دانشی که در پاک جانی و پارسایی ببالد، معرفت و یقین، بار دهد. فقاهت چون با قداست قرین گردد و ژرف کاوی و نازک اندیشی،آن گاه که از کوثر تقوا، مایه گیرد، هدایت ویژه حق را در پی آرد:
«و جعلنا منهم ائمة یهدون بامرنا لما صبروا و کانوا بآیاتنا یوقنون.»
و این همه اگر با بصیرت آمیخته شود و از عطر نجوای سحرگاهی، معطر شود و در شخصی تبلور پیدا کند و عینیت یابد، اسوه و قائد با تقوایان را به نمایش گذارد:
«و عباد الرحمن الذین یمشون علی الارض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما. و الذین یبیتون لربهم سجدا و قیاما... و الذین یقولون ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قرة اعین و اجعلنا للمتّقین اماماً.»
قداست با فقاهت، عبادت با بصیرت، ژرف اندیشی با پارسایی، زهد با حضور اجتماعی و تکلیف شناسی جمع شد و از ترکیب و التقای آن، جاودانه مردی در نام: مقدس و محقق، مولا احمد اردبیلی بر تارک حوزه های شیعه درخشید و ماه مجلس انجمن، پارسایان، زاهدان، مقدسان، ژرف کاوان، محققان، مجاهدان و اهل بصیرت شد.
او ، با عرفان و تقوا و سیرت پاک و مقدّسش ، اسوه پاکان و ضرب المثلِ قداست شد. انوار وجودش، راهیان کوی نور را چراغ و عطر صفات الهی او، راهیان کوی وصال را دلیل راه گردید.
در لئالی الاخبار سیمای او چنین نموده شد:
«... لم یصدر عنه فیهاجفی اربعین سنة ج فعل مباح فضلاً عن الحرام و المکروه.»
«... اصبح مضرب الامثال فی الورع، الطاهر و التقی النزیه الذی رفع به الی مصاف الصدیقین الذین تشح بامثالهم ارحام الاُمّهات.»
با آثار پرمایه و روش نو اجتهادی خود، مجتهدان ژرف اندیش را چراغ راه شد، گرچه پرتو نور قداست و تقوای او، به گفته محدث نوری، مقام علمی اش را کم نمود کرد:
«العالم الربانی والفقیه المحقق الصمدانی، المولی احمد بن محمد الاردبیلی المتوفی سنة 933، الذی غشی شجرة علمه و تحقیقاته، انوار قدسه و زهده و خلوصه و کرامته.»
بیان آفاق علمی و عملی و ترسیم گستره و ژرفای دانش او را، ژرف کاوان ژرفاشناس و ژرف پیما باید.
در یادمان او در طلیعه این ویژه نامه، بر آستان سیرت و روش پاسداری او از «فقه اهل بیت » سر می ساییم، از گلبونه های بوستان سرسبز فقاهت او، شادابی می گیریم و از این بُعد وجودی او، راه می گیریم.
اگر فقیهانی که در سرنوشت تطور فقه و بالندگی و کارآمدی و ژرفا بخشی فقاهت، نقش آفرین بوده اند، کم شمار، بدانیم یکی از آنان فقیه ژرف نگر، محقق اردبیلی، است. او، هم در عرصه تحقیق و بالنده سازی فقه و هم در عرصه عمل و روش اجتهادی، بوستان فقاهت شیعه را در عصر خویش، سرزنده نگاه داشت و با آبیاری اش از کوثر تعمّق و تحقیق به فقه اهل بیت(ع) شادابی بخشید.
فقاهت او، از چنان اوجی برخوردار شد و فقه او ژرفایی را پیموده بود که در رودخانه خروشان هشتصد ساله تفسیر شریعت پس از خود برومند و استوار و برفراز بماند و در برهه های گوناگون، تشنگان فقاهت و راهیان راه اجتهاد را، راه و رسم استنباط و تحقیق و اجتهاد، بیاموخت.
برای بررسی شیوه او در پاسداری و حراست از فقه اهل بیت(ع) بر سیرت و تلاشهای فقهی و اجتهادی او، گذر می کنیم:
پاسداری و بالنده سازی علم و اندیشه ای، تنها به حفظ فراوردهای علمی دانشیان پیشین نیست. راکد ماندن علم مرگ آن را در پی می آورد. سرزندگی دانش، به کاوش، نقد و بررسی است.
«حیاة العلم بالردّ و النقد».
شکوفایی و بالندگی علم، وامدار گشایش آفاق نو و میدانهای جدید، فراروی دانشوران آن و تفسیر و تعبیر دوباره و عصری و فرهنگ سازی در حوزه آن دانش است. به بهره وری در شیوه های پژوهشی نو و دوام و ماندگاری آن در گرو تربیت دانشورانی است که آن دانش را در جوامع علمی، حضور دهند و رسالت آن را پاس بدارند.
محقق اردبیلی کم و بیش، در عرصه فقاهت برخوردار از این همه بود که پرتوی از آن را با عناوین زیر می نمایانیم: 1. سیرت فقاهتی او. 2. تفسیر مجدّد از فقه، یا نگاهی نو به فقه. 3. پی ریزی مکتب فقهی.
سیرت فقاهتی محقق اردبیلی
از ویژگیهای فقیهان بزرگ، خطوط برجسته ای است که در سیرت فقاهتی آنان، چشم نواز است. همین ها اصول تحقیق آنان را تشکیل می دهد و روش فقهی آنان را رنگ و جهتی ویژه می بخشد.
سیرت علمی و تحقیقاتی محقق را با نگاهی گذرا به نوشته های او، می توان چنین ترسیم کرد: × فقه قرآنی. × فقه فطری. × فقه معنوی.
فقه قرآنی
قرآن، مام شریعت است. در استنباط احکام، قرآن استوارترین منبع است. نقشه مهندس آفرینش است در معماری بنای جامعه سعادت بخش و سازندگی انسان اسلام. با زبانی گویا و روشن اصول و خطوط شریعت را ترسیم کرده است. در میان چهار منبع شریعت، قرآن، اساس است. گفته های معصومان، چون صبغه وحیانی دارند تاویل و تفسیر درست قرآن بشمارند، حجّت هستند و معتبر: «و ما ینطق عن الهوی ان هو الاّ وحی یوحی ». مجتهد بایست، پاس هر منبع را در خور و جایگاه آن بدارد و از آن در استنباط احکام بهره برد.
محقق اردبیلی که از انس با قرآن، تلاوت سحرگاهی و تدبر شبانه در کتاب خدا، حقیقت دین را با زلالی آن نوش کرده بود، قرآن را باب اجتهاد فقاهت شمرد. قرآن در سیرت فقاهتی او، سنگ زیرین اجتهاد است. او تسلّط بر تفسیر قرآن و فهم آیات احکام را کلید ورود به کوثر شریعت دانست و خود در عمل، سالیانی دراز از عمر مقدّسش را در آستان قرآن، سپری کرد. و بازده درنگ، اندیشه و تدبر در آیات وحی را در کتابی با نام «زبدة البیان »، گرد آورد، کتابی که خود یک دوره فقه الاحکام است، با دیدگاهها و برداشتهایی نو و با روش و سبکی جدید، تا فقه پژوهان آینده حوزه های علوم دینی، هم از سیرت علمی و هم از اندیشه های قرآنی او در اجتهاد و استنباط و احکام و آیینهای دین، راه گیرند.
همین قرآن پژوهی و اُنس او با آیات وحی است که می بینیم در دائرة المعارف فقهی و اجتهادی خود: «مجمع الفائده و البرهان » با استناد و استدلالهای نو به آیات احکام، دیدگاههای نوی را به روی فقه پژوهان می گشاید و در جای جای آن کتاب گرانقدر، از آیات قرآن، بهره می گیرد.
او در فرعهای فقهی، نگاه به قرآن را وانمی نهد و هر جایی که می شود از آیه قرآن بهره فقهی برد، به نیکویی بهره می برد و قرآن را در آن باب و فرع فقهی، مطرح می کند.
با استناد به ظاهر آیه:«اذا نودی للصلوة مِنْ یوم الجمعة فاسعوا...» و کاوش در کلمات و جملات آن، نماز جمعه را واجب عینی می شمارد و آن همه دلیلها و گفته های فقها را کنار می گذارد.
دلیل حجت بودن فتوای مجتهد برای خودش را، با این که عقلی می داند، آیه: «ا و لو کان آبائهم لایعقلون شیئاً و لایهتدون » را نیز، پشتوانه می گیرد.
در روا نبودن جدایی بین مادر و دختر، با بودن روایت صحیحه، آیه «لایضارّ والدة بولدها» را نیز پشتوانه می گیرد که پیش از او، فقیهان این آیه را مطرح نکردند. و در مجموع، روش او این است که با بودن دلیلهای دیگری از روایات، عقل و... بر حکم و فتوا از قرآن نیز دلیل بیاورد و ظواهر و عمومات قرآن را مؤید سازد.
او، گرچه فتوایش مخالف مشهور شود و بی سابقه باشد، آیه قرآن را از میان دیگر دلیلها و دیدگاهها بر می گزیند و بر پایه آن فتوا می دهد. به جایز بودن خمس به افرادی که مادرشان سیّد است. در این زمینه به آیه خمس، ارث، نکاح و حتّی به کلماتی چون یا «بنی آدم » یا «بنی اسرائیل » و... استنادمی جوید:
«و کذا فی القرآن العزیز من قوله تعالی: یا بنی آدم، و یا بنی اسرائیل، مع وجود من لیس بمنسوب الاّ بالاُمّ مثل عیسی و هو ظاهر».
قداست و تقوای او اجازه نمی داد که بدون کاوش در قرآن، فتوا دهد، چه قرآن ثقل اکبر است و ریسمان وصل عبد به ربّ.
فقه فطری
اسلام، آیین فطرت است. روح تشریع و قانون گذاری در اسلام، همسویی با فطرت خدادادی انسان است. خدا در کتاب خود فرمود:
«فطرة اللّه الّتی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق اللّه ذلک الدّین القیّم.»
قوام و بقای هر قانونی، به هماهنگی او با نیازهای فطری انسان است. دین و شریعت برای قوام بخشیدن و بالنده سازی استعدادهای فطری، آمده است. حکم و فتوایی که ناخوشایند فطرت الهی انسان باشد، قانونی ناهمسو با آفرینش خدا و رسالت انسان است و فلسفه تشریع است.
نمادهای برخاسته از فطرت بشر، خواسته، حالات و ویژگیهایی که ریشه در سرشت انسان دارد در روش فقاهتی محققّ اردبیلی، جای و جایگاهی ویژه دارد. توجه به فلسفه تشریع، نفی مشقت، نفی ضرر، قاعده سمحه سهله، مهربانی خالق به خلق، عسر و حرج در دائرة المعارف بزرگ فقهی او، موج می زند. او طبقه بندی و دسته بندی نو در فقه دارد. در بابها و کتابهای مختلف فقهی، از اصول و قواعد ویژه حاکم بر احکام همان عرصه از وجود و زندگی بهره می برد.
در طهارت، اصولی را در استنباط و اجتهاد اصل قرار می دهد که در مسائل عبادی از غیر آن بهره می برد. در احکام فردی، روش و عناصری به کار می گیرد که در احکام و آیینهای اجتماعی از اصول و آهنگی دیگر.
در عبادات، آیات و روایات را محور قرار می دهد. از توجیه روایات ضعیف آن نمی گذرد و رشد انسان را در ارتباط او با خدا و بندگی حق می داند. ولی در طهارت و نجاست در بیش از بیست مورد به قاعده آسان گیری و آسان بودن شریعت، چنگ می زند. در فراخی وقت نماز نیز، چندین بار و در این همه، روح آسان گیری را بر فتاوا و استنباط، حاکم می کند و در هر موردی که به سخت گیری کشیده شود از اصل نبود سخت گیری در دین یاری می گیرد و فتوا می دهد.
در مواردی که فقیهان بر لزوم قضای نماز، یا انجام دوباره حج یا برخی از اعمال آن، احتیاط کرده اند، فلسفه تشریع را که آسان گیری در امور است، به یاد می آورد و بر بایسته نبودن احتیاط نظر می دهد. در بس بودن علم اجمالی در صلح می نویسد: «و لانّ الصلح شُرّع للسهولة و الارفاق بالنّاس یسهل ابراء ذمّتهم فلایناسبه الضّیق.»
برخی بدون ژرف نگری او را فقیهی پر احتیاط دانسته و پرواهای او را به پروای در فتوا و حفظ ظواهر دلیلها، تعبیر کرده اند، در حالی که او پرواهای مرسوم را روا ندانسته و دقتهای بی جا و جمود به ظاهر احادیث و دلیلها را بدون توجه به روح تشریع، مورد عتاب قرار می دهد.
درباره همزمانی نیت با آغاز فعل در اعتکاف می نویسد:
«و لکن تعیین ذلک المقدار متعسّر بل متعذّر کمقارنتها لاوّل الفعل فلیس ببعید عدم القدح لو تخلّل زمان مّا و نفی الحرج و الضیق عقلاً و نقلا و الشّریعة السّمحة تقتضیه مع المساهله من الشّرع فی امرها لخلوّ اکثر العبادات خصوصاً الاعتکاف عنها و لعلّه یکفی من مثل ذا قصد الفعل للّه بل لایبعد حینئذً تجویز وقوع النیّة بعد تحقّق اوّل الوقت...»
از دستور «فاحتط لدینک » و روایات همانند آن تفسیری دلپذیر و فطرت پسند دارد.
او، احتیاط در دین را به احتیاط در حفظ دین دینداران و حیات و حضور دین با روی کرد انسانها به تعالیم و معارف دینی، تفسیر کرده و در این زمینه افقی نو، فرا روی فقه پژوهان، قرار می دهد. در واجب نبودن قضای نمازهای فوت شده نو ایمانان می نویسد:
«... و یؤید خروج الصلوة، کون الشریعة سهلة و انّ اللّه یرید الیه و لایرید العسر فانّ الصلوة تتکرّر کل یوم فلو استبصر شخص بعد ستّین او سبعین سنة، فالزامه بالقضاء شاقّ و تعسّر و لانّه مخالف للحکمة فانّه موجب للتنافر و عدم المیل الی الاستبصار. و ان لم یکن له دلیل غیر ذلک بل یکون مامرّ فقط، فیعمل به و لایفرق.»
او، سپس در نکوهش سخت گیریهای دین گریز می نویسد:
«ثمّ اعلم انّ هذا هو وظیفة الفقیه و امّا صحة عباداتهم فی نفس الامر بمعنی وجوب ترتّب الثّواب علیها و القبول عند اللّه فذل لیس من الفقه و لا بضروری لاحد فتفویضه الی اللّه.»
مو شکافیها را در احراز عدالت و تعریف عدالت، درامام جماعت درست نمی شمارد و چنین سخت گیریها را عامل از دست دادن و محروم شدن از ثوابهای بسیاری، چون ثواب جماعت و ... می داند:
«کلّما کانوا یجدون جماعة کانوا یضلون جماعة من غیر تفتیش و غیر ذلک کمامرّ فانّه علی ما یظهر لی لیس الامر صعباً و الشریعة السهلة دالّة علیه مع توقف الاُمور الکثیرة علی العدالة و الثّواب العظیم و قد مرّ، فلاینبغی حملها بحیث لایوجد او یندر او فوت هذه السعادة من هذه الطائفة الناجیة».
چنین تفسیری نو از احتیاط و نگاهی جدید و واقع بینانه به دین و نیازهای و ویژگی و حالتهای طبیعی انسان، هم اندیشه های گذشته را در برداشت از احتیاط، تصحیح کرد و هم روشی نو در استنباط فراروی فقه پژوهان گشود.
فقه معنوی
زیر ساخت و مایه افکار و دیدگاههای مقدّس اردبیلی نور، فرقان و بصیرتی است که از تقوا، طهارت و ورع او، بر می خیزد. اگر آفاقی نو در فقه گشود، اگر براهینی استوار بر فروع فقهی افزود، اگر از قرآن سرفصلهای نو در فقه احکام ارائه داد و اگر دیدی واقع بینانه و فطرت پسند داشت، همه و همه، در گرو این است که با طهارت روح و جان، سر به آستان قرآن سایید و با نور و فرقان تقوا، کلام خدا را به تفسیر، نشست و با شناخت و معرفت، به مکانت عترت به احادیث و گفته های آنان روی آورد و با عشق و محبت بر گلبونه های کلام آنان می نشست و گوارا شهد دستورهای آنان را استنباط می کرد.
همراه با مواظبت و مراقبت دائمی، مطالعه و تدبّر همیشگی نیز داشت. سحرگاهان، نیاز به درگاه بی نیاز می برد و پس از مناجات با معبود خویش، به تفکّر در دین و شریعت مشغول می شد و دستاوردهایی بیش از کسی که شب را به مطالعه سپری کرده بود، نصیبش می شد.
در روضات الجنات آمده است:
«اتاق مقدس، هم دیوار با اتاق مولی میرزا جان باغوندی بود. میرزاجان، همه شب را به مطالعه مشغول بود، حتی برای رفع حاجت بیرون نمی رفت، ولی مقدس، اول شب می خوابید، ساعتی به اذان صبح مانده، از خواب بیدار می شد، نماز شب می خواند، سپس به تفکّر و مطالعه در همان موضوعی که باغوندی مشغول آن بود، می پرداخت، در همین ساعت، به مطالبی می رسد که فهم مولی جان از دست یابی به آنها کوتاه بود.»
او، تحصیل علم را جهاد اعظم می دانست و این جهاد را با انجام مکروهها و غفلت از معنویتها، نمی آلود:
«سیّما طلب العلوم الدینیّة فانّه کالجهاد بل اعظم علی ما قالوا و ورد به بعض الرّوایات.»
این است که در تدریس، تحقیق، استدلال و برخورد او با نظر مخالف، آداب اخلاقی و معنوی دیده می شود. وقتی به نظر جدیدی می رسد، با همه نیرومندی و استواری استدلال، می نویسد:
«هذا ما وصل الیه نظری القاصر»
یا «... ظنّی لایغنی عن جوعی فکیف عن جوع غیری.»
در بحث و تدریس چنان مراقب است که از گمان در افتادن طرف بحث در دام «مراء» و ستیزه جویی دامن می گیرد:
«بارها مرحوم ملاّ عبداللّه شوشتری، از او مسائلی می پرسید، طرح و بحث و موشکافی می شد. روزی ناگاه مقدّس در بین گفت و گو سکوت کرد و گفت باشد تا کتاب را ببینم. سپس دست شوشتری را گرفت و از شهر خارج شد، تا به جای خلوتی رسیدند، آن گاه گفت: مساله را طرح کن. با چیرگی و موشکافی شگفتی آن را بیان کرد.
شوشتری می پرسد که چرا در جمع نفرمودید.
گفت: گمان می رفت که گفت و گوی ما به جدل و غلبه بر یکدیگر کشانده شود، ولی این جا کسی جز خدای متعال نیست و از فخرفروشی و مباهات بدوریم.»
آری چنین مراقبتهایی بود که قلب او را چشمه سار حکمت و معارف دینی کرد و اندیشه های او را پس از دهها سال بر فراز داشت که «من اخلص للّه اربعین صباحاً، جرت من قلبه ینابیع الحکمة » و دست پروردگانی فقیه و پارسا به یادگار نهاد.
نگاهی نو به فقه
اگر به علوم، با رشد افکار بشر و ظهور دستاوردهای نو در حوزه تحقیق و پژوهش و در عرصه بیان و ابلاغ پیام، نگاهی عصری نشود هم در روش و هم در بیان و نگارش، در گوشه کتابخانه ها مدفون و فراموش می شوند. بایسته است دانش مردان، دانش حوزه تخصّصی خود را در هر دوره ای با زبان و منطق روز به تفسیر نشینند، فراوردها و دستاوردها و نیازهای جدید را به آن علم عرضه دارند، کم و کاستی آن را در قالب و محتوا، بر طرف کنند.
محققّ اردبیلی در روزگار خود، چنین کرد. دیدگاههای علامه حلی را، که استوار کامل و جامع بود، متن کار خویش کرد، به آن دیدگاههای جدیدی افزود، جامه ای نو پوشاند، با استدلالهایی زمانه فهم و از این راه، فقه را در روزگار خویش برفرازداشت. کار نو دیگر او، عرضه نیازهای فقهی بر قرآن است. او، با این کار هم تفسیری نو از آیات احکام ارائه داد و هم برکات قرآن را در حوزه شریعت بر پیروان شرع و ریعت شناسان گشود و هم دهها نظریّه جدید در زمینه احکام فردی و اجتماعی اسلام، بر فرهنگ فقه افزود. بیش از سی فتوای نو و بی سابقه داد. در ولایت فقیه نکته هایی نو از روایات باب ارائه می دهد. او را خلیفه، نائب امام می داند و دارای همه اختیارها از امام.
«و لانّه قائم مقام الامام علیه السلام و نائب عنه کانّه بالاجماع و الاخبار مثل خبر عمر بن حنظلة، فجاز له ما جاز للامام الذّی هو اولی الناس من انفسهم.»
در برخورد با حاکم جائر، دقایق و نازک بینیهایی با بهره وری از روایات ارائه می دهد و همین برداشتها، زیر ساخت برخوردهایش با حاکمان زمان رامی سازد.
حفظ دین را در این برخوردها، اصل قرار می دهد و در پرتو آن، چهارچوب موضع گیری عالم دینی و دین داران را در برابر حکومت، تعیین می کند.
در معامله معاطاتی، پیش از او، نزدیک به چهار دلیل بود. او چندین دلیل بر آن افزود.
با تجزیه احادیث و بررسی دقیق سند آنها افزون بر دیدگاههای سودمندی در علم رجال و فقه الحدیث، آفاق نوی را فراروی فقه پژوهان گشود. در مواردی که احادیث متفاوت و ناسازگاری مانند ارث زوجه و... وجود دارد، کاوشی جدّی در فقه الحدیث ارائه می دهد.
در باب واجب بودن کفّاره تخلّف نذر در روزه، چندین مطلب نو و برداشت جدید می آورد. در باب قبله و این که چه اندازه روی برگرداندن به سمت راست یا چپ، نماز را باطل می کند، کاوشی گسترده دارد و درپایان می نویسد:
«فانّ المسالة من مشکلات الفنّ و لهذا طوّلنا فیها الکلام.»
مکتب فقهی
در پیش، پاره ای از اندیشه های فقهی او را ارائه دادیم، نوآوریهای او در روش اجتهاد، نگاه جامع و پیوسته او به منابع استنباط، دقتهای خاص، نازک نگری، موشکافی، روش آزاد و شجاعت فقاهتی او برجستگی ویژه ای به افکار و روش اجتهادی او می دهد، به گونه ای که او را صاحب سبک و مکتب، شمرده اند.
بزرگانی از فقها، پس از او راه و مکتب او را ادامه دادند که آنان را «اتباع المقدس » نام نهاده اند. صاحب مدارک و محققّ سبزواری که هر دو از فقهای نام آور شیعه اند، از شاگردان و پیروان مکتب او بوده و در دو کتاب «مدارک » و «کفایة الاحکام » از او به سلطان المحققین یاد کرده و از اندیشه ها و روش فقاهتی اش بهره می برند.
دیگر فقهای پس از او نیز، در استنباط احکام، خود را از دیدگاهها و روش فقهی مقدّس، بی نیاز نمی بینند، فاضلان و اندیشه وران بسیاری مکانت فقهی او را بی بدیل دانسته اند.
آری بررسی، گردآوری و بازگویی مکتب فقهی مقدس و محقق اردبیلی را جز کنگره ای عظیم آن هم، با شرکت دهها فقیه بزرگ، و فاضل روشن اندیش و ارائه مقاله های علمی و دقیق، نشاید.
امید است که این کار بزرگ، بازدهی پرمایه و مبارک برای حوزه های شیعه داشته باشد و پاس مکانت و مقام بلند او را به خوبی بدارد.
ان شاء اللّه
