عبرت در اندیشه علوی(ع)

چکیده

یکی از مهم ترین و پرثمرترین روش های تربیتی که در سیرة پیشوایان، از جمله مولا علیعلیه السلام ، مورد توجه خاص بوده و کاربرد بسیار داشته، روش «عبرت آموزی» است. عبرت، حالتی است که در اثر برخورد با امور ظاهری و مشهود، برای انسان پدید می آید و به معرفتی باطنی و غیر مشهود منتهی می شود. به این حالت گرچه روش نمی گویند، ولی با توجه به عامل ایجاد کنندة آن، جنبة روشی می یابد.

تشابه زندگی انسان ها و اقوام مختلف با یکدیگر، حسابگری و اندیشه ورزی و نیز تأثیر پذیری انسان، مبانی این روش را تشکیل می دهند. دستیابی به بینش، بهره مندی از تجارب دیگران، مصونیت نسبی از خطا و در نهایت استفادة بهینه از عمر و باقی ماندة آن، از پیامدهای تربیتی عبرت است. از منابع عبرت، می توان به حوادث و تحولات تاریخی، سرگذشت اقوام و ملل، شگفتی های خلقت، حیات و مرگ تمدن ها، عظمت و انحطاط دولت ها، تجربیات اولیة خود انسان و در یک کلام، دنیا و سنّت های حاکم بر آن اشاره کرد.

مقدمه

کاربرد «عبرت» در قلمرو «تربیت» بسیار گسترده و وسیع است. همه ادیان الهی و مکاتب تربیتی، پیروان خویش را به عبرت آموزی از سرگذشت پیشینیان و مقایسة موقعیت خود با آنان فرا می خوانند. اسلام نیز به عنوان کامل ترین دین الهی، مسلمانان را به سیر در آفاق و انفس، توأم با تفکر و اندیشه در سرگذشت دیگران دعوت نموده است.

قرآن کریم کلمة «عبرت» و «اعتبار» را هفت بار به کار برده و اهل بصیرت را بر توجه به آن تشویق نموده است: )فأعتبروا یا اولی الابصار(1؛ «عبرت بگیرید ای صاحبان بصیرت.»

در جای دیگر نیز هدف از بیان داستان ها و وقایع تاریخی را عبرت پذیری می داند: )لقد کان فی قصصهم عبرة لأولی الالباب(2؛ «در سرگذشت آنان، عبرتی برای صاحبان اندیشه بود.»

حضرت علیعلیه السلام که خود «قرآن ناطق» است، با اشاره به برنامة عبرت آموزی قرآن، می فرماید: «تدبّروا آیات القرآن و اعتبروا به فانّه أبلغ العبر3؛ در آیه های قرآن بیندیشید و به وسیلة آنها پند گیرید؛ زیرا آیات قرآن رساترین عبرت هاست.»

سؤالاتی که در قالب بحث عبرت مطرح است، عبارتند از: عبرت چیست؟ آیا عبرت، روشی تربیتی است؟ در صورت روش بودن، خود تربیتی است یا دیگر تربیتی؟ رابطة عبرت با مبنا، هدف و اصل تربیتی چیست؟ منابع، شیوه ها و پیامدهای عبرت آموزی چیست؟ مبانی عبرت کدامند؟

این مقاله، سعی در پاسخ دادن صحیح و دقیق به سؤالات مذکور با توجه به اندیشه های امام علیعلیه السلام در نهج البلاغه دارد.

عبرت در لغت و اصطلاح

عبرت بر وزن فِعْلَه از ریشة «عَبَر» است که به معانی گوناگونی چون: «تفسیر کردن، سنجیدن، تعجب کردن و عبور کردن»4 آمده است. وجه اصلی آنها، انتقال از حالی به حال دیگر است.5 در بیشتر معانی عبرت، نوعی انتقال و جابه جایی مشهود است؛ چرا که اهل لغت آن را در مفهوم پند و اندرز گرفتن معنا کرده اند. لذا می گویند: در پند و اندرز، انسان از نقل یک سخن و جریان تاریخی به معنایی ماورای آن منتقل می شود و در اثر آن، حالتی خاضعانه و خاشعانه در برابر حق، برای وی پدید می آید6 ؛ یا عبرت، عبارت از حالتی است که در آن معرفت ظاهری و محسوس، سبب درک معرفت باطنی و غیر محسوس می گردد و انسان از امور مشهود به امور نامشهود منتقل می شود.

نکتة قابل توجه این که: هر انتقال و عبور از ظاهر به باطن یا از سطح به عمق را، نمی توان عبرت نامید؛ بلکه قیود خاصّی برای آن مطرح است:

1. بین ظاهر و باطن، نباید رابطه ای اعتباری، قراردادی و یا التزامی وجود داشته باشد.

2. باطن و عمق انتقالی مرد به آن باید از بار ارزشی و اخلاقی برخوردار باشد.

3. به نقش تفکر و اندیشه و تأمل عمیق در این انتقال بسیار توجه شود؛ زیرا بدون این عنصر، تحقق حالت عبرت امکان پذیر نیست.

عبرت به منزلة روش تربیتی

عبرت حالتی است که در اثر برخورد با اموری به انسان دست می دهد و به خودی خود، یک روش نیست، بلکه یک پیامد شیرین تربیتی است. لکن با توجه به عامل ایجاد کنندة این حالت، می توان آن را روش نامید.

حالت تربیتی عبرت، به دو طریق پدید می آید:

1. گاهی خود فرد با خواندن جریانات تاریخی یا دیدن طبیعت و آثار به جای مانده از گذشتگان به این حالت می رسد.

2. گاهی دیگران زمینه ها و مقدمات به وجود آمدن چنان حالتی را برای فرد فراهم می کنند. مثلاً مربّی تربیتی به هدف عبرت آموزی، تربیت آموزان خود را به دیدن برج و باروها، کاخ های سلطنتی، مقابر و زیارتگاه ها می برد که در این صورت، کار او «روش تربیتی» است.

به عامل و طریق اول، «عبرت گیری یا عبرت پذیری» و به عامل دوم، «عبرت دهی یا عبرت آموزی» می گوییم.7

امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام در تربیت فرزند خویش از روش و عامل دوم استفاده نموده و در نامه ای به امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید:

«یا بُنیَّ انّی قد أنبأتُکَ عن الدّنیا و حالِها، و زوالِها و انتقالها و أنْبأتُکَ عَن الآخرةِ و ما اُعِدَّ لاَهلِها فیها و ضَرَبْتُ لکَ فیهما الاَمثال، لِتعْتَبِرَ بِها و تَحذُوَ علَیها8؛ ای پسرم! من تو را از دنیا و تحولات گوناگونش و نابودی و دست به دست گردیدنش، آگاه کردم و از آخرت و آنچه برای انسان ها در آنجا فراهم است، اطلاع دادم و برای تو از هر دو مثال زدم تا به آن پند بپذیری و بر اساس آن در زندگی گام برداری.»

در این سخن، حضرت علی علیه السلام متذکّر می شود که: ای فرزندم! من، اخبار را برای تو گفتم، علامات و نشانه ها را نیز بیان کردم و راه را نشان دادم، حال تو خود باید پندگیری و مسیر زندگی را بر اساس آن بپیمایی.

بنابراین، عبرت آموزی به معنای مذکور، یک روش دیگر تربیتی است.

مبانی عبرت

مبانی عبرت، ویژگی هایی است که در زندگی انسان باعث پدید آمدن حالت عبرت گیری می شود و بدین قرار است:

1. تشابه و برخورداری از وجوه مشترک، که به لحاظ فردی و اجتماعی، انسان نیز مانند موجودات دیگر از آن بهره مند است. مثلاً انسان به لحاظ فردی، هم با گذشته خود و هم با افراد دیگر، شباهت ها و مشترکاتی دارد. همان گونه که ملت ها و جامعه ها نیز با گذشتة خود و با اقوام و ملت های دیگر، شباهت ها و مشترکات فراوانی دارند.

2. انسان، موجودی حسابگر و اندیشه ورز است و از این ویژگی برای رشد و تکامل خود استفاده می کند.

3. انسان، موجودی تأثیرپذیر است؛ زیرا همواره با محیط اطراف خود در تعامل است و همة حوادث و جریاناتی که در پیرامون وی اتفاق می افتد، او را تحت تأثیر قرار می دهد.9

وجود شباهت ها و وجوه مشترک در زندگی انسان، او را به بررسی و کند و کاو امور وادار می کند. او زندگی کنونی خود را با گذشته خویش و نیز با افراد دیگر، مقایسه می کند. رفتارها و پیامدها را بررسی کرده، به تجزیه، تحلیل و کشف روابط و علل آن می پردازد. در این بررسی به نقاط قوّت و ضعف خود در گذشته و حال پی می برد و آنگاه تحت تأثیر عوامل مثبت و منفی آن قرار می گیرد. لذا از این وقایع، عبرت می گیرد و تصمیم می گیرد تا از تجارب گذشتة خویش و دیگران در جهت اصلاح و رشد آیندة خود در جهات مختلف استفاده کند. اصل مهم در این روش، اصل تعقّل و تفکر است؛ چرا که بدون آن، شنیدن حوادث تاریخی و دیدن آثار گذشتگان، معنا و محتوایی به دنبال ندارد، بلکه آثار بی روحی است که بی هدف از برابر آدمی می گذرد، بدون آن که معنایی را در ذهن پدید آورد. اگر این احساس ظاهری با تأمّل و اندیشة درونی همراه گردد، اعتبار و بینش را به دنبال خواهد داشت و مصداق این کلام امام علیعلیه السلام خواهد شد که: «تَفَکُّرُکَ یُفیدُکَ الاستبصارَ و یَکسِبُکَ الاعتبار10؛ فکر کردن به تو، بینایی و عبرت گرفتن می بخشد.»

 

بنابراین، در سایة اندیشه، محسوسات معنادار می شود و حالتی در انسان به وجود می آید که از ظواهر عبور نموده، به معنای بلند و کشف حقایق دست می یابد و در واقع به نوعی بصیرت می رسد. این «بصیرت» ارزش ها و ضدّ ارزش ها را برای وی معلوم می کند و راهنمای عمل و رفتار بیرونی او می گردد.

پیامدهای تربیتی عبرت

تأکید به عبرت از سرگذشت اقوام و ملل و حوادث گوناگون زندگی در دوران های مختلف، به دلیل پیامدهای تربیتی فراوانی است که این مسأله در پی دارد. در این قسمت به بخشی از آنها از دیدگاه امام علیعلیه السلام اشاره می نماییم.

1. عبرت، کلید بصیرت

یکی از مهم ترین مقاصد تربیت، آن است که انسان به درجه ای از درک و بصیرت برسد که بتواند از ظواهر امور بگذرد و به باطن آنها بنگرد؛ از محسوسات عبور کرده و به معقولات برسد و قدرتی فراگیر برای سنجش و اندازه گیری، تجزیه و تحلیل، حلّ و فصل امور و انتخاب و تصمیم گیری در ابعاد مختلف زندگی به دست آورد. «عبرت» راهی است که می تواند انسان را به این مقصد تربیتی برساند. حضرت علیعلیه السلام در کلام خود بر این اثر عبرت تصریح کرده، می فرماید: «من اعتبر أبصر و من أبصر فهم و من فهم علم؛ کسی که عبرت آموزد، آگاهی یابد و کسی که آگاهی یابد، می فهمد و آن که بفهمد، دانش آموخته است.» 11 در جای دیگر می فرماید: «رحم الله امریء تفکّر فاعتبر و اعتبر فأبصر... 12؛ خدا، رحمت کند کسی را که بیندیشد و سپس پند پذیرد و اندرز گیرد و سپس بینا گردد...»

سخن اصلی این دو کلام، آن است که «تفکّر» زمینه ساز عبرت است و «عبرت» زمینة بصیرت را فراهم می آورد.

آن حضرت، انسان بصیر را چنین توصیف می کند:«انمّا البصیر من سمع فتفکّر و نظر فأبصر و انتفع بالعبر...؛ همانا بینا، کسی است که [به درستی] بشنود و سپس بیندیشد و به درستی بنگرد و بینا گردد و از عبرت ها پند گیرد...»13

مفهوم اصلی کلام امام علیعلیه السلام چنین است: انسان زمانی به بینش و بصیرت می رسد که به شنیدن اکتفا نکند، بلکه در شنیده ها، اندیشه نماید و با دقّت به امور بنگرد. نتیجة این اندیشه و دقّت نظر، همان عبرتی است که در تصمیم گیری ها و رفتار انسان مؤثّر خواهد بود. به نظر امام علیعلیه السلام مراحل ایجاد بینش، عبارت است از:

 

1. احساس ظاهری[به کمک چشم و گوش]؛ 2. تفکّر و تیزبینی [اندیشه]؛ 3. عبرت گیری.

به هر حال، شیرین ترین ثمرة «عبرت آموزی»، بینش است که خود، آثار مطلوب دیگر خواهد داشت.

2. عبرت، انتقال تجارب

انسان ها در طول زندگی سعی می کنند هر امری را حداقل یک بار تجربه کنند و یک خطا را چند بار مرتکب نشوند. خردمندان در تلاش هستند که آن یک خطا را هم که دیگران تجربه کرده اند، اصلاً مرتکب نشوند و در واقع سعی در بهره مندی از تجارب دیگران دارند؛ چرا که از عاقل غیر از این انتظار نمی رود: «انمّا العاقلُ مَن وَعَظَتهُِِ ِِِالتّجاربُ14؛ همانا عاقل، کسی است که تجربه ها او را پند دهند.»

همچنین امیرمؤمنانعلیه السلام در وصیتی به فرزند خویش امام مجتبیعلیه السلام می فرماید:

«ای بُنیَّ، انّی و ان لم أکُن عُِمّرتُ عُمُرَ مَنْ کانَ قَبْلی فَقَدْ نَظَرْتُ فی أعمالِهِمْ...15؛ پسرم! اگرچه من به اندازة همة کسانی که پیش از من می زیسته اند، عمر نکردم، اما در کردار آنها نظر افکندم، و در اخبارشان اندیشیدم و در آثارشان سیرکردم تا بدانجا که همانند یکی از آنها شدم؛ بلکه گویا در اثر آنچه از تاریخ آنان به من رسید، با همة آنها از اوّل تا آخر بوده ام. پس، من قسمت زلال و مصفّای زندگی آنان را از بخش کدر و تاریک آن بازشناختم و سود و زیانش را دانستم. از میان تمام آنها قسمت های مهم و برگزیده را برایت خلاصه کردم و از بین همة آنها زیبایش را برایت انتخاب نمودم و ناشناخته های آن را از تو دور کردم.»

بر اساس این کلام گهربار امام علیعلیه السلام تجربه اندوزی از سرگذشت دیگران، بهره مندی از حاصل عمر آنهاست. گویا انسان، عمری به درازای عمر همة آنها داشته است؛ با این تفاوت که خطاهای آنان را مرتکب نشده است. نکتة دیگر که در سخن امام علی علیه السلام مشهود است، وظیفه ای است که ایشان برای «مربّی» ترسیم می کند و آن، این است که: وی باید تجربیات خود و دیگران را جمع آوری، تلخیص و تنقیح کند و به طور صریح و دسته بندی شده در اختیار فراگیرندة خویش قرار دهد.

3. عبرت و بازداری از خطا

از فوائد و پیامدهای تربیتی عبرت در کلام امام علیعلیه السلام ، می توان به هدایت گری آن اشاره نمود؛ زیرا عبرت ها همواره انسان را به رشد و کمال رسانده و به راه درست هدایت می کنند و چراغ هایی هستند که مسیر صحیح زندگی را نشان می دهند: «الاعتبارُ یَقودُ الی الرُّشد؛ عبرت گرفتن، انسان را به سوی راه صواب و درست می کشاند.» 16 ثمرة این هدایت گری نیز، دوری از خطاست:«الاعتبارُ یُثمرُ العصمَة؛ میوة عبرت گرفتن، نگاهداری است.»17

سبب هدایت گری عبرت، بدین جهت است که در جریان آن، انسان با تجارب دیگران آشنا شده و رابطة بین سیر و سلوک انسان ها با پیامدهای آن را احساس می کند. اگر هم موقعیتی مشابه آن داشته باشد، از سرنوشت آنها درس می گیرد و به طریقی دیگر عمل می نماید؛ طریقی که آن پیامدهای سوء را نداشته باشد.18 امام علیعلیه السلام در این خصوص می فرماید:

 

«انَّ مَن صَرَّحت له العبرُِ عمّا بینَ یدیه منَ المَثُِلات، حجزتهُ التّقوی، عَن تقحُّم الشُّبَهات19؛ کسی که از اعمال و کردار گذشتگان و عواقب سوء آنها عبرت گیرد، تقوا، وی را از فرو رفتن در آن گونه بدبختی ها باز می دارد.»

هرچه انسان، دامنة عبرت گیری اش وسیع تر باشد، دایرة ارتکاب او به خطا، کمتر است: «مَن کَثّرَ اعتبارُهُ قلَّ عِثارُهُ20؛ هرکس عبرت گیری او بسیار باشد، لغزش او کم خواهد شد.»

دلیل این سخن، آن است که فزونی عبرت ها، ابهام را از چهرة امور می زداید، شبهات را از بین می برد، صراحت خاصّی به مسائل می بخشد و آنها را شفّاف می کند.

4. عبرت؛ چراغ راه آینده

عبرت، چراغی فرا روی آیندة انسان می باشد، و فردای درخشان و بهتر در گرو عبرت از گذشته است: «ولو اعتبرتَ بما مَضی حفظتَ ما بَقی21؛ اگر از آنچه گذشته است، عبرت بگیری؛ آنچه را که باقی است، حفظ خواهی کرد.» ، بدین دلیل که تاریخ تکرارپذیر است؛ همواره قومی می رود و قومی دیگر جایگزین می شود. اختلاف حوادث و رویدادهای تاریخی، در جزئیات آنهاست. انسان های عاقل و عبرت گیر، می توانند با موازنه و مقایسة این پدیده ها و بررسی اسباب و عوامل آنها، پیامدها و نتایج آنها را پیش بینی کنند و تصمیم درست و متناسب را در هر مورد اتخاذ نمایند. امام علیعلیه السلام در نامة خویش به حارث هَمدانی، به این نکته اشاره نموده است: «واعتبر بما مضی من الدّنیا لما بقی منها؛ فإنّ بعضها یشبه بعضاً و آخرها لاحق بأوّلها وکلّها حائل مفارق 22؛ از حوادث گذشتة دنیا برای باقی ماندة آن عبرت بگیر؛ چرا که بعضی از آن شبیه بعضی دیگر است و پایانش به ابتدای آن می پیوندد و در هر حال، تمام آن گذرا و ناپایدار است.»

منابع عبرت و شیوه های عبرت آموزی

عبرت ها به وسعت دنیا گسترده اند و هرکس دارای دیده ای عبرت بین باشد، قادر است از لابه لای پدیده ها ، پیام ها را دریابد. به فرمودة امام علیعلیه السلام ، اگر انسان چشم بگشاید و ببیند، سخنان حق گفته شده و اگر اهل هدایت باشد، وسایل هدایت فراهم شده است:

 

«ولقد بصرتم إن أبصرتم، و أسمعتم إن سمعتم و هدیتم إن اهتدیتم و بحق اقول لکم: لقد جاهرتکم العبر و زجرتم بما فیه مزدجر23؛ آنان حقایق را به شما نیز نشان دادند، ولی دیدن نخواستید و به گوش شما رسانیدند، ولی شنیدن نخواستید و شما را راه نمودند، ولی ره یافتن نخواستید. به راستی می گویم که: عبرت ها و اندرزها بر شما آشکار بود و از آنچه می باید دوری جویید، شما را منع کردند.»

 

آری! افسوس که از این همه منابع عبرت آموز، اندکی از مردم پند می گیرند و بخش عظیمی از ایشان دیدة عبرت بین ندارند و همچنان در غفلت ها و شهوت ها گرفتارند: «ما اکثر العبر و اقلّ الاعتبار24؛ چه بسیارند عبرت ها و چه کم است عبرت گیر!»

 

قبل از ذکر منابع عبرت، باید گفت: بحث از منابع عبرت و شیوه های عبرت آموزی، دو موضوع جداگانه است؛ اما به دلیل وجود شباهت و نزدیکی آنها به یکدیگر و اینکه شناخت هر منبع، اتخاذ روشی را به دنبال دارد، این دو موضوع را در یک بحث ادغام نموده و ذکر می کنیم:

الف) دنیا، سرای عبرت

قوانین حاکم بر دنیا به همراه سنت ها و ویژگی های آن، پندها و عبرت های فراوانی به انسان می دهد. شاید امام علیعلیه السلام تنها کسی باشد که به روش جامع، دنیا و ابعاد و ویژگی های آن را توصیف نموده و به قصد تأثیرگذاری و عبرت دهی از آن سخن گفته است. تعابیر، تمثیلات و تشبیه هایی که در باب «دنیا»، در کلام امام علیعلیه السلام وجود دارد، همه حاکی از این مطلب است. تعابیری مانند: «الدّنیا دار منی لها الفناء...»25؛ «الدّنیا دار فناء و عناء و غیر و عبر...»26؛ «الدّنیا دار حرب و سلب و نهب و عطب...»27؛ «مثل الدّنیا کمثل الحیّة...»28؛ «انّها دار شُخوص و محلّة تنغیص...»29؛ «دار بالبلاء محفوفة...»30؛ همه در صدد اعطای شناخت عبرت آموز به انسان ها هستند. در فرمایشات و تعبیرات امام علیعلیه السلام در مورد دنیا، هدف عبرت گیری و تأثیر پذیری و تعیین مسیر زندگی به طریق خیر نهفته است. بر این اساس می توان گفت: توصیف دنیا، بیان ویژگی ها و سنت های رایج در آن، یکی از منابع و شیوه های عبرت آموزی است.

ب) تاریخ، مدرسة عبرت آموزی

یکی از مهم ترین منابع عبرت آموزی که از ابتدای آفرینش تاکنون مورد توجه بوده و در منابع اسلامی به طور گسترده بدان اشاره شده، تاریخ و حوادث گوناگون آن است. بخش عظیمی از قصه های تاریخی اقوام مختلف در قرآن کریم و تبیین سرنوشت آنها، ذکر مباحث تاریخی در قالب داستان و خاطره، همه جهت عبرت دهی به مخاطبان صورت گرفته است و پس از ذکر قصه یا جریان تاریخی، به هدف عبرت آموزی و پنددهی اشاره شده است. یکی از مهم ترین داستان ها در این قالب، ماجرای حضرت یوسفعلیه السلام است که خداوند آن را از بهترین قصص دانسته و در پایان آن می فرماید: «در سرگذشت آنان، درس عبرتی برای صاحبان اندیشه است.»31

امیرمؤمنانعلیه السلام نیز در نهج البلاغه، بخش گسترده ای از تلاش خود را به بیان عبرت های تاریخی اختصاص داده است؛ به عنوان نمونه:

«فاعتبروا بحال ولد اسماعیل و بنی اسحاق و بنی یعقوب: 32؛ از حال فرزندان اسماعیل، فرزندان اسحاق و فرزندان یعقوب، عبرت گیرید.»

«واحذروا ما نزل بالأمم قبلکم من المثلات بسوء الأفعال... 33؛ از کیفرهایی که در اثر کردار بد و کارهای ناپسند بر امت های پیشین واقع شده، برحذر باشید.»

«و انّ لکم فی القرون السّالفة لعبرة. أین العمالقة و ابناء العمالقة، أین الفراعنة و ابناء الفراعنة؟؛34همانا در قرن های گذشته برای شما عبرتی است. عمالقه [پادشاهان حجاز و یمن] و فرزندان شان کجا رفتند؟ فرعون ها و فرزندان شان کجایند؟»

امام علیعلیه السلام با بیان سرگذشت اقوام و ملل گذشته و نهایت کار آنها، مردم را به عبرت گیری از سرانجام نیک و بدشان فرامی خواند. بیان تاریخ و حوادث تلخ و شیرین آن، روشی مطلوب برای درس آموزی از زندگی دنیایی و غافل نگشتن از سرای اخروی است؛ زیرا در پرتو توجه به آن، نکاتی برای انسان روشن می گردد که کارساز و مفید است تا آنجا که همگی درس های تربیتی و عبرت آموز می باشند:

- خداوند، مفسدان را به دلیل فساد و ظلم شان هلاک می کند.

- تأخیر توبه و ندامت تا زمان نزول بلا، سودی به حال انسان ندارد.

- خداوند، فتنه های منافقان و بدخواهان را خنثی می کند.

- تغییر سرنوشت انسان ها، به خواست و رفتار خود آنان بستگی دارد.

- خداوند، بندگان مؤمنش را یاری می دهد و در دل دشمنان آنها، رعب و وحشت می اندازد.

جهت سهولت دستیابی افراد به این نتایج گران بها، بهتر است مربّی تربیتی قبل از بیان تاریخ، سؤالاتی در همین زمینه طرح کند تا اذهان آنان (عبرت آموزان) را آماده سازد. همچین به هنگام بیان تاریخ، با طرح این سؤالات، به تجزیه و تحلیل آنها بپردازد و نکات ارزشی و ضدّ ارزشی داستان تاریخی را مشخص کند و در نهایت، موقعیت کنونی تربیت آموزان را با آن پیش آمدها، تطبیق داده و عبرت های آن را بیان نماید.35

امیرمؤمنانعلیه السلام مطالعة آثار گذشتگان را، وسیلة عبرت و مایة هشدار می داند:

«اولیس لکم فی آثار الاوّلین مزدجر و فی آبائکم الماضین تبصرة و معتبر ان کنتم تعقلون؟36 ؛ آیا برای شما در آثار پیشینیان، وسیلة عبرتی نیست که شما را از کردار بد باز دارد؟ و آیا اگر اندیشه کنید، در زندگی پدران خود، آگاهی و عبرت آموزی نیست؟»

آن امام همام در جای دیگر، از تأثیر و نفوذ این آثار بی زبان در چشمان عبرت گیر و گوش های شنوا، سخن می گوید:

«ولئن عمیت آثارهم و انقطعت اخبارهم، لقد رجعت فیهم ابصار العبر و سمعت عنهم آذان العقول و تکلّموا من غیر جهات النّطق37؛ و اگرچه آثارشان محو شده و اخبارشان منقطع گشته است، ولی چشم های عبرت بین، آنها را می نگرد و گوش هوش، اخبارشان را می شنود و با غیر زبان خود با ما حرف می زنند.»

تجربه های اوّلیة زندگی

آدمی سرمایة عظیمی به نام «عمر» دارد که منبع ارزشمند دیگری جهت تنبیه و عبرت آموزی اوست. تأمل انسان در آنچه تاکنون بر وی گذشته و حوادث تلخ و شیرینی که برایش اتفاق افتاده، می تواند راهنمای مفیدی برای پیمودن راه درست زندگی باشد. عقل، حکم می کند که از تجربه های گذشته پند گیریم و از یک سوراخ، دوبار گزیده نشویم38؛ امام علیعلیه السلام ، آنجا که به تبیین علت هلاکت ملت ها می پردازد، به همین نکته اشاره می نماید:

«و فی دون ما استقبلتم من عتب و ما استدبرتم من خطب معتبر و ما کلّ ذی قلب بلبیب و لا کلّ ذی سمع بسمیع و لا کلّ ناظر ببصیر39؛ و در سختی هایی که با آنها رو به رو هستید و مشکلاتی که پشت سر گذاشتید، درس های عبرت فراوان وجود دارد. اما افسوس که هر صاحب دلی، اندیشمند و هر صاحب گوشی، شنوا و هر صاحب چشمی، اهل بصیرت نیست!»

د) شگفتی های خلقت

توجه به شگفتی های خلقت، مانند: نزول باران، چهارپایان، میوه ها، و دگرگونی شب و روز40 از جمله مواردی است که به عنوان «منبع عبرت» در قرآن کریم مورد توجه است. عبرت بودن آنها، بدین جهت است که چگونگی خلقت آنها و بهره مندی فراوان آدمی از آنها، موجب شگفتی وی می شود و او را به تفکر دربارة آفریدگار توانا و حکیم، وادار می نماید.41