سیاست های تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده در نظام اسلامی

شورای فرهنگی اجتماعی زنان در راستای اهداف خویش، «سیاست های تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده در نظام اسلامی» را در جلسه شماره 480، مورخ 25/11/1382، تصویب و جهت تصویب نهایی به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه نموده است. فصلنامه «کتاب زنان» در اولین شماره از موضوع «زن، خانواده، ازدواج» جهت اطلاع رسانی به خوانندگان محترم، مفاد این سیاست که به عنوان اساس کار فرهنگی و اجرائی جمهوری اسلامی ایران است را منتشر می نماید.

مقدمه

خانواده از ابتدای تاریخ تاکنون در بین تمامی جوامع بشری، به عنوان اصلی ترین نهاد اجتماعی، زیربنای جوامع و منشأ فرهنگ ها، تمدن ها و تاریخ بشر بوده است. همواره پرداختن به این بنای مقدس و بنیادین جامعه و حمایت و هدایت آن به جایگاه واقعی و متعالی اش، اصلاح خانواده بزرگ انسانی و غفلت از آن موجب دور شدن بشر از حیات حقیقی خود و سقوط به ورطه هلاکت و ضلالت بوده است.

اسلام به عنوان مکتبی انسان ساز بیشترین عنایت را به تکریم، تنزیه و تعالی خانواده دارد و این نهاد مقدس را کانون تربیت، مهد مودت و رحمت می شمرد. لذا سعادت و شقاوت جامعه انسانی را منوط به صلاح و فساد این بنا می داند و هدف از تشکیل خانواده را تأمین نیازهای مادی، عاطفی و معنوی انسان از جمله دستیابی به سکون و آرامش برمی شمارد. دستیابی به اهداف والای مکتب اسلام و حفظ و حراست دقیق و مستمر از آن، نیازمند توجه جدی به خانواده و پیاده کردن قوانین مربوط به خانواده در اسلام است و ضروری است کلیه برنامه ریزی ها و سیاستگذاری ها در تمام سطوح، حق مدارانه و ملهم از نگرش توحیدی و در راستای تعالی و مصالح خانواده باشد.

شورای فرهنگی اجتماعی زنان براساس بند سوم شرح وظائف خود مبنی بر «سیاستگذاری و برنامه ریزی جهت تقویت نهاد مقدس خانواده بر مبنای آسان کردن تشکیل خانواده، پاسداری از قداست آن و استوار ساختن روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی» و نیز با بهره گیری از قرآن، سنت، قانون اساسی و دیگر قوانین جاری در نظام اسلامی ایران و رهنمودها و فرمایشات حضرت امام خمینی (ره) و بیانات روشنگرانه مقام معظم رهبری در مورد خانواده، اقدام به تهیه سیاست های تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده نموده است.

تعریف خانواده

خانواده مؤثرترین عامل انتقال فرهنگ و رکن بنیادی جامعه است که در شرایط مختلف در تأثیر و تأثر متقابل با فرهنگ و عوامل اجتماعی است. انسان ها در خانواده به هویت و رشد شخصیتی دست می یابند و در خانواده های سالم و رشید به تکامل معنوی و اخلاقی نائل می شوند. لذا خانواده عامل کمال بخشی، سکونت، آرامش و بالندگی به اعضای خویش است که در تحولات اساسی جوامع نقش عمده ای ایفا می کند. البته خانواده متأثر از عملکرد مذهب، آموزش و حکومت نیز می باشد و این تأثر به صورت متقابل باعث ایجاد تغییرات اساسی می گردد. اگر خانواده محیط سالم و سازنده ای داشته باشد و نیازهای جسمی و روحی افراد خویش را برآورده سازد، کمتر به خدمات جانبی و جبرانی برای خانواده نیاز است. در تعریف خانواده، بیان شده: خانواده گروهی است متشکل از افرادی که از طریق نسب، سبب و رضاع با یکدیگر به عنوان شوهر، زن، مادر، پدر، برادر و خواهر در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشترکی پدید آورده و در واحد خاصی زندگی می کنند. (ساروخانی، 1375: جامعه شناسی خانواده، ص135)

اصول و مبانی

نظام زوجیت از ارکان عالم خلقت است و وحدت زن و مرد در ابعاد انسانی و اختلاف آنها در بعد بشری از شاهکارهای خلقت و موجب تداوم حیات بشری می شود.

زن و مرد بر اساس حکمت الهی با لحاظ تفاوت های طبیعی آنها، از حقوق انسانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی عادلانه برخوردار هستند.

ازدواج از آیات و نشانه های الهی و امری فطری است و نتایج آن موّدت، رحمت و آرامش میان زن و شوهر است.

خانواده واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی انسان است، قوانین و مقررات و برنامه های کشور باید در جهت آسان نمودن تشکیل خانواده، حمایت و پاسداری از قداست آن و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی باشد.

ایفای مسئولیت مشترک اعضای خانواده در برابر یکدیگر بر اساس تکریم، احسان به فرزندان، رحمت و تربیت توسط والدین صورت می پذیرد.

اعضای خانواده به ویژه والدین نسبت به حفظ حرمت و صیانت خانواده از آفات و آسیب ها و توانا نمودن اعضا در ابعاد شناختی و رفتاری جهت هدایت آنها در مسیر الی الله و حصول به حیات طیبه مسئول می باشند.

تربیت و عواطف اجتماعی به عنوان مهمترین ویژگی های نظام انسانی از خانواده نشأت می گیرد و توجه به تأمین حقوق زن در خانواده به عنوان محور و منشأ تربیت، امری ضروری است.

تأکید بر مسئولیت مشترک زن و مرد در تأمین نیازهای عاطفی، تربیتی خانواده و توجه به نقش محوری مرد در تأمین معیشت امری ضروری است.

هدف اول: تحقق دیدگاه اسلام درخصوص اهمیت جایگاه، منزلت و کارکردهای خانواده در نظام اسلامی.

راهبردها:

ترسیم الگوی خانواده متعادل و تبیین ویژگی های الگویی خانواده آرمانی در اسلام؛

تحکیم مبانی اعتقادی خانواده و تواناسازی آن در ابعاد شناختی و اخلاقی جهت هدایت خانواده در مسیر الهی و تقویت فرهنگ اسلامی؛

توسعه آگاهی های اعضای جامعه نسبت به اهمیت و کارکردهای خانواده اعم از تربیت و پرورش فرزندان، انتقال فرهنگ به آنها و توسعه نیروی انسانی؛

ارتقای امنیت و تأمین نیازهای مادی، معنوی و مصونیت بخشی خانواده در ابعاد فرهنگی، روانی، اقتصادی و اجتماعی؛

تأمین نیازهای مادی، معنوی، عاطفی فرزندان در خانواده به منظور افزایش احساس تعلق اعضای خانواده به یکدیگر؛

تأمین و ارتقاء سلامت روحی، جسمی، اجتماعی زنان در مراحل مختلف زندگی و ایجاد تسهیلات مورد نیاز و ارائه خدمات مناسب در این مراحل (دوران بارداری، تغذیه، نوع کار، حضانت کودک و....)؛

تقویت شخصیت و جایگاه واقعی زن و مرد به عنوان پدر و مادر و همسر و توجه به نقش اساسی آنها در توسعه انسانی و تربیت نسل بالنده در خانواده.

سیاست های اجرایی:

ترسیم کارکردهای زیستی، تربیتی، روانی و عاطفی خانواده به عنوان مهمترین بستر رشد فرهنگی جامعه از طریق رسانه ها و کتب درسی؛

تکریم و تجلیل از خانواده های ایثارگر انقلاب اعم از شهدا، جانبازان، اسرا و تأمین نیازهای مادی و معنوی آنان؛

معرفی و ارائه الگو از زنان موفق به جامعه، با لحاظ موفقیت آنها در نقش مادری و همسری؛

تکریم و بزرگداشت خانواده از طریق تخصیص ایامی از سال به خانواده و معرفی خانواده های نمونه.

هدف دوم: حمایت از تشکیل، تحکیم و تعالی نهاد خانواده و پیشگیری از انحلال و فروپاشی آن.

راهبردها:

تسهیل در امر ازدواج به عنوان پیمان الهی و تشویق جوانان به تشکیل خانواده و تبیین تأثیر عفاف و صیانت نفس در سلامت فرد و جامعه؛

توسعه آگاهی های زوجین نسبت به تأثیر روابط جنسی سالم در تقویت پیوندهای عاطفی و نشاط روحی و افزایش رضایت مندی از زندگی؛

افزایش آگاهی های زوجین در زمینه احکام زناشویی، تنظیم خانواده، حقوق و تکالیف یکدیگر، همچنین تلطیف روابط حقوقی با حسن خلق؛

اصلاح الگوی مشارکت و نقش های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی زنان متناسب با نقش های خانوادگی و ارزش های متعالی زن؛

توسعه آگاهی های جوانان نسبت به روش های مناسب و معیارهای شرعی انتخاب همسر، تعدیل توقعات و کاهش تشریفات در امر ازدواج؛

توسعه آگاهی های زوجین جهت اختصاص علقه به همسر قانونی و توجه به نیازهای روانی و غریزی یکدیگر؛

تقویت اخلاق، معنویت و صمیمیت در خانواده به منظور جلوگیری از ظلم و فروپاشی ارکان خانواده و تحکیم آن؛

تواناسازی اعضای خانواده از طریق کسب مهارت های لازم، به منظور تأمین نیازهای اساسی خانواده؛

توسعه نقش سازنده و هدایت گر والدین در امر ازدواج جوانان و حفظ تناسبات فرهنگی خانواده ها و تقویت نقش حمایتی از فرزندان.

سیاست های اجرایی:

ایجاد نهضت همگانی آسان سازی ازدواج با اولویت رویکرد فرهنگی و مشارکت کلیه دستگاه های تبلیغی و فرهنگی کشور؛

آموزش و گسترش فرهنگ عفاف و پای بندی های اخلاقی به منظور تحکیم بنیان خانواده و جلوگیری از بروز ناهنجاری های اجتماعی؛

توسعه مراکز آموزشی و مشاوره خانواده قبل و بعد از ازدواج و ضرورت حمایت های دولت از این کانون ها جهت ارائه خدمات ارزان به متقاضیان؛

ارزیابی و بازنگری قوانین موجود و تدوین قوانین حمایتی لازم و اتخاذ تدابیر مناسب جهت نظارت بر حسن اجرای قوانین جهت تحکیم بنیان خانواده؛

ایجاد و توسعه مراکز امداد و ارشاد در کنار دادگاه های خانواده و تقویت آنها از طریق افزایش توان تخصصی نیروهای موجود در آن؛

پیشگیری و مبارزه قانونی با عوامل مفسده انگیز و احتراز جدی از تحریک جنسی جوانان خارج از چارچوب ازدواج؛

ایجاد تسهیلات لازم جهت حمایت مادی و معنوی از خانواده های جوان در دوران تحصیل و سربازی (استخدام، کاریابی، تأمین مسکن، وام و توسعه مراکز مشاوره)؛

تصحیح دیدگاه های اجتماعی در خصوص چگونگی تقسیم بار اقتصادی ازدواج (جهیزیه، جشن ازدواج، شیربها و امثال آن)؛

افزایش مراکز مشاوره ژنتیک و بیماری های حاد و انجام آزمایش های پزشکی قبل از ازدواج در آزمایشگاه های مجهز جهت اطلاع از وضعیت جسمانی و روانی زوجین؛

ایجاد تشکل های مردمی با محوریت مؤسسات و عناصر علمی و مذهبی و استفاده از مشارکت زنان در راستای حمایت از خانواده در این تشکل ها.

هدف سوم: ارتقاء سطح فرهنگی اعضاء خانواده به منظور ایفای نقش اساسی آن در فرهنگ سازی و اصلاح جامعه.

راهبردها:

تبیین نگاه نظام مند دین به جایگاه زن در خانواده و تأکید بر ارتقاء نقش زن در فرهنگ سازی و استحکام و پویایی خانواده و اجتماع؛

تقویت هماهنگی و توسعه کمی و کیفی فعالیت ها و فرآورده های کلیه نهادهای فرهنگی در راستای ارتقای جایگاه و نقش خانواده؛

توسعه تحقیقات در خصوص خانواده و کارکردهای آن و انعکاس یافته های آن به جامعه، مسئولین و برنامه ریزان کشور؛

توسعه آگاهی های خانواده جهت حفظ حرمت اعضاء خانواده به ویژه سرپرستی، نگهداری و تأمین معاش پدر و مادر ناتوان و از کار افتاده؛

توسعه و ترویج وجوه مثبت آداب و سنن ملی و محلی در ارتباط با خانواده به منظور ارتقاء فرهنگ خانواده و جامعه؛

توسعه فرهنگ ساده زیستی و ارائه الگوی مناسب مصرف در خانواده.

سیاست های اجرایی:

بررسی و شناخت مسائل و مشکلات حقوقی، اقتصادی و فرهنگی اعضای خانواده در خانواده از طریق تحقیقات جامع ملی؛

تأمین امکانات لازم جهت بهره برداری بهینه از اوقات فراغت اعضاء خانواده.

هدف چهارم: سامان دهی سیاست ها، خط مشی ها، قوانین و برنامه های کشور در جهت تشکیل، حفظ و استحکام نهاد مقدس خانواده.

راهبردها:

اولویت دادن به خانواده به عنوان بنیادی ترین نهاد جامعه و توجه به مصالح آن در سیاستگذاری ها، قانونگذاری و برنامه ریزی های مرتبط و مؤثر در خانواده؛

اصلاح نظام آموزشی کشور با توجه به ویژگی ها و نقش های مشترک و اختصاصی زنان و مردان و ضرورت آموزش مهارت های لازم برای زندگی فردی و اجتماعی و افزایش توانمندی دختران و پسران در نقش مادری، پدری و همسری؛

ایجاد همگرایی و هماهنگی در کلیه سیاست ها و برنامه ریزی ها در موضوع خانواده به منظور بهبود وضعیت تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده.

سیاست های اجرایی:

ایجاد ساختار مناسب دولتی با هدف برنامه ریزی برای خانواده و ایجاد هماهنگی بین برنامه ها و سیاست های دستگاه های دولتی در ارتباط با خانواده؛

تعیین شاخص های ارزیابی سیاست ها، روش ها و سنجش پیشرفت ها بر اساس خانواده متعادل و الگویی و نگاهی منسجم و استوار به خانواده؛

نظارت بر عملکرد کلیه دستگاه ها، به ویژه رسانه های تصویری از نظر فرهنگ سازی در امر پی ریزی، پویایی و پایائی خانواده و نسبت سنجی پیوسته میان سیاستگذاری ها و عملکرد آنها.

هدف پنجم: اصلاح نگرش عمومی جامعه و زدودن باورهای غلط نسبت به حقوق و وظایف اعضاء خانواده.

راهبردها:

توسعه مشارکت اعضاء خانواده در تصمیم گیری ها و تقویت روحیه مسئولیت پذیری، تعاون و همکاری اعضای خانواده؛

توسعه آگاهی های جامعه نسبت به شرایط و موقعیت های اجتماعی هر یک از اعضاء خانواده در جامعه و ضرورت انعطاف در ساختارها، فعالیت ها و نقش ها به منظور تحکیم بنیان خانواده.

سیاست های اجرایی:

تدوین و تصحیح کتب درسی، متون آموزشی و آموزش فرهنگ عمومی با هدف آموزش آداب، اخلاق و تعیین وظائف و حقوق مقابل اعضای خانواده.

هدف ششم: گسترش و تعمیق فرهنگ اصیل اسلامی در خانواده جهت تربیت نسل سالم، با ایمان، مسئول و مؤثر در رشد خود، خانواده و جامعه.

راهبردها:

هدایت و ترغیب زوجین، جهت تقویت ایمان مذهبی و فرهنگ اسلامی،آشنایی با تکالیف و آداب قبل از بارداری، دوران بارداری و شیوه های صحیح تربیت فرزندان در مقاطع مختلف سنی آنان؛

توسعه آگاهی والدین به منظور تأمین حقوق فرزندان در زمینه تغذیه، سلامت جسمانی و روانی، تربیت علمی و فرهنگی و برخورداری آنان از رفتار عادلانه والدین؛

کمک به والدین جهت توانمند نمودن و آماده سازی فرزندان جهت پذیرش و ایفای مسئولیت های آینده خود در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی.

سیاست های اجرایی:

ایجاد هماهنگی و تقویت ارتباط خانواده با نهادهای آموزشی و پرورشی به منظور ایفای بهتر وظایف خود؛

تبلیغ اثرات مثبت مشارکت صحیح اجتماعی زنان در زندگی خانوادگی، تربیت فرزندان و اداره خانواده؛

نظارت بر رعایت عدالت بین فرزندان و اجتناب از هرگونه تبعیض براساس جنسیت.

هدف هفتم: ایمن سازی خانواده از آسیب و بحران های اجتماعی و حمایت از خانواده های آسیب دیده.

راهبردها:

ارتقاء آگاهی و توانمندی اعضاء خانواده نسبت به هنجارها، ناهنجاری ها و آسیب های اجتماعی و خانوادگی به منظور برخورد صحیح با مشکلات و بحران های زندگی؛

محافظت و جلوگیری از آسیب پذیری خانواده، از طریق مبارزه همه جانبه با کلیه ناهنجاری ها و آسیب های اجتماعی (اعتیاد، طلاق، فرار و...)؛

اتخاذ تدابیر مناسب جهت حمایت از خانواده های آسیب دیده و کاهش ضایعات ناشی از بحران های خانوادگی و اجتماعی؛

اتخاذ تدابیر مناسب جهت حمایت از زنان در برابر تعرض اعضای خانواده و ناهنجارهای اخلاقی و نامشروع.

سیاست های اجرایی:

انجام آموزش های لازم به دختران و پسران در زمینه انتخاب همسر به منظور تأمین سلامت جسمی، روانی آنان در زندگی و پیشگیری از آسیب های اجتماعی قبل از ازدواج؛

آموزش شیوه های منطقی و عملی حل مشکلات توسط خانواده ها قبل از مراجعه به سازمان ها و مراجع قانونی؛

تدوین قوانین حمایتی و تعمیم پوشش کامل بیمه های اجتماعی برای زنان خانه دار، بیوه، سالخورده، سرپرست خانوار و کودکان بی سرپرست؛

تأمین و حمایت اقتصادی از زنان خانه دار از طریق به رسمیت شناختن شغل خانه داری به منظور پیشگیری از بروز آسیب های احتمالی؛

رفع نیازهای مادی و معنوی خانواده های بی بضاعت و بی سرپرست به ویژه زنان سرپرست خانوار؛

مقابله با بزه کاران اجتماعی، باندهای فساد و فحشاء متعرضان به نوامیس مردم و مروجین فرهنگ ابتذال با هدف تأمین امنیت و حفظ کیان خانواده ها.