمال شده است، ولی (تاآنجا که تتبع نموده ام)، در هیچ آیه و روایتی تاویل قرآن، تعریف و تفسیر نشده و حقیقت آن تبیین نگشته است، جز این که دربعضی از روایات بطن قرآن با تاویل، تطبیق شده است. لذا برای فهم حقیقت تاویل قرآن و مراد از آن، باید مواردی را که تاویل در مورد قرآن به کار رفته است، مورد مطالعه و دقت قرار داد و با توجه به معنای لغوی و مستعمل فیه کلمه تاویل و قرآین موجود در کلام، معنای مراد از آن را درهر مورد تشخیص دهیم و بانظر به همه موارد، به حقیقت آن پی ببریم. البته توجه به کلمات لغت شناسان و مفسرین و ملاحظه سایر موارد استعمال تاویل (یعنی مواردی که در مورد غیر قرآن به کار رفته) نیزلازم است، زیرا ما را با معانی مستعمل فیه کلمه تاویل و معناهایی که ممکن است تاویل در آن استعمال شود، آشنا می کند و ما را در استظهار و فهم مراد از آن در مواردی که درمورد قرآن به کار رفته است، یاری خواهدکرد.

بعد از ملاحظه کلمات لغت شناسان و مفسرین و تتبع درمعانی مستعمل فیه تاویل در استعمالات قرآن و روایات، به مطالعه

ودقت در مواردی که تاویل درمورد قرآن کریم به کار رفته است، پرداختیم و به این نتیجه رسیدیم که تاویل قرآن درلسان آیات کریمه و روایات شریفه عبارت است از:

معانی و مصادیقی از آیات کریمه که برای غیر راسخان در علم (نبی اکرم - صلی الله علیه وآله - و ائمه اطهار - علیهم السلام -) ظاهر نمی باشد و فهمیدن آن طبق اصول محاوره میسر نیست و آن معانی و مقاصد مزبور چند قسم است:

الف - معنای حقیقی و مراد واقعی آیات متشابه.

ب - معنا و معارف باطنی آیات کریمه، اعم از آیات محکم و متشابه.

ج - مصداق خارجی و تجسم عینی وعده و وعیدهای قرآن کریم درمورد آخرت و سایر پیشگویی های آن.

د - مصادیق برجسته ای از مفاهیم آیات کریمه که از دید عرف و افراد عادی، پنهان است.

در ذیل، هریک از اقسام مذکور را با شواهدی از آیات و روایات ذکر می نماییم:

الف - معنای حقیقی و منظور واقعی آیات متشابه

آیات متشابه آیاتی است که معنای حقیقی و مراد واقعی آن ظاهر نیست، درقبال آیات محکمات که معنای آن طبق اصول محاوره، ظاهر است و تشابه نامیده شده اند چون معنای حقیقی و مقصود از آنها بین چند معنی مردد است و معنای حقیقی آن به معنای غیرحقیقی مشتبه شده است.البته متشابهات،بردوگونه است:

1- متشابهات بدوی; که در بدو نظر، معنای آن ظاهر نیست ولی باملاحظه قراین داخلی و خارجی و تدبر درآن، تشابه از آن برطرف می شود.

2- متشابهات مستقر; که تشابه آن مستقر است و با ملاحظه قراین و تدبر در آن نیز، رفع نمی شود و برای فهم معنای آن باید به راسخان درعلم یعنی نبی اکرم - صلی الله علیه وآله - و جانشینان برحقش مراجعه نمود.دربرخی از آیات و روایات، کلمه تاویل در مورد این دسته از آیات یعنی متشابهات مستقر،استعمال گردیده و از معناومقصوداین بخش از آیات به عنوان تاویل یاد شده است « هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب واخرمتشابهات فاماالذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ماتشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تاویله وما یعلم تاویله الاالله والراسخون فی العلم » (آل عمران، 7)

این آیه کریمه، با لحن نکوهش، خبر داده که افرادی که در دلهای آنان کژی و انحراف هست، آیات متشابه قرآن را دنبال می کنند برای طلب فتنه و طلب تاویل آن، و حال آنکه هیچ کس جز خدا و راسخان در علم، تاویل آن را نمی داند.

هر چند تاویل نزد اهل لغت و تفسیر، هم به معنای مصدری به کار می رود و هم به معنای وصفی، ولی ظاهرا دراین آیه، تاویل به معنای وصفی بوده و اضافه نیز معنوی است.6

در مرجع ضمیر تاویله درکلمه « وابتغاء تاویله » دو احتمال است: «الکتاب » و «ماتشابه ». ولی اظهر، رجوع آن به «ماتشابه » است; یکی به لحاظ اقربیت آن و دیگر به تناسب مغیی (اتباع متشابه) و غایت (طلب تاویل). زیرا مناسبت اتباع آیات متشابه با طلب تاویل متشابه، بیشتر است از طلب تاویل مطلق کتاب و این تناسب با توجه به اینکه هرآیه ای تاویل مخصوص به خود را دارد نه اینکه مجموع قرآن دارای یک تاویل باشد، واضح است و نیاز به بیان ندارد، چون طبیعی است که اتباع از هرآیه برای طلب تاویل همان آیه است نه تاویل آیه دیگر، و وجود تاویل، برای هرآیه، علاوه براین که ظاهر و متبادر به ذهن است، روایات فراوانی نظیر «معتبره فضیل » و غیر آن بر آن دلالت دارد، که ذکر آن خواهدآمد. توهم نشود که اقربیت در اینجا بامحور بودن بحث از کل قرآن معارض است زیرا دراین آیه کریمه، بعد از تقسیم کتاب به آیات محکم و متشابه، محور کلام، آیات متشابه و بحث از آن است و لذا دیگر سخنی از آیات محکمات به میان نیامده است و آن تقسیم، مقدمه ای است برای ورود به بحث از آیات متشابه و موضع افراد منحرف و راسخان در علم نسبت به آن و به قرینه مناسبت مضاف (تاویل) و مضاف الیه (ه ماتشابه) قهرا مراد از تاویل متشابه، همان معنی و مقصود از آیات متشابه است که جز برای خدا و راسخان درعلم، معلوم نیست و طلب کردن آن جز از طریق رجوع به کلام خدا و راسخان درعلم (نبی اکرم و جانشینان گرانقدرش - صلوات الله علیه و علیهم -) مذموم و ممنوع است، زیرا طلب کردن شی ء است از غیر راه خودش.

و روایت معتبری 7 هم که در شان نزول این آیه کریمه رسیده است، همین استظهار را تائید بلکه تثبیت می کند، زیرا گویای آن است که «حیی » و «ابو یاسر» فرزندان «اخطب » و جمعی دیگر از یهود، به زعم باطل خود، طبق حساب حروف ابجد، از حروف مقطعه قرآن، مدت ملک حضرت محمد - صلی الله علیه و آله - و اجل امت آن حضرت را پیش بینی می کردند و مقصود از حروف مقطعه را تعیین مدت ملک و اجل امت آن حضرت قرار می دادند که این آیه در مذمت آنان نازل شد. از نزول آیه در مذمت آنان و تطبیق آیه کریمه با کارآنان به دست می آید که حروف مقطعه، از آیات متشابه است و معنی و مقصود از آن تاویل می باشد و مقصود از آن را تعیین مدت ملک نبی اکرم - صلی الله علیه و آله - و اجل امت آن حضرت قرار دادن، از مصادیق ابتغاء تاویل مذموم است. پس تاویل در این آیه عبارت است از معنی و مقصود و نه چیز دیگر و شاهد دیگر براینکه معنی و مقصود از آیات متشابه تاویل نامیده شده است، روایت اسماعیل ابن جابر است:

عن الصادق - علیه السلام - (حینما سالوه - علیه السلام - عن تفسیر المحکم من کتاب الله) فقال: اما المحکم الذی لم ینسخه شیی ء فقوله عز و جل «هوالذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات الایة » وانماهلک الناس فی المتشابه لانهم لم یقفواعلی معناه و لم یعرفوا حقیقته فوضعواله تاویلا من عند انفسهم بآرائهم و استغنوا بذالک عن مسئلة الاوصیا. 8

مراد از «حقیقت » دراین روایت، به قرینه این که در ردیف معنی قرار گرفته و متعلق معرفت - که معمولا در شناخت شخصی به کار می رود - واقع شده، ظاهرا مصداق است. لذا از این روایت استفاده می شود که متشابه تاویلی دارد و آن همان معنی و حقیقت و مصداق مقصود از آن است و برای آگاهی از آن باید به اوصیاء - علیهم السلام - مراجعه نمود و از آنان سئوال کرد، ولی مردم - آنان که اوصیاء را نشناختند و یا در برابر آنان استکبار ورزیدند - با آراء خود تاویلی برای آن وضع نموده و خود را از پرسش اوصیاء - علیهم السلام - بی نیاز دانستند و درنتیجه هلاک شدند.

تبصره

«ومایعلم تاویله الاالله والراسخون فی العلم ...»

هرچند ظهور سیاقی کلام،اقتضاء می کند که مرجع ضمیر «تاویله » دراین فراز از آیه کریمه هم خصوص «ماتشابه » باشد و مراد از تاویل در این جمله نیز همان معنایی باشد که در جمله قبل، از تاویل اراده شده است; اما از روایات فراوانی - که تعدادی از نظر سند هم معتبر هستند - استفاده می شود که در این فراز، مرجع ضمیر «تاویله » خود قرآن است، نه بخش متشابه آن و مراد از تاویل هم، خصوص معنای مقصود از آیات متشابه نمی باشد بلکه اعم از آن است. زیرا در این روایات، تاویل با غیر معنای مقصود از آیات متشابه نیز تطبیق شده است. بنابراین می توان گفت: این جمله از آیه کریمه، کبرای کلی ای است که تاویل در جمله اول، صغرای آن است. برخی از این روایات، مانند: «معتبره فضیل » و «معتبره برید» در ذیل معانی باطنی ذکر می شوند و برخی دیگر مانند: «معتبره محمدابن مسلم » درذیل مصداق مستور آورده می شود و در مورد بقیه روایات، مانند: «معتبره ابوعبیده »، روایت «سلیم ابن قیس »، روایت «اسماعیل ابن جابر» جهت اختصار به ذکر آدرس اکتفا می نمایم.9

ب - معانی باطنی آیات کریمه

از روایات فراوانی استفاده می شود که آیات کریمه - اعم از محکم و متشابه - علاوه برمعنای ظاهری که طبق اصول محاوره برای عموم، قابل فهم بوده و درموارد ابهام نیز قابل تفسیر است، از معانی و مقاصد و معارف عمیق دیگری برخورداراست که همگان را یارای فهم آن نمی باشد و علم آن ویژه «راسخان در علم » است که با عالم غیب در ارتباط و از زبان ویژه وحی آگاهند و برای درک آن معارف عمیق باید به آن سروران مراجعه نمود. البته همه افراد - حتی پس از آن که راسخان درعلم، بیان کنند - تحمل آن را نخواهند داشت و لذا ائمه اطهار - علیهم السلام - آن را برای همه کس بیان نمی فرمودند که گواه براین ادعا، صحیح «عبدالله ابن سنان » است:

عبدالله بن سنان می گوید از «ذریح » شنیدم: که من به امام صادق - علیه السلام - عرض کردم: خدا درکتابش مرابه چیزی فرمان داده است که دوست دارم به آن عمل کنم. فرمود: آن چیست؟ عرض کردم: قول خدای عز وجل: «ثم لیقضوا تفثهم ولیوفوانذورهم ». فرمودند: «لیقضواتفثهم » لقاء امام است و «ولیوفوا نذورهم » همان مناسک حج است. عبدالله بن سنان گوید: بعد خود خدمت امام صادق - علیه السلام - آمدم و عرض کردم: فدایت شوم معنای قول خدای عزوجل درآیه «ثم لیقضوا تفثهم ولیوفوانذورهم » چیست؟ فرمودند: گرفتن شارب و چیدن ناخنها و چیزی شبیه آن است. عرض کردم: «ذریح محاربی » از شما نقل نمود که فرموده اید: «ثم لیقضوا تفثهم » لقاء امام است «ولیوفوانذورهم » همان مناسک است. فرمود: «ذریح » راست گفته است و من هم درست گفتم، زیرا برای قرآن ظاهری است و باطنی! و چه کسی تحمل (باور) می کند آنچه را که ذریح تحمل (باور) می کند.10

البته در حقیقت باطن قرآن و این که آیا از معانی مستعمل فیه آیات کریمه است که در عرض معانی ظاهری اراده شده است و یا از مراتب طولیه معانی ظاهری یا از لوازم خفی آن و یا از مصادیق مستور و پنهان آن است؟ دیدگاه محققین در این زمینه متفاوت است و نیاز به بحث عمیقی دارد که در این مقال مجال آن نیست; ولی، اصل وجود باطن برای قرآن، مورد اتفاق خاصه و عامه است و روایات کثیره بلکه متواتره برآن دلالت دارد.

در برخی از روایات مانند «معتبره فضیل »، از روایات خاصه و روایت ابن عباس از روایات عامه، ضمن پذیرفته شدن این که قرآن کریم دارای بطن و بطون (معانی باطنی) است، بطن آن «تاویل » نامیده شده است.

فضیل از امام باقر - علیه السلام - نقل می کند که: «سئلت اباجعفر علیه السلام - عن هذه الروایة «مامن القرآن آیه الا ولهاظهر وبطن، فقال ظهره تنزیله و بطنه تاولیه ...»11 روایت ابن عباس نیز چنین است: «ان القرآن ذوشجون و فنون و ظهور وبطون... فظهره التنزیل وبطنه التاویل.»12 و در روایت «ابی عبدالرحمن السلمی » هم به نظر می رسد که مراد از تاویل، همان معنای باطنی است. که می فرماید: «ان علیا - علیه السلام - مر بقاض فقال هل تعرف الناسخ من المنسوخ؟ فقال لا فقال هلکت و اهلکت. تاویل کل حرف من القران علی وجوه »13

از استناد به آیه کریمه «و مایعلم تاویله الاالله والراسخون فی العلم » در ذیل معتبره «فضیل » استفاده می شود که: تاویل به معنای بطن از مصادیق تاویل درآیه کریمه است. و در معتبره «برید» نیز تاویل در قبال تنزیل که به دلالت روایت فضیل و ابن عباس، همان معانی باطنی قرآن کریم است.در ذیل سئوال از آیه کریمه «ومایعلم تاویله الاالله والراسخون فی العلم » ودر رابطه باآن ذکر شده که از آن استفاده می شود، تاویل در آیه شریفه، شامل تاویل به معنای مزبور (معانی باطنی قرآن) هم هست.پس دیگرنمی توان گفت تاویل در اصطلاح این روایت، غیر از تاویلی است که در قرآن ذکر شده است.

معتبره برید: «قلت لابی جعفر - علیه السلام - قول الله «و مایعلم تاویله الا الله والراسخون فی العلم » قال: یعنی تاویل القران کله الاالله والراسخون فی العلم، فرسول الله افضل الراسخین قد علمه الله جمیع ماانزل علیه من التنزیل والتاویل وما کان الله منزلا علیه شیئا لم یعلمه تاویله »14

ج - مصداق خارجی وتجسم عینی وعد و وعیدهای قرآن کریم در مورد آخرت و سایر پیشگویی های آن:

در قرآن کریم پیشگویی ها و وعد و وعیدهای فراوانی در مورد جهان آخرت ابراز شده است که حقیقت عینی ومصداق خارجی آن وعد و وعیدها، در این جهان برای انسان، نامعلوم می باشد. و دربعضی از آیات کریمه که کلمه تاویل به حسب نظرمشهور، در مورد قرآن به کار رفته ظاهرا مراد از آن همان مصداق عینی وعد و وعیدهای قرآن کریم و اخبارهای آن از جهان آخرت است. مانند:

«الذین اتخذوا دینهم لهوا ولعبا و غرتهم الحیوة الدنیا فالیوم ننسهم کمانسوا لقاء یومهم هذا وماکانوا بآیاتنا یجحدون ولقد جئناهم بکتاب فصلناه علی علم هدی و رحمة لقوم یؤمنون هل ینظرون الاتاویله یوم یاتی تاویله یقول الذین نسوه من قبل قدجاءت رسل ربنا بالحق فهل لنا من شفعاء...» (اعراف:51،52،53).

دراین آیه کریمه در مرجع ضمیر «تاویله » اختلاف است. برخی 15، آن رابه کتاب ارجاع داده اند و برخی 16، مرجع آن را«ماوعدوا به فی القرآن » یعنی وعده هایی که درآیات قبل، درمورد آخرت داده شده، دانسته اند و چه بسا ملاحظه سیاق، همین قول دوم راتقویت نماید. زیرا آیات قبل و بعد جز آیه 52، همه درمورد قیامت و وعده های مربوط به آن است و از ملاحظه این آیات به ذهن می آید که محور کلام دراین آیات، آخرت و وعده های مربوط به آن می باشد و ذکر آیه 52 نیز ظاهرا (والله هوالعالم) برای بیان این نکته باشد که: کافرانی که فریفته زندگی دنیا شده اند و دینشان را به بازیچه گرفته اند و آخرت را فراموش کرده اند، بر آنان حجت تمام و مطالب مربوط به دین و آخرت برایشان بیان شده و راه هرگونه عذر وبهانه ای برای آنان مسدود است، زیرا برای آنان کتابی که بر پایه علم ودانش و هدایت و رحمت برای مومنین است، آورده ایم. باتوجه به نکته مزبور، بعید نیست که ارجاع ضمیر به کتاب هم به لحاظ اشتمالش بر وعد و وعیدهای آخرتی باشد، کما اینکه ظاهر اکثر و صریح بعضی از کسانی که مرجع ضمیر را کتاب دانسته اند، همین است.17

بلی در تفسیر «المیزان »18 آمده است که: این معنی خلاف ظاهر است، زیرا ظاهر اضافه تاویل به کتاب، آن است که تمام کتاب، تاویل دارد و لکن تمام نیست چون ظهور مزبور، ظهور اطلاقی است و نزد عرف و عقلا در صورتی برای کلام ظهور اطلاقی منعقد می شود که صارفی یا چیزی که صلاحیت برای صرف کلام از ظهور اطلاقی دارد، در اطراف کلام نباشد و در این آیه شریفه اگر سیاق، مانع ظهور اطلاقی وموجب ظهور دریکی از دو احتمال مزبور نباشد که هست، لااقل باوجود آن، شرط انعقاد ظهوراطلاقی، که خالی بودن کلام است از چیزی که صلاحیت برای قرینه بودن را دارد محقق نیست; پس چنین ظهوری وجود ندارد ولذا عده کثیری از مفسرین، بااینکه ضمیر را به کتاب ارجاع داده اند، تاویل را، عاقبت، معنا کرده اند ومراد از آن را آشکار شدن صدق آن به واسطه ظهور و تحقق وعد و وعیدهای آن دانسته اند. به هرحال، اظهر، آن است که مراد از تاویل قرآن در این آیه کریمه، همان مصداق خارجی و تجسم عینی خبرها و وعد و وعیدهایی است که قران کریم در زمینه آخرت بیان داشته است و ماهیت آنها دراین جهان برای انسان پنهان است; چه مرجع ضمیر، به قرینه سیاق و اینکه محور کلام قیامت و خبرهای مربوط به آن است، «ما وعدبه فی القرآن » باشد و چه مرجع، «کتاب » باشد به لحاظ اشتمالش برآن وعد و وعیدها; و:

«بل کذبوا بما لم یحیطوا بعلمه و لما یاتهم تاویله کذلک کذب الذین من قبلهم فانظر کیف کان عاقبة الظالمین » (یونس: 39) در این آیه اکثریت قریب به اتفاق مفسرین ضمیر «تاویله » را به «مالم یحیطوا» ارجاع داده اندولی «قرطبی » ضمیر را به تکذیب که مصدر «کذبوا» می باشدبرگردانده است، زیرا در تفسیر «ولمایاتهم تاویله » می نویسد: «ای ولمایاتهم حقیقة عاقبة التکذیب من نزول العذاب بهم » در این عبارت، تاویل به حقیقت خارجی «عاقبت »، معنی شده و ضمیر به «تکذیب » ارجاع داده شده است; بدیهی است طبق تفسیر مذکور، این آیه از زمره آیاتی که تاویل در آنها درمورد قرآن کریم به کار رفته است، خارج خواهد شد. هرچند باتوجه به سیاق «کذالک کذب الذین من قبلهم فانظر کیف کان عاقبة الظالمین » و باتوجه به اینکه تاویل در لغت و درکلمات مفسرین به معنی «عاقبت »، نیز آمده است، این تفسیر خیلی دور از واقعیت نمی باشد، ولی اظهر، ارجاع ضمیر به «مالم یحیطوا» است و لذا جمهور مفسرین نیز چنین فهمیده اند. در تفسیر «مالم یحیطوا» هم دیدگاههای مفسرین گوناگون است. بعضی آن را به وعد و وعیدها و اخبار قرآن از آخرت، بهشت و جهنم و برخی به آیات متشابه تفسیر نموده اند. پاره ای نیز گفته اند: مراد از آن، مطلق آیاتی است که آنها احاطه به علمش ندارند ودر کلمات عده ای نیزبه «قرآن » معنی شده است که بعید نیست مراد آنان هم از قرآن، آن دسته ای از آیات باشد که معنی و حقیقت آن برای انکار کنندگان نامعلوم است. به هرحال به نظر می رسد هرچند «مالم یحیطوا» به خودی خود، ظاهر درمعنای سوم - مطلق آیاتی که احاطه به علمش ندارد - است ولی باتوجه به «لمایاتهم تاویله »، اظهر، تفسیر اول است. و در نتیجه، معنای تاویل در این آیه کریمه نیز همان معنایی است که در آیه گذشته بیان شد. یعنی مراد از آن، مصداق خارجی و حقیقت عینی وعد و وعیدهای قرآن واخبارهای غیبی آن نسبت به عالم آخرت است. زیرا کلمه «اتیان تاویل » مناسب با چنین معنایی است. بلی باصرف نظرازاین جمله،می توان «مالم یحیطوا» رابه مطلق آن چه از قرآن که برای آنان مجهول است چه از حیث معنا، مانند آیات متشابه وچه ازحیث مصداق،نظیراخبارهای غیبی وعدو وعیدهای آن، تعمیم داد. و حتی بعید نیست اطلاقش شامل معنای باطنی قرآن کریم هم بشود و در نتیجه در این آیه، کسانی را نیز که به خاطر جهلشان معانی باطنی قرآن را انکار می کنند، نکوهش و تهدید فرا بگیرد و این تعمیم باتفسیری که ضمیر به تکذیب برگردد نیز مناسب است (والله هوالعالم). دربرخی از روایات 19نیز مصداق خارجی و تجسم عینی وعدها و پیشگویی هایی از قرآن کریم که ظرف وقوعشان درهیمن دنیاست، تاویل نامیده شده و درموردآن، لفظ «تاویل » به کار رفته است.

د- مصداق مهم وبرجسته ای که از نظرعرف پوشیده است

درپاره ای از روایات، مصادیق برجسته ای از مفاهیم آیات کریمه که انطباق آیات برآنها در نزد عرف آشکار نیست و مصداق بودن آنها برای آیات، نزد عامه مردم، ناشناخته است و احتیاج به تبیین دارد، تاویل نامیده می شود. خفاء انطباق آیات برآن مصادیق، گاه ازآن جهت است که این مصادیق در آینده به وقوع می پیوندندو چون تاکنون واقع نشده اند، درنظر عرف ناشناخته اند و گاه از آن جهت است که مصداق بودن آن مبتنی است بر توسعه درمفهوم آیه و تعمیم آن به مراتب معنوی و فوق عرفی آن و گاهی نیز از نقطه نظر حذف متعلق در آیات کریمه بوده و درمواردی بدان جهت است که: درزمان گذشته واقع شده است و برای افراد این زمان نامعلوم است. دراینجا به لحاظ اختصار به ذکر بخشی از آن روایات اکتفا می نماییم.

صحیح فضیل: « قلت لابی جعفر علیه السلام - قول الله عزوجل فی کتابه: «ومن احیاهافکانما احیاالناس جمیعا» قال: من حرق او غرق. قلت: من اخرجها من ضلال الی هدی؟ قال: ذلک تاویلهاالاعظم »20

صحیح حمران: «قلت لابی عبدالله - علیه السلام - اخبرنی عن قول الله عزوجل «ومن احیاها فکانما احیی الناس جمیعا» قال: من حرق او غرق ثم سکت ثم قال: تاویلها الاعظم ان دعاها فاستجابت له »21. در این دو روایت، هدایت و دعوت به حق که از مصادیق احیای نفس است ولی انطباق مفهوم آیه کریمه(احیای نفس) برآن در نزد عرف پوشیده است،تاویل اعظم آیه کریمه نامیده شده است. و سبب خفاء، آن است که انطباق آیه کریمه برآن، مبتنی است برتوسعه مفهوم عرفی احیاو تعمیم آن به احیای معنوی که محتاج به بیان است.

معتبره اسحق بن عمار: «سمعت اباعبدالله - علیه السلام - یقول ان للقرآن تاویلا فمنه ما قدجاء و منه مالم یجی فاذا وقع التاویل فی زمان امام من الائمة - علیه السلام - عرفه امام ذلک الزمان »22 . در این روایت، تاویل قرآن به چیزی توصیف شده که بعضی ازآن، روی داده و بعضی از آن در آینده واقع خواهد شد.وهرگاه که واقع شود امام آن زمان، آن را می شناسد و یا آن رامعرفی خواهدنمود، و چنین چیزی، یا مصادیق خبرهای غیبی و پیشگویی های قرآن کریم است که در خارج و درطول زمان به تدریج تحقق می یابند ویامطلق مصادیقی ازآیات کریمه است که درآینده واقع خواهندشد.

معتبره محمدبن مسلم: «سمعت اباعبدالله - علیه السلام - یقول:ان لقیام القائم - علیه السلام - علامات تکون من الله عزوجل للمومنین. قلت: وماهی جعلنی الله فداک قال ذالک قوله عزوجل «ولنبلونکم »یعنی المؤمنین قبل خروج القائم- علیه السلام- «بشیی ء من الخوف والجوع ونقص من الاموال والانفس والثمرات و بشر الصابرین »قال نبلونکم بشیی ء من الخوف من ملوک بنی فلان فی آخر سلطانهم «والجوع » بغلاءاسعارهم ونقص من الاموال قال کساد التجارات وقلة الفضل ونقص من الانفس قال موت ذریع و نقص من الثمرات لقلة ربع مایزرع و بشرالصابرین عندذلک بتعجیل الفرج یا محمد هذاتاویله ان الله عزوجل یقول «ومایعلم تاویله الاالله والراسخون فی العلم »23.

بیان: ضمیر تاویله ظاهرا به قوله عزوجل در صدر روایت برمی گردد ولی درمشارالیه «هذا» احتمالاتی وجود دارد:

1- مشارالیه آن، همان مشارالیه «ذلک » درصدر روایت باشد که عبارت است از:«کون علامات من الله للمؤمنین لقیام القائم - علیه السلام »; 2- مشارالیه آن، همان مشارالیه «ذلک » باشد ولی مشارالیه «ذلک » همان علامات است.

3- مشارالیه آن، تبیین معنی و تعیین مصداقی باشد که توسط حضرت انجام گرفت.

4- مشارالیه آن مصادیقی باشد که در ذیل فرازهای آیه شریفه بیان شده است و مفرد بودن آن هم به این لحاظ باشد که مجموع آن مصادیق، مدلول آیه شریفه است.

بنابراحتمال اول، مراد از تاویل، معنا و مفهوم باطنی خواهد بود،زیرا خبراز وجود علامات برای قیام حضرت مهدی - علیه السلام - از سنخ معنا و مفهومی است که دلالت آیه برآن، ظاهر نمی باشد. و بنابراحتمال سوم هم، تاویل به معنای مصدری است ولی بنابراحتمال دوم و چهارم، تاویل به معنای وصفی است و براموری حمل شده که از مصادیق آینده مفهوم آیه کریمه است و انطباق آیه به خودی خود برای افراد عادی آشکار نیست و نیاز به بیان دارد واظهر احتمالات، همین احتمال چهارم است.

روایت برید کناسی:«سالت اباجعفر - علیه السلام - عن قول الله عزوجل: «یوم یجمع الله الرسل فیقول ماذا اجبتم قالوا لاعلم لنا» فقال: ان لهذا تاویلا یقول ماذا اجبتم فی اوصیائکم الذین خلفتموهم علی اممکم؟ فیقولون لاعلم لنا بمافعلوا من بعدنا»24 دراین روایت شریف، کلمه تاویل درمورد اوصیای پیامبران و این که خدا درقیامت از پیامبران سئوال می کند که درباره آنها چه جواب داده شدید، به کار رفته است که مصداقی است از آنچه که پیامبران ابلاغ نموده اند و در روز قیامت خداوند از آنان سئوال می کند که درباره آن چه جواب داده شدید. ولی مصداق بودن آن از نظر عرف و عامه مردم پوشیده است و ظاهرا سبب خفا، حذف متعلق درکلام است.

به هرحال،از مجموع روایات مزبور دراین قسم،استفاده می شود که به مصادیق مستور و پنهان آیات کریمه، تاویل اطلاق شده و یکی از اقسام تاویل قرآن، همین مصداق مستور و پنهان است که مورد غفلت عامه مردم قرار می گیرد.

باتوجه به معتبره محمدبن مسلم که درآن، تاویل به معنای مزبور با تاویل درآیه کریمه «ومایعلم تاویله الاالله والراسخون فی العلم » تطبیق شده است، معلوم می شود که یکی دیگر از صغریات تاویل، در آن آیه کریمه، همین مصداق مستور و پنهان است و دیگر نمی توان گفت چه بسا تاویل در لسان این روایات غیر از تاویلی باشد که درقرآن بیان شده است.

نتیجه گیری

تااینجا بااستظهار ازآیات کریمه و قسمتی از روایات شریفه، علاوه برنتیجه ای که درابتدای سخن بیان شد امور ذیل نیز روشن شد:

1- درقرآن کریم، کلمه تاویل پنج بار در مورد قرآن به کار رفته است: یک بار به معنای «مقصود از آیات متشابه » و سه باربه معنای «مصداق خارجی و تجسم عینی وعد و وعیدها و خبرهای قرآن در زمینه آخرت » و یک بار هم در معنایی «اعم از معنای واقعی آیات متشابه و معارف باطنی ومصادیق مستور آیات کریمه - چه محکم و چه متشابه - به کار رفته است ».

2- تاویل،اختصاص به آیات متشابه ندارد و همه آیات کریمه را شامل می شود.

3- علم به تاویل قرآن، ویژه خداوند و «راسخان درعلم » (نبی اکرم وائمه اطهار - علیهم السلام -) است که با مبداء وحی، در ارتباط بوده و با زبان ویژه قرآن کریم آشنایند و برای دیگران جز از طریق مراجعه به ایشان و استفاده از کلمات درربار آنان برای فهم تاویل قرآن راهی وجود ندارد و غیر آنان حق ندارند بدون دلیل و بیان،از کلام خداوند و روایات نبی اکرم و ائمه هدی - علیهم السلام - معنایی را بارای و استحسان، برای آیات متشابه قرآن برگزینند ویا مطلبی را که طبق اصول محاوره، آیات برآن دلالت ندارد به عنوان معنای باطنی آیات کریمه عرضه بدارند ویاآیات کریمه را با مصادیقی که انطباق آیات برآنهاآشکارنیست، تطبیق دهند. زیرااین همان تاویل طلبی ناحق و انحرافی است که درآیه کریمه قرآن و در روایت «اسماعیل بن جابر» و روایات دیگر،از آن ذمت شده است.

پی نوشتها:

1- شماره صفر و پیش شماره اول، (پاییز و زمستان 1370).

2- مقاله شامل 135 صفحه است که بیست صفحه آن در دو شماره فوق چاپ شده است.

3- سوره یوسف (12) آیات 6،21،36،37،44،45،100،101، سوره کهف (18) آیات 78 و 82; سوره نساء(14) آیه 59; و سوره اسراءآیه 35; سوره اعراف(7)آیه 53; سوره یونس(10) آیه 39; سوره آل عمران(3)آیه 7

4- آل عمران(3)، آیه 7

5- سوره اعراف(7)، آیه 53; سوره یونس(10) آیه 39

6- زیرا اولا ابتغاء که مصدراست به آن اضافه شده است و اضافه مصدر به مصدر متدوال نیست و ثانیا تاویل دراین آیه کریمه متعلق علم قرار گرفته و تعلق علم بمعنای وصفی اظهراست و ثالثا اگر تاویل مصدر باشد اضافه آن به ضمیر قرآن اضافه مصدر به مضمون و اضافه لفظیه است که به تعبیر ابن عقیل غیر محضه و در نیت انفصال است ولی اگر به معنای وصفی باشد وصف غیر عامل است و اضافه محضه و انفصال خلاف اصل است، عبدالله بن عقیل العقیلی می نویسد: «ان الاضافة علی قسمین: محضة و غیرمحضة; فالمحضة، هی غیر اضافة الوصف المشابه للفعل المضارع الی معموله و غیرالمحضة، هی اضافة الوصف المذکور، فان کان المضاف غیروصف او وصفا غیر عامل فالاضافة محضة... و سمیت محضة، لانهاخالصة من نیته الانفصال بخلاف غیرالمحضة فانها علی تقدیرالانفصال.» شرح ابن عقیل، (سیدالشهداء،قم، 1411، ه)، ص 249

7- حدثنامحمدبن الحسن بن الولید - رحمه الله - قال حدثنا محمدبن الحسن الصفار، عن ابراهیم بن هاشم، عن الحسن بن محبوب، عن علی بن رئاب، عن محمدبن قیس قال سمعت اباجعفر - علیه السلام - یحدث ان حییا وابایاسر ابنی اخطب و نفرا من یهود اهل نجران اتوارسول الله - صلی الله علیه وآله - فقالو له: الیس فیماتذکر فیماانزل الله علیک «الم » قال بلی قالوا: اتاک بهاجبرئیل من عندالله تعالی؟ قال: نعم قالوا:لقدبعثت انبیاء قبلک ومانعلم نبیا منهم اخبر نامدة ملکه وما اجل امته غیرک قال: فاقبل حیی ابن اخطب علی اصحابه فقال لهم: الالف واحد واللام ثلثون، والمیم اربعون فهذه احدی و سبعون سنة فعجب ممن یدخل فی دنیا مدة ملکه واجل امته احدی و سبعون سنة قال: ثم اقبل علی رسول الله - صلی الله علی وآله - فقال له: یامحمد هل مع هذا غیره؟ قال: نعم قال: هاته قال: المص قال هذه اثقل و اطول الالف واحد واللام ثلثون والمیم اربعون والصاد تسعون فهذه ماة و احدی و ستون سنة ثم قال لرسول الله - صلی الله علیه وآله - فهل مع هذا غیره قال: نعم... الخ فذکر ابوجعفر - علیه السلام - ان هذه الایات انزلت فیهم منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات. قال و هی تجری فی وجه آخر علی غیرتاویل حیی وابی یاسر واصحابها. (شیخ صدوق، معانی الاخبار،انتشارات صدوق، تهران، 1379، ص 23)

8- شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه (مکتبه الاسلامیه، تهران، 1341هق) ج 18، ص 148، حدیث 62

9- مجلسی، بحارالانوار، (ج 93، ص 55) روایت اسماعیل بن جابر را از تفسیرنعمانی نقل نموده است وسیدهاشم بحرانی - ره - درتفسیرالبرهان (اسماعیلیان، قم، بی تا) ص 270 روایت سلیم بن قیس را درذیل آیه 7 سوره آل عمران آورده است. و محمدبن یعقوب کلینی - ره - در روضه کافی ( چاپخانه حیدری، تهران، 1362 ق، ج 8، ص 269) وعلی بن ابراهیم القمی درتفسیرالقمی،(نجف، 1387 ق، ج 2، ص 152) روایت ابوعبیده راذکرنموده اند که سندآن درتفسیرالقمی صحیح است.

10- الشیخ الصدوق، من لایحضره الفقیه (دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1410 ق) ج 2، ص 290، باب قضاءالتفث، حدیث 8; مخفی نباشد که سند این روایت درکافی و معانی الاخبار مشتمل برسهل بن زیاد است ولی درفقیه صحیح است. زیرا به سند شیخ صدوق به عبدالله بن سنان است که صحیح اعلایی است.

11- مجلسی، پیشین، ج 2، ص 97 حدیث 64و ص 94 حدیث 47 و ج 23 ص 197 حدیث 27; ر. ک: محمدبن الحسن الصفارالقمی، بصائرالدرجارت (مکتبة آیه الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ق) ص 196 و 203

12- جلال الدین السیوطی، الدرالمنثور، (دارالفکر، بیروت، 1403 ق) ج 2، ص 150 ذیل آیه 7، سوره آل عمران

13- مجلسی، پیشین، ج 92، ص 95 حدیث 45; شیخ حرعاملی، پیشین، ج 18، حدیث 65

14- محمدابن یعقوب کلینی،اصول کافی(چ حیدری،تهران،1363 ق) کتاب الحجة، ص 13;ومجلسی،پیشین، ج 23 ص 199;علامه مجلسی معتبره برید رابادو سندازبصائرالدرجات نقل نموده که یکی ازآن سندهاهمان سند اصول کافی است که ضعیف است ولی سند دیگر معتبر وصحیح می باشد.

15- البیضاوی، پیشین، ج 1، ص 341: «الامایؤل الیه امره من تبین صدقه بظهور مانطق به من الوعد و الوعید»; محمود آلالوسی، روح المعانی (داراحیاءالتراث العربی، بیروت، 1405 ق) ج 8، ص 128; محمودابن عمرالزمخشری، الکشاف، (دارالمعرفة، بیروت، بی تا) ج 2، ص 65; والسید عبدالله الشبر، تفسیر شبر،(داراحیاءالتراث العربی،بیروت، 1407 ق) ص 175;...

16- الفضل بن الحسن الطبرسی، مجمع البیان، (مکتبه آیة الله المرعشی نجفی، قم، 1403 ق)، ج 2، ص 426: «یوم یاتی تاویله » یوم یاتی عاقبة ما وعدوابه و...

17- ر. ک: بیضاوی و زمخشری وآلوسی و شبر، پیشین (مذکور در شماره 28); ومحمدالقرطبی،الجامع الاحکام القرآن،(دارالکتب، بیروت،1380 هق) ج 7، ص 217;ابوالفتوح رازی، تفسیر ابوالفتوح،(چاپ قدیم مظفرالدین شاه، تهران، 1323 هق)، ج 2، ص 400;

18- طباطبایی، پیشین، ج 3، ص 22

19- روایت ابوبصیر«قال ابوعبدالله - علیه السلام - فی قوله عزوجل: «هوالذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق...» فقال والله مانزل تاویلها بعد ولاینزل تاویلها حتی یخرج القائم - علیه السلام - فاذا خرج القائم لم یبق کافربالله العظیم ولامشرک بالامام الاکره خروجه » العروسی الحویزی، عبدالعلی (الشیخ عبدعلی العروسی الحویزی، 8 نورالثقلین، (علمیه، قم، 1383 هق)، ص 211، حدیث 129; دربرخی دیگر از روایات لفظ تاویل در مورد مصداق خارجی و تحقق عینی مطلوب قرآن به کار رفته است مانند:

صحیح محمدبن مسلم: «قلت لابی جعفر - علیه السلام - قول الله عزوجل (وقاتلوهم حتی لاتکون فتنة...) فقال لم یجی ء تاویل هذه آلایة بعد ان رسول الله - صلی الله علیه وآله - رخص لهم لحاجته و حاجه اصحابه فلوقدجاء تاویلها لم یقبل منهم لکنهم یقتلون حتی یوحدالله عزوجل و حتی لایکون شرک » همان، ص 154، حدیث 95; کلینی، پیشین، ج 8، ص 201

20و21- العروسی الحویزی،پیشین،ج 1،ص 619،حدیث 154وص 620،ح 155

22 و 23- مجلسی،پیشین، ج 92، ص 97، حدیث 62 وج 2، ص 202، ح 28

24- نورالثقلین، پیشین، ج 1، ص 688، حدیث 427