دنیا در نهج البلاغه

فرق امور دنیا و آخرت

در موارد زیادی علی(ع) به تبیین تفاوت امور دنیوی با اخروی پرداخته اند و میزان اهمیت امور مربوط به آخرت را گوشزد کرده اند. از جمله می فرمایند: همه چیز دنیا شنیدنش بزرگتر از دیدن آن است، یعنی وقتی آثار و اوصاف آن را ذکر می کنند به نظر خیلی مهم می آید، ولی وقتی انسان آن را از نزدیک لمس می کند متوجه می شود بسیار کوچک تر و کم ارزش تر از آن بوده است که شنیده بود. ولی آخرت از این نظر، عکس دنیاست؛ وقتی انسان امور آخرت را از نزدیک ببیند اعتراف خواهد کرد که واقعیت امور اخروی بزرگتر و با ارزش تر از آنی است که در دنیا شنیده بود. اگر چیزی از دنیای شما کم و به آخرتتان افزوده شود بهتر از آن است که از آخرتتان کم و به دنیایتان افزوده شود.

محصول دنیا و آخرت

علی(ع) با تبیین چگونگی تقسیم نعمت های الهی در میان بندگان می فرمایند: مواهب الهی همانند قطره های باران از آسمان به روی زمین نازل می شود و برای هر کس سهمی خاص، بی کم و کاست، اختصاص می یابد؛ بنابراین کسی از شما به برادر دینی اش برای برخورداری او از مال یا فرزند بیشتر، حسد نورزد. آنگاه در ادامه می افزایند: ثروت و فرزند متاع این دنیا و عمل صالح محصول آخرت است.

ارزش دنیا در چشم علی(ع)

حضرت علی(ع) آنگاه که مردم برای بیعت کردن به منزل او هجوم می آورند، می فرمایند: اگر اکنون زمام خلافت را به دست می گیریم و می پذیریم که خلیفه پیامبر باشم، این به جهت تمام شدن حجّت بر من است؛ چون خداوند از علما و دانشمندان پیمان گرفته است که در برابر ستم ستمگران و گرسنگی ستمدیدگان بی اعتنا نباشند. و الا این کار را از روی دنیا دوستی نمی کنم؛ چرا که همه می دانید که این دنیای شما، با همه زینت هایش، در نظر من از آب بینی ماده بزی که عطسه کند، بی ارزش تر است.

ـ گروهی به امیرالمؤمنین(ع) مراجعه می کنند تا آن حضرت از بیت المال به آنها بیشتر از سهمی که دارند بپردازند و برایشان امتیاز بیشتری قائل شود و حتی رشوه ای هم با عنوان هدیه نزد آنحضرت می آورند. آن حضرت بسیار ناراحت می شوند و به آنان می فرمایند: آیا دیوانه شده اید یا هذیان می گویید که این گونه پیشنهادها را به من می کنید؟ آن گاه برای رفع توهم آنها می فرمایند: به خدا سوگند اگر هفت اقلیم را با همه چیزهای که در آن هست به من بدهند تا پوست جوی را به ناحق از دهان مورچه ای بگیرم این کار را نخواهم کرد. این دنیا با تمام زیبایی هایش، نزد من از برگی که در دهان ملخی جویده شده باشد، بی ارزش تر است.

ـ حضرت علی(ع) برای تفهیم بی ارزش بودن دنیا از مثال های زیادی استفاده کرده اند تا ماهیت دنیا را بهتر به اشخاص بشناسانند و از غرق شدن شان در دنیا و زخارف آن جلوگیری کنند. آن حضرت می فرمایند: به خدا سوگند، این دنیای شما در نظرم از استخوان خوکی که در دست یک جذامی باشد، بی ارزش تر و پست تر است.

دنیا خانه موقت

حضرت علی(ع) در پاسخ به این سؤال که چه چیز انسان را فریب می دهد، می فرمایند: به حقیقت دنیا تو را فریب نداده است، بلکه تو به آن فریفته شده ای. دنیا برایت پندهای فراوانی دارد. تو را به عدل و انصاف دعوت می کند و هجوم بلاها و کاستن نیروها به تو هشدار می دهد و راستگویی خود را به اثبات می رساند... دنیا چه خوب خانه ای است برای آنانی که آن را خانه همیشگی ندانند و وطن نخوانند. سعادتمندان آخرت کسانی هستند که امروز از زرق و برق دنیا پرهیز می کنند.

سرزنش دنیا

وقتی حضرت علی بن ابی طالب(ع) شنیدند که کسی دنیا را سرزنش می کند به او فرمودند: ای کسی که دنیا رانکوهش می کنی، این تویی که فریفته باطل دنیا شده ای، نه اینکه دنیا تو را فریب داده باشد. دنیا تو را فریفت؟ آیا با نشان دادن جای بر خاک افتادن پدرانت یا با نشان دادن گور مادرانت در زیر خاک تو را فریب داده است؟ چه بسیار بیمارانی که پرستاری کردی و برایشان از خداوند شفا خواستی ولی سودی نبخشید و از دنیا رفتند... دنیا این گونه ماهیّت خودش را برایت آشکار کرد تا به آن دل نبندی و بدانی که به همان سرنوشتی که آنها دچار شدند، تو نیز روزی دچار خواهی شد.

دنیا سرای راستی است

حضرت علی(ع) در سرزنش کسی که دنیا را نکوهش می کرد چنین فرمودند: دنیا برای کسی که با آن صادقانه روبرو شود جایگاه راستی و صدق است و برای کسی که آن را درک کند خانه تندرستی است برای شخصی که از آن توشه اخذ کند جایگاه بی نیازی و تندرستی است و برای فردی که از آن پند بگیرد پندآموز است.

دنیا جای عبادت دوستان خدا، نماز فرشتگان، نزول وحی خدا و تجارت اولیای الهی است که در آن رحمت و فضل خداوند را به دست می آورند و بهشت را می خرند. با این وصف چه کسی می تواند دنیا را نکوهش کند؟

آثار دنیاپرستی

حضرت علی(ع) می فرمایند: هرکس که شیفته دنیا شود به سه حالت دچار خواهد شد. غم و اندوه دائم؛ چون اگر به دنیا دست نیابد اندوهگین می شود و اگر به آن دسترسی پیدا کند، برای حفظ و افزایش آن اندوه می خورد.

حالت دوم حرص دائم است؛ یعنی هرچه بیشتر از نعمت های دنیا برخوردار شود سیر نمی شود و در نهایت گرفتار آرزوهای بی پایان می شود.

فرق دنیا آزموده با فریفته به دنیا

حضرت علی(ع) در نامه ای به امام حسن(ع) می فرمایند: کسانی که دنیا را خوب آزموده اند به مسافرانی می مانند که در منزل بی آب و غیرمسکونی قرار گرفته اند و در صدد کوچ به سوی منزلی پرنعمت هستند و در این راه متحمل زحمات زیادی می شوند. آنان تمام مشقات را قبول می کنند تا به سرای آرامش برسند و هیچ چیز برای آنها محبوبتر از آن نیست که به محل آرامش واقعی برسند. اما کسانی که فریفته دنیا شده اند به مسافرانی شبیه اند که در منزل پرنعمتی قرار گرفته اند، ولی به آنها گفته اند که باید به سوی محلی خشک و خالی از نعمت حرکت کنند. برای آنها هیچ چیز ناخوش آیندتر از جدایی از آنجا نیست.

دنیا مقدمه آخرت است

حضرت علی(ع) در ضمن یکی از نامه هایی که به معاویه نوشته اند دنیا را اینگونه توصیف می کنند: خداوند سبحان دنیا را مقدمه آخرت قرار داده و اهل دنیا را در آن امتحان می کند تا معلوم شود که کدام یک خوب (بهتر) عمل می کنند. ما برای دنیا آفریده نشده ایم. به دنیا آمده ایم تا به واسطه آن آزموده شویم.

برخورد پارسایان با دنیا

انسان های پارسا اگرچه در دنیا زندگی می کنند، آلودگی دنیاپرستان را ندارند. اینان هرگز دنیاپرست نمی شوند و در دنیا با آگاهی و بصیرت رفتار می کنند. حضرت علی(ع) می فرمایند: ای مردم از دنیای حرام بپرهیزید چون بسیار مکّار و فریبنده است. اگر چیزی می بخشد دیری نمی پاید که آن را باز پس می گیرد و اگر به کسی چیزی بپوشاند سرانجام روزی آن را از تن او بیرون خواهد آورد. نه آسایش آن پایدار و نه رنج و سختی هایش پایان پذیر و نه بلایا و دردهایش تمام شدنی است.

فرق طلب دنیا با طلب آخرت

علی بن ابیطالب(ع) در بیان تفاوت دنیاخواهی و آخرت طلبی می فرمایند:... کسی که دنیا را بخواهد، مرگ نیز او را می طلبد تا از دنیا بیرونش کند، اما کسی که آخرت را بجوید و برای آن تلاش کند دنیا هم او را طلب خواهد کرد تا وی از نعمت های دنیا برخوردار شود و بهره خود را از آن بردارد.

معرفی دنیا

امام علی بن ابیطالب(ع) در ضمن نامه ای که به اسود بن قطبه، فرمانده لشکر حلوان، نوشته اند دنیا را این گونه برایش توصیف می کنند: بدان که دنیا محل آزمایش است. دنیاپرست اگر ساعتی در آن به آسایش دست می یابد، در مقابل آن، در روز قیامت دچار اندوه و پشیمانی خواهد شد که چرا آن لحظه را به توشه گرفتن برای آخرت نگذرانم.

ویژگی دنیا

حضرت علی(ع) می فرمایند: دنیا چون به گروهی روی آورد، خوبی ها و نیکی های دیگران را به ایشان عاریه می دهد، هرگاه از آنها روی برگرداند خوبیهایشان را از آنها باز می ستاند و کسی کمالات موجود در آنها را هم نمی بیند.

شیوه درست استفاده از دنیا

درباره چگونگی استفاده از دنیا و نعمت های آن توصیه های زیادی از حضرت علی(ع) نقل شده است. از جمله می فرمایند: از نعمت های دنیا مقداری که از راه حلال و مشروع به تو می رسد بردار و از آنچه از راه صحیح به دست تو نمی رسد، روی گردان باش و برایش حرص نورز و اگر در طلب دنیایی، در این کار زیاده روی مکن و حدود الهی را رعایت کن.

اوصاف افراد دنیاپرست

حضرت علی(ع) می فرمایند: دنیا دل دنیاپرستان را می میراند و شیفته و برده می سازد. دنیا به هر طرف که برود آنها نیز به آن سمت می روند و برده ارباب دنیا می شوند. به این قبیل از افراد هرچه هشدار داده شود، بی تأثیر است. با اینکه گرفتاران دنیا با چشم خود می بیند که راه پس و پیش ندارند و سرانجام در چنگال مرگ اسیر خواهند شد، عبرت نمی گیرند. با اینکه می بیند دنیایی که همیشگی و جاودان می پنداشتند، آنان را رها می کند، با این همه از شیوه نادرست خود دست بر نمی دارند.

دنیا گذرگاه است

علی(ع) پس از تشویق به پرهیزگاری و تلاش برای به دست آوردن بهشت، دنیا را برای مردم این گونه توصیف می کند:... دنیا برای زندگی همیشگی شما آفریده نشده است، بلکه گذرگاهی است که در آن برای آخرت زاد و توشه بردارید. بنابراین برای کوچ کردن از آن آماده باشید و مرکب مناسب مهیّا سازید.

حضرت علی(ع) در پاسخ شخصی که دنیا را نکوهش می کرد فرمودند: دنیا تو را فریب نداده است، تو خود فریفته دنیا شده ای. عطار نیشابوری این حکمت را چنین به نظم کشیده است: