نوشته ای که فراروی دارید، پیام مقام معظّم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای به کنگره دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت است.
معظم له در این پیام، راه تکمیل و بالندگی فقه را می نمایاند .
او، با هوشمندی، به تحلیل روند فقه و تجلیل تلاش فقیهان بزرگ، در هر دوره ای می پردازد و بقای این را در جامعه، مرهون پاسخ گویی به مسائل مستحدثه می داند.
شناخت حقیقت و فلسفه علم فقه را را هبردی به انجام رسالت فقه و اصلاح و تکمیل آن می شمارد.
تکمیل فقه را در پاسخ گویی به نیازهای نو پیدا از منابع و قواعد فقهی، بهره وری از روشهای پژوهش و دستاوردهای دانش امروز، در جهت استنباط مسائل مستحدثه و حوادث نو پیدا می داند :
« فقهای عصر، باید با روشن بینی و احاطه علمی و پای بندی به روش فقاهت از یکسو، و آزاد اندیشی و شجاعت علمی از سوی دیگر، مفاهیم جدیدی را در فقه کشف کرده و احکام تازه ای را با استناد به کتاب و سنّت عرضه کنند و این تکمیل فقه است » .
معظم له، بهره وری از شیوه های عرضه جدید و روشهای پیشرفته علمی امروز را، برای تکمیل و تکامل فقه، ضروری می شمارد:« استفاده از سبکهای نوین در تدوین و نگارش کتب و رساله های فقهی و علمی جدید و حتی استفاده از روشهای پیشرفته بحث علمی به کاربردن ابزارهایی که امروز در تحصیل کار علمی، دارای سهم مؤثری است، همه اینها به وظیفه تکمیل فقه، کمک می کند».
در پایان، کار دائرة المعارف را در راستای معرفی، بهره برداری و تکمیل فقه می شمارد:
« آنچه باید صراحتاً اعلام کنیم آن که تدوین دائرة المعارف فقه، بر مذهب امامیه، در مورد هر سه وظیفه مذکور، اقدامی بزرگ و بسی مؤثر است. این طرح وسیع و ارزشمند، در آن واحد، می تواند هم به معرفی فقه شیعه و هم بهره برداری علمی و عملی از آن و هم; بالاخره به تکمیل و توسعه آن، خدمتی بزرگ کند».
امید آن که حوزه ها، با بهره وری از این رهنمودهای نورانی، طرحی بزرگ و کارا، در فقه اهل بیت پی ریزند.
بسم الله الرحمن الرحیم نخستین گردهمایی علمی تخصصی دائرة المعارف فقه، پیام آور آن است که در حوزه علمیه قم، تحوّل مبارکی که همه چشم انتظار آنند، با آهنگی متین و بی وقفه، در حال وقوع است.
نگارش دائرة المعارف فقه بر مذهب اهل بیت، علیهم السلام، خود، کاری تازه و نیز متّکی بر پایه ها و ابزارهایی است که آشنائی حوزه های علمیه ما با آن، تازه است .و آن گاه که این کار با چنین پختگی و استواری و فراگیری، پا به عرصه هستی می گذارد، بیننده را به داوری خوشبینانه رهنمون می گردد.
فقه مصطلح اسلامی، متضمّن مجموعه کاملی از مباحثی است که در عرف علمی امروز «علم حقوق » نامیده می شود و دارای عرصه های متنوّعی است که مجموعاً متکفّل تنظیم روابط میان افراد جامعه بشری است و نظامات و مقرّرات حاکم بر زندگی بشر، از جهات گوناگون را شامل می شود.
افزون بر این، فقه، روابط میان انسان با خدا را نیز در قالب احکامی متین و مشروح، مشخّص می سازد که علم حقوق از این بخش، بیگانه است و بدین ترتیب، فقه مصطلح اسلامی از علم حقوق مصطلح جهانی، بسی گسترده تر است .و در میان فقه مذاهب مختلف اسلامی، فقه امامیّه که متّخذ از مذهب اهل بیت، علیهم السلام، است دارای ذخیره ای گرانبها و دریای عمیقی از تحقیق و تفریع است که نظیر آن را در فقه مذاهب دیگر اسلامی نمی توان یافت و این به فقه شیعه غنای فوق العاده و بی همانندی بخشیده است.
از آغاز پیدایش فقه تفصیلی و استدلالی در شیعه، در قرن چهارم هجری تا امروز، این دانش دینی روز به روز گسترده تر و با کیفیت تر گشته و به تدریج از اسلوب و روش استنباطی متقن و استوار، که همان روش « فقاهت » است و علم اصول فقه، عهده دار تدوین و تحکیم اجزا و اصول آن است، برخوردار شده است .
در این عرصه، تلاش موفّق و مجاهدت آمیز هزاران فقیه برجسته شیعه که در میان آنان صدها مؤلّف نامدار و ده ها فقیه صاحب سبک و مبتکر دیده می شوند، حجم عظیمی از یک حرکت هزار ساله و رو به رشد و دارای محصولی اعجاب انگیز را، در برابر دیدگان ما قرار می دهد.
این گنجینه پربار و کم نظیر، امروزه در اختیار فقهای برجسته شیعه و مورد استفاده آنان و تا حدودی آحاد مردم متدیّن است .لیکن تکریم این ثروت معنوی، سه وظیفه عمده در قبال آن را بر عهده همه علاقه مندان و متخصّصان فقه امامیّه قرار می دهد .این سه وظیفه عبارت است از : معرّفی، بهره برداری و تکمیل .دو وظیفه اوّل ناظر به گذشته و اکنون است و وظیفه سوم، ناظر به آینده است.
بجاست در باره هریک از این سه، سخن کوتاهی گفته شود :
1- معرّفی: فقه شیعه ناشناخته است در معلومات غیر مسلمین از فقه اسلام، غالباً جایی ندارد .در کتب استدلالی فقه که از سوی غیر شیعه تدوین می شود، آرای آن غالباً مورد سکوت و غفلت است .در دائرة المعارفهای جهانی و حتی اسلامی آرای آن غالباً در ردیف آرای فقهی مذاهب مهجور قرار می گیرد .و این ستمی بزرگ است، هم به دانشی بدین وسعت و عمق و پیشرفت، که شاید بتوان گفت :هیچ یک از مذاهب اسلامی به تنهائی دارای فقهی با این خصوصیات سه گانه نیستند و هم به کسانی که می خواهند از آن بهره ببرند .معرّفی این فقه و کشاندن آن به مجموعه های جهانی و کتب فقهی دیگر مذاهب اسلامی و مطالعات حقوقی مراکز علمی جهان، خدمتی به علم و به دانشمندان است و این کار باید به شیوه درست و منطقی انجام شود.
2- بهره برداری: بجز در احوال شخصیّه و نیز در آنچه مربوط به فرد مسلمان است، فقه اسلامی و از جمله فقه شیعی، در طول قرنها، مورد بهره برداری قرار نمی گرفته است .پس از تشکیل جمهوری اسلامی فقه شیعه یکسره در معرض عمل جامعه ایرانی است و به تبع آن، در همخوانی با موج همه جاییِ گرایش ملّتها به اسلام، فقه سایر مذاهب نیز در برخی کشورها به جایگاه قانون گذاری نزدیک شده است .
با این همه، هنوز توان عظیم فقه، در گره گشایی معضلات زندگی و حلّ نقاط کور در مناسبات اسلامی فرد و جامعه، به کار گرفته شده و بعضاً، شناخته نشده است .پدیده های روز به روز زندگی در مقام استفهام و استفتا از فقه اسلامی، طبعاً باید به پاسخی قانع کننده و حکمی قابل استدلال برسد .به علاوه، فقه امروز که از پیچیدگی در استدلال و ظرافت همراه با استحکام برخوردار است، می تواند در تکمیل و پیشرفت دانش حقوق، مورد بهره برداری قرار گیرد و راه های تازه ای را در برابر محقّقان مراکز حقوقی جهان بگشاید .
3- تکمیل: با پیشرفت فنّی و صنعتی و علمیِ بشر که بر روی همه شؤون زندگی وی اثر گذارده و سرعت حوادث و پدیده های نوین را نسبت به روزگار گذشته چند و چندین برابر کرده است، تعداد موضوعاتی که در معرض پاسخ گویی فقه قرار می گیرند و فقه باید حکم شرعی آنها را بیان کند نیز به همین نسبت افزایش می یابد .بی شک سرچشمه های فقه و نیز شیوه فقاهت برای فهم حکم این موضوعات کافی است، ولی شناخت موضوعی آنها و تحقیق و تدقیق لازم برای تطبیق موضوع با عناوین کلّی در فقه و استدلال مناسب و خلاصه بهترین روش برای درک حکم شرعی آن، کاری مهم و راهی دراز است .همچنین ای بسا موضوعاتی که در فقه مطرح گشته و حکم آن واضح است، ولی امروزه، موضوع چنان تحول و تطوّری یافته که به آسانی نمی توان حکم آن را از آنچه در گذشته گفته شده است دانست .در چنین مواردی است که فقهای عصر، باید با روشن بینی و احاطه علمی و پای بندی به روش فقاهت از یکسو، و آزاداندیشی و شجاعت علمی از سوی دیگر، مفاهیم جدیدی را در فقه، کشف کرده و احکام تازه ای را با استناد به کتاب و سنّت، عرضه کنند و این تکمیل فقه است .علاوه بر اینها، استفاده از سبکهای نوین در تدوین و نگارش کتب و رساله های فقهی، عمومی و تخصّصی، و نیز استفاده از روشهای تحقیق فنّی و علمیِ جدید و حتّی استفاده از روشهای پیشرفته بحث علمی و به کار بردن ابزارهایی که امروز در تسهیل کار علمی دارای سهم مؤثری است، همه اینها به وظیفه تکمیل فقه کمک می کند .
آنچه باید صراحتاً اعلام کنیم آن است که تدوین دائرة المعارف فقه، بر مذهب امامیّه در مورد هر سه وظیفه مذکور، اقدامی بزرگ و بسی مؤثر است .این طرح وسیع و ارزشمند در آن واحد می تواند هم به معرفی فقه شیعه و هم به بهره برداری علمی و عملی از آن و هم بالاخره به تکمیل و توسعه آن، خدمتی بزرگ بکند .
این جانب خداوند حکیم و علیم را شکر می گویم که این توفیق به جامعه علمی و فقهی ارزانی گشته است و حوزه علمیه قم بحمدالله اوّلین بار مقدّمات شروع به کاری به این عظمت را فراهم آورده است .
و وظیفه خود می دانم که از کلیه علما و فضلا عالیقدری که در این طرح بزرگ سهیم اند و دامن همت برای انجام این کار به کمر زده اند، تقدیر و سپاسگزاری کنم، به ویژه از فقیه محقّق و عالم بزرگوار جناب حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج سیّد محمود هاشمی، دامت برکاته، که دانش وسیع و اندیشه پیشرو و همت بلند و توانِ کاریِ ایشان موجب شد که آرزوی قلبی این جانب در عالم تحقق قدم بگذارد و شروع درخشان این کار، امیدهای دیگری را زنده نماید .امیدوارم زحمات طاقت فرسای ایشان و همکارانشان در پیشگاه پروردگار متعال ماجور و مورد تایید و پسند حضرت بقیّة الله الاعظم، ارواحنا فداه، باشد.
و السلام علیکم جمیعاً و رحمة الله سید علی خامنه ای 31/11/72
