بیشتر شرح حال نگاران، از علامه خواجویی با تجلیل فراوان و به عنوان شخصیتی، جامع جمیع فنون یاد کرده اند. او از محضر علمایی چون: شیخ حسین ماحوزی، ملامحمد جعفر خراسانی، فاضل هندی و... بهره برد و شاگردانی چون: ملامهدی نراقی، آقا محمدگیلانی و... تربیت کرد.
علامه خواجویی دارای تالیفات فراوان دردانش های گوناگون است که عموم آنهابرخوردار از تحقیق و تدقیق می باشند و بنابه گفته صاحب روضات، تعداد آنها به 150 اثر می رسد.
برخی از تالیفات فقهی او عبارت است از: رسالة فی حرمة النظر الی وجه النظر الی وجه الاجنبیة، رسالة فی اقل المدة بین العمرتین، رسالة فی جواز التعویل علی اذان الغیر فی دخول الوقت، رسالة فی حکم الاستئجار للحج من غیر بلد المیت، رسالة فی حکم الغسل فی الارض الباردة و مع الماء البارد و...
وی بنابر نقل صحیح، روز یازدهم شعبان سال 1173 دار دنیا را وداع گفت و در تخت فولاد اصفهان میان قبر فاضل هندی و شیخ علی اکبر اژه ای مدفون شد و اکنون علامتی از قبر او باقی نمانده است.
رساله رضاعیه از جمله رساله های فارسی و فقهی، استدلالی علامه خواجویی است که از نسخه موجودبه خط نویسنده درکتابخانه آستان قدس رضوی تصحیح شده است.
بسم الله الرحمن الرحیم
بعد از سپاس بی قیاس، و ستایش بی آلایش خدا و رسول علیه و آله السلام الی یوم القیام.
راقم حروف فقیر دست و پاشکسته، تاروپود از هم گسسته، عبد جانی محمد بن الحسین مشتهر به اسماعیل مازندرانی گوید: در شرع اسلام به حسب نسب خدای تعالی هفت زن را حرام کرد: مادر، و دختر، و خواهر، و عمه، و خاله، و دختر برادر، و دختر خواهر، چنان که فرمود:
«حرمت علیکم امهاتکم و بناتکم و اخواتکم و عماتکم و خالاتکم و بنات الاخ و بنات الاخت ». ()
و به حسب رضاع دو زن را: مادر رضاعی، و خواهر رضاعی، چنان که فرمود:
«وامهاتکم اللاتی ارضعنکم و اخواتکم من الرضاعة ». ()
و چهار زن دیگر را به سبب قرابت و خویشاوندی که مصاهره عبارت از آن است حرام نمود: مادرزن، و دختر زن که به مادرش دخول کرده باشد، و زن پسر صلبی، وهمشیره زنی که در حباله او باشد، چنان که فرمود:
«وامهات نسائکم و ربائبکم اللاتی فی حجورکم من نسائکم اللاتی دخلتم بهن فان لم تکونوا دخلتم بهن فلاجناح علیکم و حلائل ابنائکم الذین من اصلابکم و ان تجمعوا بین الاختین الا ما قد سلف.()
پس مجموع زنانی که به نص قرآن حرام شده اند سیزده نفرند. و لیکن به اتفاق علمای اسلام و اخبار بسیار آنچه به نسب حرام باشد به رضاع نیز حرام است، پس مادر و دختر و خواهر و عمه و خاله و برادرزاده و همشیره زاده رضاعیات نیز حرام اند.
و در احادیث منزله ذکر محرمات غیر مذکورات شده و آن این است که اگر زنی از شیر شوهرش دختری را شیر دهد، آن دختر بر پسرهای آن شوهر هر چند از غیر این زن باشند، حرام می شود، زیرا که آن دختر به منزله همشیره ایشان است.
و اگر به جای دختر پسری را شیر دهد، دخترهای شوهرش هرچند از غیر این زن باشند، بر آن پسر حرام می شوند به همان جهت که مذکور شد.
و همچنین دختر نسبی این زن شیرده، هرچند از غیر این شوهر باشد برآن پسر حرام است، چه آن پسر به منزله برادر اوست.
واگر دختری را شیر دهد آن دختر بر پسر نسبی او هرچند از غیر این شوهر باشد، حرام است.
وهمچنین دختر شوهر آن زن شیرده نسبی باشد یا رضاعی که بر پدر آن پسر و دختری که از این شیر خورده باشند، حرام می شود، زیرا که این دختر به منزله دختر او می شود.
وهمچنین دختر نسبی این زن شیرده هرچند از این شوهر نباشد پدر مذکور به جهت مذکور حرام می شود، و قید نسبی از آن است که اولاد رضاعی این زن با تعدد فحل یعنی شوهر بر پدر و پسر مذکورین حرام نمی شود.
مگر به قول شیخ طبرسی که در نشر حرمت بین المرتضعین اتحاد فحل را شرط ندانسته، اکتفا به مجرد اتحاد مرضعه نمود، زیرا که با اتحاد مرضعه اخوت مادری فیمابین ایشان حادث می شود، و اخوت مادری درتناکح نسبی موجب تحریم بین الفریقین مسطور است، و عموم «واخواتکم من الرضاعة » نیز دلالت براین دارد.
راقم حروف گوید: دلیل این شیخ جلیل خالی از قوت نیست، ولیکن چون اخبار بسیار برخلاف آن وارد شده عمل به مقتضای آن نشاید کرد، بلکه ناچار عموم آیه و روایت را به این اخبار تخصیص داده بنای عمل بر این گذاشت.
چه جمع بین الاخبار، و خاصه چون اخبار مخصصه صحیحه باشد بهتر از طرح آنهاست، لهذا گروه انبوهی به این رفته بنای عمل براین گذاشته اند.
ازجمله این اخبار، خبر صحیح حلبی است از حضرت صادق (ع) قال:
سالته عن الرجل یرضع من امراة و هو غلام، ایحل ان یتزوج اختها لامها من الرضاعة؟ فقال: ان کانت المراتان رضعتا من امراة واحدة من لبن فحل واحد فلایحل، وان کانت المراتان رضعتا من امراة واحدة من لبن فحلین فلاباس بذلک. ()
یعنی: گفت عرض کردم به خدمت آن حضرت که مردی در طفولیت شیر زنی را می خورد، آیا حلال است براو که تزویج کند خواهر رضاعی مادری این زن را؟حضرت فرمود: اگر این زن و خواهرش از شیریک زن و مرد خورده باشند، حلال نیست، و اگر از شیر یک زن و دو مرد خورده باشند، باکی نیست.
چه از این حدیث ظاهر می شود اتحاد مرضعه باتعدد فحل ناشر حرمت نیست، و خواهر رضاعی مادری مرضعه خاله رضاعی مرتضع نمی شود، بلکه جایز است که این مرتضع تزویج او نماید.
و مثل این حدیث است صحیحه برید عجلی از حضرت باقر ()، و موثقه عمار ساباط ی از حضرت صادق علیهما السلام. () این است موارد احادیث منزله و جمله محرمات نسبی و رضاعی و صهری، هرکه ضبط این نماید بعد فهم آن حکم این مراتب و ما یتعلق بهابراو ظاهر شود، و چیزی از آنها براو مشتبه نماند، چنان که بر جمعی در باب رضاع مشتبه شده حکم بر تحریم زنان بسیار نموده احادیث منزله را من باب القیاس بر ایشان جاری نموده اند.
چه از آنچه فهمیده شده دانسته می شود که اخبار منزله خاصه درمواضع بسیار وارد شده، پس حمل غیر این مواضع بر این مواضع نشاید کرد، و قیاس بی اساس را مناط استنباط حکم شرع نتوان نمود.
و ما دراین محل نبذی از این اخبار را بالفاظها المنقولة عن الصادقین بیاوریم تا صدق آنچه گفته اند، ظاهر شود.
روی الصدوق فی الصحیح عن الصادق (ع) فی الرجل تزوج المراة فتلد منه ثم ترضع من لبنها جاریة، ایصلح لولده من غیرها ان یتزوج تلک الجاریة التی ارضعتها؟ قال: لا هی بمنزلة الاخت من الرضاعة،لان اللبن لفحل واحد. ()
یعنی: مردی تزویج زنی می نماید و از او فرزندی به وجود می آید، پس این زن از این شیر دختری را شیر می دهد، آیا می تواند شد که پسر این مرد از غیر این زن این دختر را تزویج نماید؟
حضرت فرمود: نمی تواند شد چه این دختر به منزله خواهر رضاعی این پسر است، زیرا که هر دو از شیر یک مرد خورده اند.
و حاصل این دختر چنان که برهمشیر خود حرام است، بر برادرهای این همشیر نیز حرام است، چه او هرچند همشیر ایشان نیست، اما به سبب اتحاد فحل به منزله همشیر ایشان است.
و قریب است به این مضمون حسنه حلبی از حضرت صادق (ع) قال:
و سالته عن امراة ارضعت جاریة اتصلح لولده من غیرها؟ قال: لا، قلت: فنزلت منزلة الاخت من الرضاعة؟ قال: نعم من قبل الاب. ()
یعنی: به خدمت حضرت عرض کردم که زنی از شیر مردی دختری را شیر می دهد، آیا پسر این مرد از غیر این زن می تواند این دختر را به زنی خواست؟ فرمود: نه، حلبی گوید گفتم: پس این دختر به منزله خواهر رضاعی این پسر است؟ فرمود: بلی از جانب پدر به منزله همشیره رضاعی اوست.
راقم حروف گوید: مورد دیگر حدیث منزله آن است که اولاد نسبی و رضاعی مرد صاحب شیر به منزله اولاد پدر طفلی است که از این شیر خورده باشد.
و بنابراین اولاد مذکوره، یعنی: دخترهای نسبی و رضاعی صاحب شیر بر پدر مذکور حرام می شود.
چنان که صحیحه ایوب بن نوح دلالت برآن دارد، قال:
کتب علی بن شعیب الی ابی الحسن (ع) امراة ارضعت بعض ولدی، هل یجوز لی ان اتزوج بعض ولدها؟ فکتب الی: یجوز ذلک، لان ولدها قد صارت بمنزله ولدک. ()
یعنی: علی بن شعیب به خدمت علی بن موسی یا علی بن محمد علیهم السلام عریضه نوشت به این مضمون: که زنی بعض اولاد مرا شیر داده است، آیا می رسد مرا که بعض اولاد او را تزویج نمایم؟ حضرت درجواب نوشت: نمی رسد چه اولاد آن به منزله اولاد تو شده اند.
و قریب است به این مضمون صحیحه علی بن مهزیار () و صحیحه عبدالله بن جعفر الحمیری. ()
مساله دیگر:
اگرزنی دو صغیره یا صغیر و صغیره اجنبیه را شیر دهد، برادر نسبی صغیر و صغیره را می رسد که آن صغیره دیگر را برآن زن شیرده را که مادر رضاعی آن صغیره است، تزویج نماید.
چه این زن نه مادر رضاعی اوست و نه نسبی و نه منکوحه پدر، و میان او و آن صغیره نه رضاع است و نه نسب، و همشیره رضاعی کذائی برادر و خواهر نسبی وقتی که همشیره او نباشد، بر او حرام نمی شود.
چنان که همشیره نسبی برادر نسبی چون همشیره نسبی او نباشد براو حرام نیست بلکه او را می رسد که همشیره مادری برادر پدری را تزویج نماید.
موکد آنچه گفته اند موثقه یونس بن یعقوب است ازحضرت امام بحق ناطق جعفر بن محمد صادق علیهما السلام قال:
سالته عن امراة ارضعتنی و ارضعت صبیا معی، و لذلک الصبی اخ من ابیه و امه، فیحل لی ان اتزوج ابنته؟ قال: لاباس. کذا رواه الشیخ، بسنده الی یونس هذا. ()
یعنی : به خدمت آن حضرت عرضه داشت نمودم که زنی مرا و کودکی را با من شیر داده است، و این کودک برادر نسبی پدر مادری دارد پس حلال است برای من که دختر برادر او را تزویج نمایم؟ حضرت فرمودند: باکی نیست.
چه ازاین حدیث ظاهر می شودکه برادر نسبی پدر مادری احد مرتضعین درصورت مفروضه برادر رضاعی مرتضع دیگر نمی شود، لهذا جایز است که دختر او را تزویج نماید.
بلکه از این جا به فهم می آید که اگر به جای برادر نسبی پدر مادری خواهر نسبی پدر مادری باشد، مرتضع دیگر را می رسد که او را به زنی بخواهد.
پس واضح شد که همشیره رضاعی کذائی خواهر نسبی بربرادر نسبی این خواهر چنانچه سفارش یافت حرام نیست، با آن که اصل درهرچیز اباحه است تا آن که برحرمتش دلیلی قائم شود.
و درصورت مذکوره یعنی در صورتی که دو صغیره اجنبیه را با هم زن اجنبیه شیر دهدو برادر نسبی یکی خواهد که آن دیگری را به زنی بگیرد، هیچ دلیلی برحرمتش نیست، پس به حکم اباحه اصلیه حلال باشد، چنان که از حدیث سابق الذکر نیز دانسته شد.
و بالله التوفیق.