نشست «سنت گفت وگو و مناظره با ادیان و مذاهب» از سلسله نشست های نهضت آزاداندیشی و تولید علم بود که سوم دیماه سال 1383 مقارن با ولادت امام رضا (ع) وحضرت مسیح در مدرسه عالی امام خمینی قم برگزار شد. در این نشست که با همکاری انجمن ادیان و مذاهب، مرکز جهانی علوم اسلامی، دبیرخانه دین پژوهان کشور، مدرسه عالی امام خمینی (ره) و دبیرخانه نهضت آزاداندیشی و تولید علم معاونت پژوهشی حوزه علمیه قم برپا گردید، اندیشمندان و صاحب نظران با سخنرانی و ارائه مقاله به تبیین دیدگاه های خود درباره سنت مناظره پرداختند.
در ابتدای این نشست حجت الاسلام و المسلمین ری شهری برگزاری کنگره احیای سنت گفت وگو و مناظره با ادیان و مذاهب را اقدام بسیار مبارکی در حوزه علمیه قم دانسته و افزود: اگر نتایج این گونه همایش ها جدی گرفته شود؛ برکات فراوانی برای حوزه و جهان اسلام و کل جهان خواهد داشت. اقدام بسیار جدی است، لکن فکر می کنم دیر انجام می شود؛ شایسته بود که این اقدام در همان ایامی که مسئله گفت وگوی تمدن ها مطرح گردید و در سازمان ملل مورد توجه جهانیان قرار گرفت به طوری که سال 2001 سال گفت وگوی تمدن ها نامیده شد، صورت می گرفت و حوزه های علمیه و به طور خاص حوزه علمیه قم نسبت به این موضوع عکس العمل نشان داده و به صورت جدی وارد عمل می شد و موضوع گفت وگوی ادیان و مذاهب که در واقع مهم ترین مسئله گفت وگوی تمدن ها است مورد کنکاش قرار می گرفت.
ایشان در ادامه سخنان خود گفتند: ما می بایست از این فرصت طلایی برای رساندن پیام اسلام و اهل بیت (علیهم السلام) استفاده کنیم. مخصوصاً در شرایط فعلی که ابزارهای اطلاع رسانی به گونه ای فراهم شده که دیگر کسی قدرت ممانعت از اطلاع رسانی را نخواهد داشت. حجت الاسلام ری شهری، مساعد بودن فضای اجتماعی و فراهم بودن ابزار اطلاع رسانی را دو ویژگی مهم عصر کنونی برشمرده و گفت: در هیچ عصری تا امروز، به این اندازه ابزار اطلاع رسانی و فضا برای گفت وگو فراهم نبوده است و اگر ما این دو مسئله را به یک نکته دیگر اضافه کنیم به نتیجه بسیار مهمی می رسیم و آن نکته این است که: ما معتقدیم اسلام دینی است کاملاً منطبق با فطرت، عقل و موازین علمی: ویری الذین اوتو العلم الذی انزل من ربّک هو الحق. اهل علم نه تنها می دانند، بلکه می بینند که اسلام حق است و به تعبیر مولا امیرالموءمنین (ع): العلم والایمان اخوان توأمان و رفیقان لایفترقان. بنابراین، علم وا یمان نه تنها با هم تضاد و تخالفی ندارند بلکه همراه و همزاد یکدیگرند. حاصل جمع بندی سه نکته: فراهم بودن زمینه های اجتماعی گفت وگو، آماده بودن ابزار اطلاع رسانی و منطق نیرومند اسلام؛ مسئولیت سنگین حوزه های علمیه و شخصیت های علمی و فرهنگی است. وی برگزاری این گونه همایش ها و مجامع و تربیت افراد متخصص در رشته گفت وگو و مناظره را از وظایف حوزه های علمیه دانسته و به سیره امام صادق (ع) در پرورش شاگردانی شایسته و متبحر در فن مناظره و گفت وگو اشاره کرد و گفت: در واقع اسلام پایه گذار سنت مناظره و گفت وگو است. آیات قرآنی و سیره رسول اکرم (ص) در مناظراتی که با کفار قریش و طرفداران مذاهب دیگر داشته اند نشان دهنده این امر است.
ایشان سخنان خود را با قرائت آیه شریفه فبشر عبادی الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه و آرزوی توفیق و ثمربخشی تلاش های انجام شده در این راه پایان دادند.
دومین سخنران این کنگره، حجت الاسلام والمسلمین امینی معاون پژوهشی حوزه علمیه قم بود که دربخشی از سخنان خود وجود حوزه های مطالعاتی و علمی و نیروهای خلاق و باانگیزه را در زمینه الهیات و علوم دینی از عمده مزیت های کشور در مقایسه با دیگر کشورهای جهان اسلام برشمرد. وی افزود: یکی از عوامل مفید و موءثر در محیطهای علمی وجود ارتباط گسترده علمی میان صاحبان اندیشه ها است و اگر جریان آزاد اندیشه ها وجود نداشته و ارتباطها در عمق و عرض، گسترش پیدا نکند، فرهنگ علمی آنچنان که باید، در معرض تضارب قرار نگرفته و به زایندگی اندیشه منتهی نخواهد شد. در حوزه های علمیه با تمام تلاش هایی که صورت می گیرد و محصولات بسیار خوبی هم که ارائه می گردد؛ ظرفیت عظیمی تحت عنوان دانش شفاهی نهفته مانده و اگر مکتوب نگردد، طبیعتاً شفاف و قابل نقد و شناسایی نخواهد بود و نیز از آنجا که ارتباط فیزیکی میان اندیشمندان و اساتید حوزه های علمیه کمتر میسر می گردد؛ مکتوب بودن علوم و دیدگاه های علمی می تواند به جبران این نقیصه بپردازد.
ایشان نوع ارتباط و تعامل میان اندیشمندان دینی را این گونه برشمرد: این ارتباطات، لایه های مختلفی دارد. اولاً میان خود محققانِ یک رشته در حوزه، چرا که پایین بودن روند جریان آزاد اندیشه ها و تبادل نظر و گفت وگو را که می تواند به رشد اندیشه ها کمک نماید محدود و تعطیل می نماید و دیگر اینکه احساس می شود ارتباط بین محققان حوزه های علمیه و سایر مراکز علمی در داخل و خارج، در حد مطلوبی نیست و همچنین ارتباط بین محققان ما با دستگاه ها و مخاطبانی که به تولیدات این گروه نیاز دارند هم بسیار گسسته و نامنظم است. انجمن ها و مجمع ها می توانند محققان را در یک حوزه تخصصی در کنار هم گردآورده و خلاء ارتباط درونی بین آنان با مراکز دیگر را برطرف نمایند.
معاون پژوهشی حوزه علمیه در ادامه از تأسیس انجمن های علمی در رشته های تاریخ، ادیان و مذاهب، فلسفه، کلام، اقتصاد اسلامی، روان شناسی، مطالعات سیاسی، معرفت شناسی و ادبیات نام برده و از درخواست های انجام شده جهت تشکیل دیگر انجمن های علمی و تخصصی خبر دادند. ایشان در بیان تفاوت میان انجمن ها با موءسسات علمی گفت: معمولاً موءسسات جنبه فراگیر ندارند؛ یک مرکز پژوهشی با علاقه به یک مورد و یک نوع مدیریت خاص و اعضایی که در دست آن مدیریت هستند و می بایست با برنامه های آن مجموعه هماهنگ شوند. در واقع این موءسسات نقش معطوف به درون دارند. اما انجمن ها در اختیار گروه خاصی نیست و همان محققان هستند که برای توسعه دانش مورد نظر خود برنامه ریزی می نمایند و مجمع عمومی، نماینده آنان است. حجت الاسلام والمسلمین امینی در پایان سخنانش، با ابراز امیدواری نسبت به برنامه های انجام شده، پرهیز از حرکت های فردی و شخصی و ایجاد نگاه های فراگیر و جمعی را لازمه توسعه جریان علم و اندیشه بیان نمودند.
در بخش دیگری از این نشست حجت الاسلام محمدجواد صاحبی مسئول انجمن ادیان و مذاهب و دبیر این همایش گزارشی از فعالیت این انجمن ارائه داد. ایشان از اجرای طرح های آموزشی و پژوهشی و آماده سازی متون آموزشی ادیان و مذاهب برای سطوح 2 و 3 حوزه در چند محور ادیان ابراهیمی، ادیان غیرابراهیمی، مذاهب فقهی و مذاهب شیعی، در انجمن نام برده و افزود: با توجه به اینکه واژه های مذاکره، مباحثه و مناظره در فرهنگ ما مسلمانان بسیار رایج بوده و نشان از آموزه های دیرپا دارد و متون و نصوص دینی ما نسبت به بحث و جدال احسن و مناظره، سرشار از مطالب ذی قیمت است؛ کتاب های فراوانی را در همین زمینه تحت عناوین: احتجاجات، مناظرات و اخیراً مراجعات داریم که نشانگر پیشینه گسترده این امر در فرهنگ ما است.
چهارمین سخنران همایش، حجت الاسلام عبدالهادی مسعودی بود که به ارائه دو مقاله با عنوان «مناظره از منظر دین» و «مناظرات مکتوب» پرداخت. در مقاله نخست این عناوین دیده می شود: پیشینه، جایگاه و اهمیت مناظره؛ گونه های مناظره بر اساس هدف، مخاطب و مناظره گر؛ آداب مناظره براساس علم، نقد گفته و نه گوینده، پشت گرمی به حقیقت، بهره گیری از قرآن و سنت، دوستی و راستی؛ آسیب های مناظره شامل پیروی از گمان، تعصب و لجاجت، تقلید، هواپرستی، خشم و خصومت و پشت گرمی به باطل. در مقاله دوم، آشنایی با محتوای چهار کتاب مناظره از جمله: الایضاح فضل بن شاذان و الاحتجاج طبرسی به چشم می خورد.
دکتر عصام العماد، از اساتید مدرسه امام خمینی (ره) دیگر سخنران این نشست بود که با اشاره به فعالیت شبکه ماهواره ای المستقله در باب گفت وگو و مناظره، جایگاه و موقعیت دو طیف انقلابی و درباری جریان وهابیت را بررسی کرد و درباره برخی شخصیت های آنان و کنترل این شبکه توسط طیف درباری وهابیت و اقدامات آنان در مخالفت با تشیع توضیحاتی را ارائه نمود.
دکتر جوادی از فعالان انجمن ادیان و مذاهب نیز در سخنانی با اشاره به ضرورت شیعه شناسی، پیش و بیش از مباحث ادیان و مذاهب دیگر، گفت وگو را فرع شناخت از ادیان و مذاهب دانسته و ضرورت پرداختن به این موضوعات را در میان طلاب ایرانی و خارجی حوزه علمیه قم یادآور شد. ایشان از تدوین چهار کتاب در بخش ادیان و مذاهب خبر داد. در ادامه این کنگره حجت الاسلام محمد رضا کاشفی به ارائه مقاله خویش با عنوان: «مبانی، ویژگی ها و آفات گفت وگو از منظر قرآن» پرداخت. وی پس از بیان مباحث پیش درامد و واژه شناسی، گفت وگوی صحیح از منظر قرآن را در مواردی چون: ارج گذاری به کرامت انسانی، اهتمام به تفکر و تعقل، عدم اکراه در پذیرش عقاید یا آزاداندیشی و توجه به آرای دیگران، تدلیل و تحلیل نمود.ایشان، بایستگی های گفت وگو از دیدگاه قرآن را در رعایت روش گفت وگو، حق جویی، برهان طلبی، آزادمنشی، توافق در اصول مشترک، خوش خویی، تحمل اندیشه ها و به کارگیری روش های گوناگون دانسته و آفات گفت وگو از دیدگاه قرآن را این چنین برشمرد: جهالت و نادانی، گمان و پندار، شتاب زدگی در داوری، تقلید و هوای نفس.
آخرین سخنران همایش، حجت الاسلام رفیعی از مسئولان مرکز جهانی علوم اسلامی بود که بحث مناظره و گفت وگو را ضمن آثار مترتب بر آن، تقویت درونی مناظره گر دانسته و روایات و آیات وارده پیرامون این مقوله را نشان دهنده اهمیت و جایگاه آن در آموزه های اسلامی دانست. ایشان ضمن ارائه آمار، به حضور هزار و دویست طلبه مشغول به تحصیل در مدرسه امام خمینی (ره) اشاره نمود که حدود هفتصد تن از این افراد، دارای سابقه اعتقادی غیرشیعی و نود نفر هم سابقه اعتقاد به ادیان دیگر مثل مسیحیت و حتی ادیان غیرابراهیمی داشته که با روی آوردن به مکتب نورانی اهل بیت (ع) مشغول فراگیری علوم اسلامی هستند. ایشان با اشاره به تأسیس و فعالیت رشته شیعه شناسی در مرکز جهانی علوم اسلامی، خواستار کادرسازی در زمینه مناظره، تأکید بر آموزه های مکتب شیعه، شبهه یابی و پرهیز از افراط و عقب نشینی از مواضع راستین و اصولی در گفت وگوی دینی گردیدند.
