حسن مثنی یادگار امام

دیباچه

گاهی برای انسان این سؤال پیش می آید که: این همه اخبار تاریخی و نکات ریزی که 1400 سال پیش از منطقه جنگی کربلا به ما رسیده، چگونه به سینه تاریخ سپرده شده و به نسلهای بعدی انتقال یافته است. آن چنان که ما امروزه با خواندن و شنیدن این روایات می توانیم منظره غمبار و افتخار آفرین «عاشورا» را در ذهن خود به تصویر کشیده و مجسم کنیم. در حالی که بزرگ ترین و پرشورترین حوادث جهان و جنگهای گسترده در طول تاریخ، از این ویژگی برخوردار نیستند و چنین تاریخ روشن و زنده ای ندارند.

بدون تردید وجود خانواده و بستگان امام حسین علیه السلام در صحنه کارزار کربلا، عامل عمده ای در انتقال اخبار و وقایع جانسوز آن به شمار می آید؛ همچنین انتقال گزارشهایی توسط سربازان دشمن و احیاناً رهگذران و مسافران، جای انکار نیست. اما از لابه لای تاریخ در می یابیم که علاوه بر این عوامل، ایثارگران فداکاری نیز در نشر و گسترش اخبار عاشورا دخیل بوده اند و به نقش حسن مُثَنّی در رساندن اخبار و گزارشهای حماسه عاشورا به نسل های بعدی پی می بریم. او کسی است که در مبارزه با دشمنان ارزشهای دینی، همانند سایر یاران امام حسین علیه السلام حماسه ها آفریده و از حریم عموی بزرگوارش حضرت اباعبداللّه علیه السلام با تمام وجود دفاع کرده است؛ اما دست تقدیر و شدت جراحات وارده موجب شده است که او بعد از آن همه جانبازی، از آن پیکار سهمناک جان سالم به در برده و بعد از بازیابی سلامت خویش، به عنوان شاهد صادقی، دیده ها و شنیده های خود را به دیگران بازگو کند.

با مروری اجمالی به مقاتل و منابع تاریخی چنین به دست می آید که شش تن از پسران امام حسن مجتبی علیه السلام به نام های حسن بن الحسن، قاسم بن الحسن، عبداللّه بن الحسن، عمرو بن حسن، عبدالرحمن بن حسن و ابوبکر بن حسن، به همراه امام حسین علیه السلام به سوی کربلا حرکت کردند. عبدالرحمن در منطقه ابواء از دنیا رفت، قاسم و عبداللّه و ابوبکر در روز عاشورا به شهادت رسیدند. عمرو بن حسن نیز چون کودکی بیش نبود، به همراه زنان و دختران به اسارت رفت. اما حسن بن حسن که به «حسن مُثنّی» معروف است، در جنگ نابرابر با دشمن به شدّت مجروح شد و به یاری خداوند متعال از دست سربازان عمر بن سعد نجات یافته و به عنوان روایتگر وقایع و حوادث عاشورا بر مسئولیت حساس خود عمل نمود.

باتوجه به شخصیت ارزنده این رادمرد عاشورایی، در این نوشتار کوتاه به بررسی و شرح حال حسن مثنّی می پردازیم.

حسن مثنّی یکی از تربیت یافتگان دامان فضل و کرامت می باشد. مادر وی، خوله، دختر منظور فزاریه است. او در اثر تربیت پدر بزرگوارش حضرت مجتبی علیه السلام به کسب کمالات آسمانی و فضایل معنوی نائل شد و همانند برادرش متولّی صدقات و موقوفات جدّ بزرگوارش علی علیه السلام گردید. حسن مثنّی جوانی پاک سیرت و نیکو صورت بود که شخصیت والای خود را به فضائل و کمالات انسانی آراسته و مورد تکریم و اعتماد عموم مردم قرار گرفته بود. ازدواج وی با دختر امام حسین علیه السلام ، که با صلاحدید آن حضرت انجام شد، به افتخارات وی افزود و همراهی اش با کاروان کربلا و شرکت در آن حماسه تاریخی نام وی را در ردیف ایثارگران و فداکاران راستین تاریخ اسلام قرار داد و به عنوان یکی از یاران با وفای سرور و سالار شهیدان قلمداد شد.

او بعد از مبارزات سختی که با تمام وجود در مقابل لشکر یزید انجام داد، به شدّت زخمی شده و به اسارت دشمن در آمد. یکی از سربازان عمر بن سعد به نام ابی حسان اسماء بن خارجه فزاری، که از بستگان مادرش نیز بود، او را از اسارت دشمن نجات داده و در منزل خویش در کوفه به مداوای وی همت گماشت و پس از بهبودی، او را به مدینه روانه کرد. بعد از بازگشت اسرای کربلا به مدینه، حسن مثنّی همچنان با همسر فداکارش فاطمه بنت الحسین زندگی می کرد تا اینکه به دستور عبدالملک بن مروان (از خلفای اموی) مسموم گردیده و در 35 سالگی به شهادت رسید و در قبرستان بقیع مدفون شد.1

برخی از ویژگی ها و امتیازات این جوان برومند هاشمی را می توان در موارد زیر خلاصه نمود:

داشتن پدری شایسته

حسن مثنّی به داشتن پدری نمونه و مربّی عالی قدری مفتخر بود که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم او را جانشین راستین خود دانسته و مخالفتش را، مخالفت با خود تلقّی کرده و در مورد او فرمود:

«و امّا الحسن فانّه ابنی و ولدی و منّی و قُرَّةُ عینی و ضیاءُ قلبی و ثمرةُ فؤادی و هو سیّدُ شبابِ اهل الجنّة، و حجّة اللّه علی الامّة، امرهُ امری و قولُهُ قولی، مَنْ تَبِعَهُ فانّه منّی و مَن عصاهُ فلیس منّی2؛ حسن پسر و فرزند من است، او از من است، او نور چشم و روشنایی قلب من است، او میوه جان من است. او سیّد و سرور جوانان اهل بهشت است. او حجّت خدا بر امت من می باشد. دستور او دستور من، و سخن او سخن من است. کسی که از او پیروی کند، او از من است و کسی که با او مخالفت کند، از من نیست.»

حضرت مجتبی علیه السلام از شدت علاقه ای که به این فرزند داشت، نام او را همنام خودش قرار داد.

در عرصه دانش حدیث

حسن مثنّی علاوه بر امتیازات ویژه ای که داشته است، به عنوان یک محدّث در سلسله اسناد برخی روایات قرار دارد. احادیث وی در موضوعات اجتماعی، اخلاقی و آداب معاشرت می باشد. در اینجا چند مورد از روایات وی را می خوانیم:

1. حسن مثنّی از جدّش رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نقل می کند که:

مَن عال اهل بیتٍ من المسلمین یومهم و لیلتهم غفراللّه ذنوبه3؛ هرکس یک شبانه روز یک خانواده مسلمان (نیازمند) را سرپرستی کند، خداوند گناهان او را می آمرزد.

2. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

من اجریَ اللّه علی یده فرجاً لمسلمٍ، فرّج اللّه عنه کرب الدّنیا و الآخرة4؛ خداوند متعال به دست هرکسی گشایشی را در گرفتاری یک مسلمانی جاری سازد، غصه های دنیا و آخرت آن فرد خدمتگزار را بر طرف خواهد نمود.

3. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

حیثُما کنتم فصلُّوا علیّ فَاِنّ صلاتکم تبلُغنی5؛ هرکجا باشید، بر من صلوات بفرستید؛ چرا که درودها و سلام های شما به من می رسد.

حسن مثنّی روایات خود را از پدرش امام حسن مجتبی علیه السلام و همسرش فاطمه بنت الحسین علیه السلام و عبداللّه بن جعفر بن ابی طالب نقل کرده است. و روایات وی را نیز فرزندش عبداللّه محض و عموزاده اش حسن بن محمد بن الحنفیه نقل نموده اند.

پیوند مبارک

حسن مثنّی هنگامی که به سنّ ازدواج رسید، برای خواستگاری به نزد عمویش امام حسین علیه السلام آمد و خواسته اش را به حضرت اظهار داشت. امام حسین علیه السلام به او فرمود: پسرم! من از تو چنین انتظاری را داشتم، برخیز و با من بیا. و آنگاه یادگار برادر را به منزل آورد و او را در انتخاب یکی از دخترانش (فاطمه یا سکینه) آزاد گذاشت. اما شرم و حیاء مانع شد که او حرف دلش را بزند. به این جهت، امام حسین علیه السلام به وی فرمود: دخترم، فاطمه را انتخاب کن که از جهاتی شبیه مادرم فاطمه زهرا علیهاالسلام می باشد. سپس او را به همسری حسن بن حسن درآورد. ثمره این ازدواج پنج فرزند بود:

1. عبداللّه محض؛

2. ابراهیم غمر؛

3. حسن مثلّث؛

4. زینب؛

5. امّ کلثوم.

فاطمه بنت الحسین از بانوان فداکار عاشورایی است که مسئولیت های مهمّی را در این قیام با شکوه به سامان رسانده است. نقل وقایع حساس حادثه عاشورا، همراهی با اسرای سرافراز کربلا، شایستگی تحمل برخی از وصیت ها و سفارشهای پدرگرامی اش در روز عاشورا، از جمله مسئولیت های این بانوی قهرمان می باشد. همچنان که امام باقر علیه السلام فرمود:

چون هنگام شهادت امام حسین علیه السلام فرارسید، دختر بزرگ خود فاطمه را طلبیده و نامه ای پیچیده به او داد و وصیت های ظاهری و باطنی خود را به او کرد (این در حالی بود که علی بن الحسین علیهماالسلام سخت بیمار بود.) فاطمه بعد از بهبودی برادرش امام سجاد علیه السلام ، آن نامه را به وی تقدیم کرد. فاطمه بنت الحسین، همسر فداکار حسن مثنّی، افزون بر تلاش های مهمّی که در سفر کربلا به انجام رسانید، در شهر کوفه در حالی که میان اسراء بود، خطابه غرّا و افشاگرانه ای نیز ایراد کرده و ستمگران را بیش از پیش رسوا نموده و همه را تحت تأثیر قرار داد. خطابه وی حکایت از نهایت فصاحت و بلاغت این بانوی عصمت و طهارت دارد.6

فاطمه بنت الحسین علیهماالسلام بسیاری از وقایع ریز و درشت از کربلا را برای آیندگان بازگو کرد. چرا که او از زمان خروج کاروان حسینی از مدینه تا برگشت به مدینه، همه جا حضور داشت و نظاره گر بسیاری از وقایع بوده است. او شریک غم و همدم عمّه اش زینب کبری علیهاالسلام بود. فاطمه آن چنان شکیبایی و توانایی روحی و روانی داشت که سخت ترین لحظات عرصه های مبارزه را مشاهده و تحمل نمود. این شیر زن تاریخ را می توان در پایداری و مقاومت، به عمّه اش زینب کبری علیهاالسلام تشبیه نمود. او بانویی شریف، محدّث و اهل ذکر، شب زنده داری و عبادت بود و روزها روزه می گرفت. در یک کلام فاطمه بنت الحسین علیهماالسلام از جمال ظاهری و کمال باطنی برخوردار بود. از سخت ترین لحظات زندگی فاطمه، زمانی بود که در دربار یزید، یکی از وابستگان حکومتی، از یزید خواست که فاطمه را به عنوان کنیز به وی ببخشد و این عمل با اعتراض شدید حضرت زینب علیهاالسلام رو به رو شد و آن را به کفر یزید نسبت داد. فاطمه بعد از بازگشت به مدینه مدتی با همسرش زندگی کرد و بعد از فوت حسن مثنّی، یک سال تمام بر سر قبر او خیمه ای برافراشت و برای شوهرش مجلس ماتم بپا داشت. او زمان امام صادق علیه السلام را درک نموده و در سال 117 ق. و در 70 سالگی در مدینه از دنیا رفته و در بقیع مدفون شد.

پرورش فرزندان مبارز

با مروری اجمالی به کتاب های تاریخی، مشخص می شود که نسل امام حسن مجتبی علیه السلام توسط دو فرزندش زید و حسن مثنّی تداوم یافته است و همه «سادات حسنی» به این دو بزرگوار نسب می رسانند. اما اکثر رهبران طاغوت ستیز در دوران خلفای عباسی از فرزندان و نوادگان حسن مثنّی می باشند. پسران او عبارتند از:

1. حسن مثلّث

او از مبارزان سرسخت دوران منصور عباسی است که بعد از مقابله جدّی با دستگاه طاغوتی منصور دوانقی، در زندان او درگذشت. حسین بن علی، معروف به «شهید فخّ» نوه اوست که به همراه جمعی از علویان قیام کرده و در منطقه فخّ به شهادت رسید.7

2. داود

داود، برادر رضاعی امام صادق علیه السلام است. وی به خاطر مخالفت با دستگاه استبدادی منصور به زندان افتاد. مادرش حبیبه رومی، به جهت رفع گرفتاری فرزندش، به محضر امام صادق علیه السلام شرفیاب شده و چاره خواست. حضرت صادق علیه السلام نیز اعمالی را به وی تعلیم داد که بعدها به «عمل امّ داود» معروف شد. این عمل را در نیمه رجب به جای می آورند.8 آن بانوی مکرّمه با انجام عمل امّ داود، زمینه آزادی فرزندش را از سیاه چال های منصور دوانقی فراهم آورد. داود با امّ کلثوم دختر امام سجاد علیه السلام ازدواج کرد و در 60 سالگی در مدینه از دنیا رفت. وی جدّ سادات «بنی طاووس» نیز محسوب می شود و نسب سید علی بن طاووس، عارف و فقیه پُرآوازه قرن هفتم و صاحب کتاب معروف «اقبال» و دهها اثر ارزشمند دیگر، با 13 واسطه به داود بن حسن مثنّی می رسد.9

3. ابراهیم الغمر

او پدر بزرگ ابراهیم طباطبا، جدّ «سادات طباطبایی» است. سلسله نسب وی چنین است: ابراهیم طباطبا بن اسماعیل دیباج بن ابراهیم الغمر بن حسن مثنّی.

4. عبداللّه محض

او را «عبداللّه کامل» نیز گفته اند. مادر وی فاطمه بنت الحسین علیهماالسلام است. عبداللّه که در صفات عالی انسانی همچون: جمال، سخاوت و کرامت شباهت تامّی به حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم داشت و از طرف پدر و مادر فاطمی و علوی بود، به عبداللّه محض، عبداللّه کامل و شیخ بنی هاشم موسوم گردید. از مشهورترین فرزندان عبداللّه محض، محمد نفس زکیه است که در مدینه بر ضدّ منصور دوانقی خروج کرده و در منطقه «احجار الزیت» به شهادت رسید. عبداللّه بن حسن مثنّی یکی از راویان خطبه فدکیه حضرت فاطمه علیهاالسلام نیز به شمار می آید.10 این شخصیت پاک سیرت، برخی از حوادث عاشورا را از پدر و مادرش نقل کرده است که روایت ذیل، یکی از آنهاست:

شیخ صدوق در امالی می نویسد: عبداللّه بن حسن مثنّی از مادرش فاطمه بنت الحسین علیهماالسلام چنین نقل می کند: روز عاشورا بعد از شهادت پدرم امام حسین علیه السلام دشمن برای غارت به خیمه ها حمله کرد، عده ای از آنها به خیمه ما هجوم آوردند و من که دختر نوجوانی بودم، با حالتی بهت زده به آنان می نگریستم؛ یکی از آنان در حالی که گریه می کرد، دو خلخال زینتی را از پای من درآورد. گفتم: ای دشمن خدا، تو با این غارتگری و قساوت چرا گریه می کنی؟ او پاسخ داد: چگونه گریه نکنم و حال آنکه من زیور آلات دختر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را غارت می کنم!

گفتم: اگر کار زشتی است، انجام نده. او گفت: اگر من این کار را نکنم، دیگری این کار را خواهد کرد.11

از دیگر پسران حسن مثنّی؛ جعفر، عباس، محمد و ابراهیم هستند و نام دختران او زینب، امّ کلثوم، رقیه و فاطمه است.

حسن مثنّی در کلام دانشمندان

1. سید بن طاووس، که خود از نوادگان حسن مثنّی است، در مورد عظمت جدّش می نویسد:

«در میان اصحاب و یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم هیچ کس به اندازه علی علیه السلام فرزندان شریف و بزرگواری نداشت و اولاد هیچ کدام در فضائل و مناقب به درجه او نمی رسد. بعد از اینکه از مقام حسنین ـ که سرور جوانان اهل بهشت اند ـ بگذریم، در میان اولاد حسن علیه السلام افراد با شرافتی همچون: حسن مثنّی، حسن مثلّث، عبداللّه بن مثنّی و محمد نفس زکیه وجود دارد و در میان اولاد امام حسین علیه السلام ، بزرگوارانی همچون: امام سجاد، امام باقر، امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیهم السلام و... دیده می شوند که هر انسان با انصافی به فضائل و مناقب والای آنان معترف است تا آنجایی که عارفان برجسته ای همچون: ابویزید بسطامی به سقایی منزل امام صادق علیه السلام افتخار می کرده و معروف کرخی به دربانی حضرت رضا علیه السلام بر خود می بالید و این چنین فرزندانی کجا برای سایر اصحاب یافت می شوند.»12

2. ابن عنبه، شخصیت شناس معروف قرن نهم:

«کنیه حسن مثنّی ابومحمد و مادرش خوله دختر منظور بن زبان است. او که در عصر خود متولّی موقوفات علی علیه السلام بود، در ایفای نقش و مسئولیت خطیر خویش کمال همّت و تلاش را به کار برد. هنگامی که عمر بن علی از او درخواست کرد که وی را نیز در تولیت موقوفات امیرالمؤمنین علیه السلام شریک گرداند؛ حسن مثنّی نپذیرفت و به او گفت: به خدا سوگند! من سفارش ها و شرائطی را که جدّم علی علیه السلام قرار داده است هیچگاه تغییر نخواهم داد. چرا که او شرط کرده است متولّی موقوفات خیریّه وی فقط فرزندان فاطمی اش باشند نه غیر آنان.»13

3. شیخ مفید نیز در این مورد چنین می نویسد:

«حسن مثنّی شخصیّتی جلیل القدر، سرآمد خوبان روزگار، اهل فضل و تقوا و پارسایی و متولّی صدقات و امور خیریّه جدّش امیرمؤمنان علی علیه السلام در عصر خود بود.»

آنگاه به نقل ماجرای وی با حجّاج بن یوسف اشاره کرده است و حضور وی را در حماسه کربلا می ستاید و در ادامه می گوید:

«او با دختر امام حسین علیه السلام ازدواج کرد و در 35 سالگی از دنیا رفت.»1