مقدمه
مسئله تشکیک وجود از مسائل مشترک بین علم کلام و فلسفه است، البته عرفای اسلامی نیز به این مسئله توجه جدی داشته و آن را در کتاب های خود به بحث گذارده اند.اهمیت این مبحث به قدری است که به جرات می توان گفت که پس از «اصالت وجود» هیچ مسئله ای در حکمت متعالیه ارزش و اهمیت «تشکیک وجود» را ندارد هم چنین حل اکثر مباحث و مشکلات حکمت متعالیه متوقف بر آن است.
بحث درباره تشکیک از ابتکارات متفکران اسلامی است و در اندیشه های فیلسوفان یونان سخنی درباره آن به ما نرسیده است.این مسئله و نیز «اصالت وجود» دو همزاد و مولود فلسفه اسلامی هستند که از طرفی، ریشه در نظریات عرفانی عرفای اسلامی داشته و از طرف دیگر، در نتیجه برخورد فیلسوفان با افکار متکلمان پدیده آمده است . (1)
کتاب های منطق در بحث از کلی و جزئی و تقسیمات آن به مشکک و متواطی به بحث درباره تشکیک پرداخته اند و کتاب های فلسفی در مباحث امور عامه و وجودشناسی و کتاب های عرفانی، ضمن بحث از «وحدت وجود» به مطالعه تشکیک نیز پرداخته اند.
علت نامگذاری این مسئله به تشکیک:
تشکیک در لغت به معنای شک و تردید و تحیر است.در این مسئله چون یک لفظ از طرفی، حکایت از وحدت معنا دارد و در عین حال مفاهیم یکسان نبوده، بلکه تقدم و تاخر یا اولویت و عدم اولویت در آنها وجود دارد و از طرف دیگر، در عین وحدت لفظ و معنا، مصداق های مختلف دارد که باعث تشابه و تردید آنها می شود، لذا این مسئله را تشکیک نام نهاده اند.
اشاره ای کوتاه به تاریخ مسئله
شاید بتوان گفت که ابو علی سینا (370- 428 ه.ق) اولین کسی است که به مطالعه درباره مسئله تشکیک وجود پرداخته است.وی در پایان فصل سوم از مقاله پنجم الهیات شفا می گوید:
«وجود، شدت و ضعف ندارد و کم تر و ناقص نمی شود و تنها تفاوت در سه حکم می پذیرد: تقدم و تاخر، بی نیازی و نیاز، وجوب و امکان.به همین جهت وقتی تقدم و تاخر در نظر گرفته شود، ابتدا وجود به علت نسبت داده می شود و ثانیا به معلول، و نیز علت، بی نیاز از معلول است و معلول، محتاج آن است و نیز علت، واجب الوجود است و معلول ذاتا ممکن الوجود است . (2)
پس از ابن سینا، تفتازانی، بهمنیار، فخر رازی، ابوالبرکات بغدادی و...همین نظر را پذیرفتند.خواجه نصیر در آثار خود گاهی می گوید: «تزاید و اشتداد در وجود نیست » و گاهی می گوید: «شدت و ضعف در وجود هست » . (3) مقصود خواجه آن است که در وجود تشکیک عامی وجود دارد، اما تشکیک خاصی وجود ندارد.صدق مفهوم وجود بر علت و معلول یکسان نیست، اما در عین حال حرکتی در وجود نیست که از ضعف به سوی شدت باشد.قوشچی که از مهم ترین مفسران افکار خواجه نصیر است این تفسیر را ارائه کرده است . (4) علامه حلی نیز در آثار خود به روش خواجه نصیر عمل کرده است . (5)
اما شهاب الدین سهروردی معروف به شیخ اشراق برای اولین بار تشکیک به کمال و نقص را مطرح کرد.وی در حکمة الاشراق می گوید:
تفاوت انوار به کمال و نقص است و تفاوت دو نور مجرد، نه به تمام ذات است و نه به بعض ذات و نه به عوارض، زیرا ماهیت نمی تواند سبب تفاوت باشد و آن انوار چون بسیط هستند، پس جزء ذات نیز نمی تواند علت تمایز آنها باشد و عوارض مادی نیز در آن جا وجود ندارد، پس باید تمایز و تفاوت آنها به کمال و نقص وجودی باشد . (6)
این عبارت سهروردی را شارحان او چنین توضیح داده اند:
وجود واجب با وجود ممکن هیچ ماهیت مشترکی ندارد.از طرف دیگر، وجود واجب شدیدتر و قوی تر از وجود ممکن است، زیرا معلوم است که خواص و آثاری که در وجود واجب است در وجود ممکنات وجود ندارد و نیز می بینیم که وقتی دو خط را مقایسه می کنیم و یکی بزرگ تر از دیگری است.آنها تفاوت در ماهیت مقداری ندارند، اما در عین حال تفاوت آنها روشن است، پس باید تفاوت، به وجود باشد، خط طویل مشتمل برخط کوتاه است با یک اضافه ای و هم چنین واجب مشتمل بر همه کمالات ممکنات است با اضافاتی و نیز گاهی می بینیم در رنگ حرکت وجود دارد و ماهیت نیز حرکت ندارد، پس باید حرکت مربوط به وجود باشد . (7)
به هر حال، مرحوم حاجی سبزواری می گوید:
المیز اما بتمام الذات
او بعضها او جاء بمنضمات
بالنقص والکمال فی المهیة
ایضا یجوز عند الاشراقیة
مقصود این است که ما در عالم دو نوع کثرت می بینیم: 1- کثرت عرضی، مثل انسان، گیاه، حیوان و...2- وجود متقدم و متاخر و شدید و ضعیف و...به نظر فلاسفه مشاء قسم دو کثرت معلول یکی از سه چیز است:
1- تفاوت به تمام ذات باشد، مثل تفاوت اجناس عالی با یکدیگر.
2- تفاوت به بعض ذات باشد، مثل تفاوت دو نوع از یک جنس.
3- تفاوت به عوارض باشد، مثل تفاوت دو فرد از یک نوع.
ولی فلاسفه اشراقی می گویند که یک قسم چهارمی برای تفاوت وجود دارد که کمال و نقص در وجود باشد.در مفاهیم تشکیک نیست، بلکه تشکیک مربوط به حقیقت وجود است.
پس از شیخ اشراق صدرالمتالهین این نظریه را پذیرفت و آن را اساس فلسفه خود قرار داد، حتی اصالة الوجود را نیز با تشکیک اثبات می کند، آن گونه که حاجی سبزواری می گوید:
کذا لزوم السبق فی العلیة
مع عدم التشکیک فی المهیة (8)
یعنی از طرفی می دانیم که تشکیک در ماهیت جایز نیست و از طرف دیگر، باید همیشه علت مقدم بر معلول باشد و تقدم و تاخر، یعنی تشکیک در ماهیت جایز نیست، پس باید تقدم علت و تاخر معلول مربوط به وجود باشد.توضیح کلام ملاصدرا و ادله او بر اثبات تشکیک و آثار و نتایج این مسئله در آینده بیان خواهد شد.
پس از صدرالمتالهین و حتی نزدیک به دو قرن پس از او اندیشه هایش مورد توجه نزدیک ترین شاگردان او هم قرار نگرفت، چنان که آقا حسین خوانساری می گفت: «تشکیک خاصی وجود چیزی است که ما آن را نمی فهمیم و بلکه گویا نظریه پرداز آن نیز متوجه آن نشده است.» (9) اما در قرن چهاردهم هجری نظریه تشکیک خاصی وجود را شارحان بزرگ فلسفه ملاصدرا به شدت تایید کردند.
تشکیک عامی
آن چه در فلسفه ملاصدرا دارای اهمیت است تشکیک خاصی است، ولی ابتدا توضیح کوتاهی درباره تشکیک عامی ذکر کرده و سپس به تشکیک خاصی می پردازیم.
تا قبل از شیخ اشراق همه فلاسفه مشاء در جهان اسلام و عموم متکلمان معتقد به تشکیک عامی بوده اند.تشکیک عامی آن است که صدق یک مفهوم کلی بر مصادیق خود یکسان نبوده، بلکه به طور مختلف بر افراد خود تطبیق کند.آن مصادیق همه در معنای آن اسم مشترک باشند و در عین حال یکسان نباشند; مثلا کلمه حرارت بر گرماهای متفاوت صدق می کند و یا اشیا در حرارت یکسان نیستند یا سفیدی بر اشیای سفید صدق می کند، اما برخی سفیدترند و برخی کم تر سفیدند; مثلا کلمه سفید بر برف، پنبه و عاج فیل صدق می کند، اما یکی اقدم یا اشد از دیگری است.در این تشکیک ما به الاختلاف غیر از ما به الاشتراک است; یعنی پنبه، برف و عاج فیل در اصل سفیدی مشترکند، اما در امور دیگر با یکدیگر متفاوتند و همین تفاوت ها باعث شده که یکی سفیدتر از دیگری باشد.در واقع، این جا اختلاف به امور زاید بر ذات این اشیا است، لذا این نوع تشکیک به تواطؤ بر می گردد، ولی افراد ساده اندیش (عموم مردم) این را تشکیک می پندارند و لذا آن را تشکیک عامی گویند . (10)
این نوع تشکیک در واقع، تنها یک بحث منطقی است و کم تر در مباحث فلسفی مطرح می شود، زیرا بیش تر به بحث لفظی شباهت دارد تا بوجودشناسی.
تشکیک خاصی
هر کس که سوفسطایی نباشد واقعیاتی را پذیرفته است و طبق اصالت وجود چیزی غیر از وجود واقعیت ندارد موجوداتی هم که وجود واقعی دارند با یکدیگر تفاوت واقعی دارند و چون تنها وجود است که واقعیت دارد، پس این اختلافات به خود وجود بر می گردند، این موجودات همگی به یک معنا وجود دارند و حمل وجود بر آنها یکسان و به یک معنا است، در عین آن که با یکدیگر اختلاف نیز دارند; مثلا برخی از این موجودات مقدم و قوی تر و کامل تر از برخی دیگرند; مثلا وجود علت قوی تر و مقدم بر وجود معلول است، هم چنین وجود در هر یک از عقول طولی مقدم بر وجود عقل دیگر است، صدق وجود نیز بر جوهر اقدم و اولی است از صدق آن بر عرض . (11)
در این قسم تشکیک ما به الاختلاف موجودات عین ما به الاتفاق آنهاست; یعنی تفاوت آنها به خود مرتبه آنها است نه به امور زاید بر ذات.به بیان دیگر، می توان گفت: بنابر مبنای اصالة الوجود چیزی غیر از وجود نداریم، لذا مابه الامتیاز این واقعیات خارجی باید از سنخ ما به الاشتراک آنها باشد.وجود دارای درجات و مراتب متفاوتی است که همگی در وجود بودن مشترک اند و تفاوت آنها به شدت و ضعف و آثار وجود است.در راس سلسله و مراتب وجود خدای متعال قرار دارد که نور وجودش قائم به ذات خود اوست و هیچ شرط و قیدی ندارد، حمل وجود بر او یک قضیه ضروریه ازلیه است و هیچ حیثیت تعلیلی و تقییدی ندارد، اما سایر مراتب وجود وابسته و متعلق به خدای متعال هستند، پس وجود خداوند اصل حقیقت وجود است و سایر مراتب وجود، پرتوی از اویند.
این گونه تشکیک را تشکیک خاصی یا «تشکیک اتفاقی » گویند، زیرا ما به الاتفاق عین ما به الاختلاف است . (12)
مثال های مختلفی برای تشکیک خاصی ذکر شده است، قبل از ذکر این مثال ها توجه به این نکته لازم است که یک مثال گاهی از یک جهت نزدیک کننده مطلب است، ولی لازم نیست که از تمام جهات صحیح و مطابق با مدعای محل بحث باشد.در این چند مثال نیز اگر دقت زیاد بشود مطابق با مدعای محل بحث نیستند، ولی می توانند مسئله را به ذهن نزدیک کنند.
الف) نور حقیقت واحدی است که دارای درجات متفاوت و متعددی است.تعریف نور هر چه باشد بر تمام نورهای ضعیف، قوی و متوسط صدق می کند و تمام نورهای ضعیف و قوی در اصل نور بودن مشترکند، در عین حال تفاوت هایی نیز بین درجات مختلف نور وجود دارد، ضمنا روشن است که نور ضعیف از نور و غیر نور آمیخته نیست، بلکه فقط نور است و نور قوی نیز مرکب از نور و غیر نور نیست، بلکه فقط نور است، پس ما به الاشتراک تمام انوار به نور است، چنان که ما به الامتیاز آنها نیز به نور است.
ب) اجزای زمان وقتی با یکدیگر مقایسه شوند برخی مقدم و برخی مؤخرند و اشتراک این اجزا و قطعه ها به زمان و تفاوت آنها به تقدم و تاخر است که تقدم و تاخر نیز زمان می باشد.پس اشتراک آنها در چیزی است که اختلافشان نیز در همان چیز است.
ج) وقتی دو حرکت سریع و کند را مقایسه می کنیم این دو در اصل حرکت مشترکند و تفاوت آنها تنها در سرعت و کندی است. سرعت و کندی نیز خود از اقسام حرکت اند و چیزی غیر از آن نیستند.حرکت سریع مرکب از حرکت و غیر حرکت نیست، بلکه تنها حرکت می باشد، چنان که حرکت کند نیز مرکب از حرکت و غیر حرکت نیست، بلکه تنها حرکت است، پس هر دو در حرکت بودن مشترکند و در عین حال، تفاوتشان نیز به حرکتشان است.
د) اگر دو خط طولانی و کوتاه را مقایسه کنیم خواهیم دید که این دو در اصل امتداد و طول مشترکند، هر دو کم متصل هستند، در عین حال، تفاوت آنها به طولانی و کوتاه بودن است که طولانی و کوتاه بودن نیز همان خط، امتداد و طول است، پس اشتراک و تفاوت این دو خط در امتداد است.
ه) هر گاه دو وجود را در نظر بگیریم، در اصل وجود با یکدیگر مشترکند، هر چند تفاوت هایی نیز دارند و چون ما چیزی غیر از وجود نداریم، پس تفاوت آنها نیز باید به وجود باشد.بنابراین، اشتراک آنها در اصل وجود است و تفاوتشان آنها به مرتبه و درجه وجودی آنها است.
اقوال در مسئله
فکر فلسفی در طول تاریخ به دنبال یافتن جهت وحدت بین کثرات بوده است، چیزی که عرفا نیز ادعای مشاهده آن را دارند.در شهود عرفانی کثرت انحراف و وحدت اصل است و شخص احول کثرت را می بیند، ولی کثرت در واقع، وهم و سرابی بیش نیست، و اگر مبالغه نباشد باید گفت که نخستین فیلسوف، یعنی طالس که می گوید همه چیز از آب است به دنبال بر گرداندن کثرت به وحدت بوده است.این عقیده امروز در نظریه تشکیک به نحو کامل تری نشان داده شده است.به هر حال، فیلسوفان و عارفان نظریات مختلفی در این موضوع ارائه کرده اند که در ذیل به آنها اشاره می کنیم:
1- کثرت وجود و کثرت موجود: این نظر فلاسفه مشاء است و اکثر مردم نیز همین عقیده را پذیرفته و در باب توحید نیز توحید نوع مردم (عوام) همین است.پیروان این نظریه به تشکیک عامی معتقدند.
2- وحدت وجود و وحدت موجود: این عقیده صوفیه است و خود بر دو قسم است:
الف) عقیده کسانی که می گویند تنها یک وجود واقعیت داشته که دارای شئون و اطوار مختلف است.او در آسمان خود را به شکل آسمان نشان می دهد و در زمین زمین است.این کثرت ها اعتباری بوده و ضرری به وحدت او نمی زنند.این مذهب جاهلان از صوفیه است.
ب) عقیده کسانی که می گویند وجود حقیقتی مجرد از تمام این مراتب داشته که آن وجود واجب متعال و لابشرط است و تمام مراتب وجود اطوار و شئون او بوده و محتاج به او هستند.این فقر و احتیاج منافی با وجوب نیست، زیرا احتیاج و فقر به قیقت خود منافاتی با وجوب ندارد.بله، فقر و نیاز به غیر است که منافات با وجوب وجود دارد.پس طبق این عقیده تنها یک مرتبه از وجود داریم و بقیه اطوار و شئون او هستند.این عقیده بزرگان عرفا و ملاصدرا است.حقیقت تشکیک خاص الخاصی وجود به این نظریه برگشت می کند.این نظریه طرفدار تشکیک خاص الخاصی است.
ج) وجود یک مرتبه واجب است که چون لابشرط است هیچ تجلی، اطوار و شئونی ندارد.مراتب دیگر وجود نیز تحقق دارند که فقیر و وابسته به او هستند، اما وجودشان نیز بیگانه، مباین وجدای از وجود واجب نیست.این مذهب فهلویونی است که طرفدار تشکیک خاصی اند.
3- وحدت وجود و کثرت موجود: طبق این عقیده تنها یک وجود واجب تحقق دارد و موجودات اشیایی هستند که تنها نسبتی به وجود دارند و خود هیچ موجودیتی ندارند.این عقیده محقق دوانی است.
4- وحدت موجود و کثرت وجود: ظاهرا هیچ کس این عقیده را نپذیرفته است.
5- وحدت وجود و موجود در عین کثرت وجود و موجود مثلا کسی که جلوی چند آینه ایستاده است در عین وحدت او کثرت نیز دارد.این عقیده را نیز ملاصدرا پذیرفته و به عده ای از عرفا نیز نسبت داده است.عقیده به تشکیک خاصی وجود می تواند توجیهی بر این عقیده نیز باشد.این نظریه طرفدار تشکیک اخص الخواصی است.
دلیل اثبات تشکیک خاصی وجود
ملاصدرا چون وجود را طرفی یک حقیقت واحده می داند و از طرفی معتقد است که این حقیقت واحده دارای مراتب و درجات گوناگون است باید برای این مدعا که پایه و اساس تمام فلسفه اوست دلیل محکمی اقامه نماید، اما متاسفانه او چون این مساله را بدیهی و مسلم می پنداشته کمتر استدلالی بر آن اقامه نموده است.اما ما در اینجا استدلالهای مختلفی که می توان برای تشکیک اقامه نمود را ذکر می کنیم.ولی ابتدا اشاره ای به دلیل فلاسفه مشاء برای انکار و نفی تشکیک خاصی می نماییم:
دلیل اول: فلاسفه مشاء می گویند: آیا این موجودات با یکدیگر اختلاف دارند یا خیر، اگر اختلاف دارند، پس اتحاد در ماهیت نداشته و جهت وحدت و اتفاق نخواهند داشت و اگر اختلاف ندارند، پس تشکیک محقق نخواهد شد، زیرا جهت اختلاف وجود ندارد.
ولی ملاصدرا معتقد است که این استدلال ناتمام است، زیرا به نظر او اولا، این موجودات یک جهت اشتراک و وحدت با یکدیگر دارند، زیرا مفهوم «وجود» از اینها انتزاع شده و بر تمام آنها صدق می کند، پس معلوم می شود که نوعی وحدت بین آنها وجود دارد. بنابراین، از جهتی اختلاف و از جهت دیگر اشتراک وجود دارد و چون ما معتقد به اصالت وجود و اعتباری بودن ماهیت هستیم، هم آن اشتراک مربوط به وجود است و هم این اختلاف.از این رو، مابه الاشتراک، عین مابه الاختلاف است، لذا تشکیک وجود ثابت می شود.
دلیل دوم: آقا علی مدرس می گوید:
«وقتی اصالت وجود اثبات شد تمام اختلافات وجودات به وجود برگشت می کنند، مثل اختلاف اشخاص در عوارض، یا انواع در فصول، یا اجناس در عوارض خاصه، همه به اختلاف در وجود بر می گردد و چون نمی شود یک مفهوم را بر دو چیز حمل کرد، مگر آن که جهت وحدتی وجود داشته باشد، پس باید این وجودات یک جهت وحدت داشته باشند و گرنه لازم می آید یک معنای واحد موجود باشد به وجودات متباین و کثرت در عین وحدت باشد.پس باید یک جهت وحدتی وجود داشته باشد.وقتی ما انسانی را با فرس مقایسه می کنیم یک جهت اتحاد وجودی و یک جهت افتراق وجودی دارند.این افتراق وجودات آنها را از اتحادشان خارج نمی کند، پس هر وجودی اتحادش با وجود دیگر عین افتراقش با آن می باشد.پس ما به الاشتراک عین ما به الاختلاف است و تشکیک خاصی وجود ثابت می شود.» (13)
دلیل سوم: مراد از شدت و ضعف در مسئله تشکیک، کثرت و قلت آثار است و دلیل تشکیک آن است که ما وجود را به حسب افرادش به شدید و ضعیف و متقدم و متاخر، تقسیم می کنیم و بدون شک، وجود واجب اولی، اقدم و اقوای از وجود ممکنات است، هم چنین وجود مجردات قوی تر از وجود مادیات است و این شدت و ضعف ها مربوط به وجودند.
بنابراین، اولا، اختلاف فقر و غنای وجودی و شدت و ضعف قابل انکار نیست.ثانیا، باید بین این موجودات جهت اشتراک وجود داشته باشد و گرنه دو چیزی را که هیچ اشتراک ندارند، نمی توان گفت یکی کامل تر از دیگری است و آن دیگری نسبت به آن ناقص است.ثالثا، اعتقاد به حقایق متباینه صحیح نیست و بطلان آن در جای خود روشن شده است.رابعا، تشکیک در ماهیت صحیح نیست.با توجه به این چهار مقدمه معلوم می شود که تشکیک مربوط و منحصر به وجود است.
دلیل چهارم: وجود نقیض عدم است و عدم واحد است نه متعدد، پس باید وجود نیز که نقیض آن است واحد باشد و گرنه ارتفاع نقیضین لازم می آید.پس از آن می گوییم اختلاف وجودات نیز واضح است; مثلا حیوان همه افعال و آثار جمادات و نباتات را دارد، به علاوه احساس و ادراک، انسان نیز همه آثار و افعال جماد، نبات و حیوان را به اضافه درک کلیات، هم چنین معتقدیم که وجود بسیط است نه مرکب، پس باید این وجودات یک مابه الاشتراک و یک مابه الاختلاف داشته باشند و هر دو نیز به نفس وجود باشد.
به هر حال، این استدلال ها و غیر آنها می توانند اصل تشکیک مراتب وجود را اثبات کنند، البته روشن است که این استدلال ها در مقابل مشاء که وجودات را حقایق متباینه می دانند کامل و بی نقص هستند، اما در برابر سخن عرفا که وجود را یک حقیقت واحد دارای مظاهر و تجلیات گوناگون - نه مراتب و درجات مختلف - می دانند، مقاومتی ندارند، لذا خود ملاصدرا نیز گاهی سخن فلاسفه اشراق و فهلویون را می پذیرد و گاهی سخن عرفا را.
از نظر حکمت متعالیه وجود حقیقتی است دارای مراتب مختلف و کثرت نیز مربوط به خود وجود است.بالاترین مرتبه وجود و کامل ترین درجه آن را واجب الوجود می نامند و مراتب دیگر در ضعف متفاوتند و هر چه از خدا دورتر باشند ضعف شان بیش تر است، پس از نظر فیلسوف، خداوند همان هستی محض است که در بالاترین مرتبه قرار دارد، اما مراتب دیگر نیز وجود دارند و قابل انکار نیستند.ولی از نظر عرفان وجود حقیقت واحدی است که قابل تعدد نیست و تمام کثرت ها ناشی از ظهورات مختلف آن است.وجود حقیقت واحدی است که هر لحظه به ظهوری و به شانی متجلی می شود و کثرت مربوط به وجود نیست، بلکه آیات و نشانه های آن است که دارای کثرتی اعتباری و نه حقیقی هستند، پس وجود حقیقت واحدی است که هیچ وجودی در طول یا عرض او نیست.
تشکیک طولی و عرضی
پس از بیان تشکیک عامی و خاصی اشاره ای گذرا به تشکیک طولی و عرضی نیز می کنیم:
تشکیک طولی آن است که وجود حقیقت یگانه ای است که از واجب الوجود - که شدیدترین مرتبه وجود است و هیچ محدودیتی ندارد - شروع شده تا به هیولای اولی که ناقص ترین و پایین ترین مرتبه وجود است می رسد.یک طرف آن شدیدترین مرتبه وجود و طرف دیگر آن ضعیف ترین مرتبه وجود است و بینهما متوسطات.پس در تشکیک طولی بین دو مرتبه وجود مقایسه می شود که یکی کامل تر از دیگری است و رابطه علت و معلولی بین آنها برقرار است.
تشکیک عرضی این است که چند فرد از موجودات در یک مرتبه با همدیگر مقایسه شوند; مثلا یک مرتبه از نور را در نظر بگیریم که بر اجسام مختلفی بتابد، وقتی نور خورشید بر سنگ و خاک و درخت می تابد این کثرت نور وجوداتی است که تشکیک عرضی داشته و بین این چند معلول رابطه علت و معلولی برقرار نیست، گرچه همگی و در عرض یکدیگر معلول یک علت هستند.این چند معلول علی رغم کثرتی که دارند دارای نوعی وحدت حقیقی نیز هستند.
نتایج مسئله تشکیک وجود
ملاصدرا چون نظریه تشکیک خاصی مراتب وجود را پذیرفت و آن را اساس فلسفه خود قرار داد با تحلیل تشکیک به آثار و نتایج فراوانی دست یافت که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1- بازگشت دادن تمام کثرات به نوعی وحدت،
2- مساله معاد جسمانی،
3- حدوث جسمانی نفس،
4- حرکت جوهری و حل شبهه بقای موضوع،
5- علم خداوند که علم اجمالی در عین کشف تفصیلی است،
6- اتحاد عاقل به معقول،
7- تقریر جدید و دقیقی از برهان صدیقین،
8- تبیین دقیقی از رابطه علت و معلول،
9- پذیرفتن سنخیت بین واجب الوجود و ممکنات و نفی تباین کلی بین آنها،
10- پذیرفتن نوعی وحدت وجود عرفانی،
11- انکار حقایق متباینه که مشاء معتقد به آن هستند،
12- پذیرفتن وحدت حقیقی وجود در عین کثرت حقیقی.
اما لوازم انکار تشکیک خاصی وجود عبارتند از:
1- تعطیل شدن عقل از اثبات صفات کمال بر خداوند،
2- علم ما به خداوند باید حصولی باشد نه حضوری،
3- توجیه پذیر نشدن وحدت امر خدا، و ما امرنا الا واحدة،
4- انکار حرکت تکاملی انسان،
5- پذیرفتن امکان ترجیح بلا مرجح،
6- انکار قاعده الواحد لایصدر منه الا الواحد،
7- پذیرفتن ترکیب در صادر نخستین.
توضیح چگونگی اثبات و ترتب این لوازم بر مسئله تشکیک از حوصله این مقال خارج است و هر کدام نیاز به بحثی مستقل و مستوفا دارد.ضمنا برخی آیات شریفه قرآن و نیز روایات مشتمل بر مطالبی هستند که تنها از طریق پذیرفتن تشکیک قابل تحلیل و توضیح اند، که توضیح آن به مقاله ای دیگر موکول می شود.
و آخر دعوینا ان الحمد لله رب العالمین
منابع و پی نوشتها:
*) عضو هیئت علمی گروه فلسفه و کلام دانشگاه قم
1) مرتضی مطهری، پاورقیهای اصول فلسفه و روش رئالیسم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، قم، 1365 ش، ج 3، ص 79.
2) حسین بن سینا (ابو علی سینا)، الهیات شفاء، چاپ رحلی، انتشارات بیدار، قم، بی تا، ص 444.
3) محمدبن محمدبن حسن طوسی (خواجه نصیر)، تجرید العقائد، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1370 ش، ص 35; همو، نقدالمحصل، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1995 م.ص 518; عبدالرزاق لاهیجی، شوارق الالهام، انتشارات مهدوی، اصفهان، بی تا، ص 52.
4) علاء الدین قوشچی، شرح تجرید العقائد، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، قم، بی تا، ص 14 و24.
5) حسن بن یوسف (علامه حلی) انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، انتشارات وضی، قم، بی تا، ص 47; همو، الجوهرالنفید، بی نا - بی تا - ص 20.
6) شهاب الدین سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، به تصحیح هزی تربن، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1372 ش، ج 2، ص 119.
7) قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، بیدار، قم، بی تا، ص 210.
8) ملا هادی سبزواری، شرح المنظومه، ناصری، تهران، بی تا، ص 11.
9) آقا حسین خوانساری، الحاشیه علی شروح الاشارات، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1378 ش، ج 1، ص 258.
10) ر.ک: عبدالله جوادی آملی، رفیق مختوم شرح حکمت متعالیه، مرکز نشر اسراء، قم، 1376 ش، بخش 1، ج 1، ص 258.
11) ر.ک: صدرالدین شیرازی، اسفار (الحکمة المتعالیه)، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1981 م.ج 1، ص 65; سید محمدحسین طباطبایی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، قم، 1365 ش، ج 3، ص 385.
12) ر.ک: صدرالدین شیرازی، گذشته، ص 64; غلامحسین ابراهیمی دینانی، شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی، حکمت، تهران، 1375 ش، ص 289.
13) آقا علی مدرس، رساله حملیه، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1372 ش، ص 39.
