پیش فرض ها و اصول کلی نظارت اجتماعی

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA MicrosoftInternetExplorer4

مقدمه

نظارت اجتماعی، به عنوان فرایندی مهم و حیاتی است که ضامن بقا و تحقق اهداف جامعه می باشد. عدم جریان فرایند کنترل اجتماعی متناسب با اصول و ارزش های حاکم بر یک جامعه، ضررهای جبران ناپذیری را بر آن وارد خواهد کرد. سازمان ها، نهادها و به بیانی کل جامعه به نوعی درگیر فرایند کنترل اجتماعی می باشند و هر فرد به خود حق می دهد در مورد آن اظهار نظر کند و به تفسیر و تحلیل آن بپردازد.

بدیهی است نظام نظارتی هر جامعه ای، متناسب با دیدگاه کلی آن ها نسبت به جهان شکل می گیرد. از این رو، نظارت اجتماعی در جوامع اسلامی با آن چه جامعه شناسان تحت تاثیر فرهنگ غرب و تحت عنوان نظارت اجتماعی مطرح ساخته اند متفاوت است. برای شناخت تفاوت این دو نوع نظارت به عنوان اولین و مهم ترین گام در تبیین آن مباحثی تحت عنوان پیش فرض ها و اصول کلی و نظارت اجتماعی در دو بخش مطرح خواهد گردید. در بخش اول، اصول کلی نظارت اجتماعی متناسب به آنچه جامعه شناسان تحت عنوان نظارت اجتماعی مطرح ساخته اند بیان می گردد و در بخش دوم، اصول کلی نظارت اجتماعی از دیدگاه اسلام مطرح می شود.

با مطالعه و تامل نسبت به آنچه جامعه شناسان درباره نظارت اجتماعی گفته اند و با صرف نظر از مباحث حاشیه ای و فرعی، می توان دریافت که دو اصل کلی بر تمام مباحثی که تحت عنوان «کنترل اجتماعی » مطرح ساخته اند، سایه افکنده است. با این که جامعه شناسان به این دو اصل تصریح نکرده اند، ولی به ندرت از آن تخطی نموده و همواره آن را رعایت نموده اند. این دو اصل عبارتند از:

یک. نظارت اجتماعی در قالب قلمروهای محسوس و مادی جهان;

دو. نظارت اجتماعی به عنوان فرایندی منفعل و متاثر از جامعه.

این دو اصل به ترتیب، توضیح و تبیین می گردد:

نظارت اجتماعی در قالب قلمروهای محسوس و مادی جهان

دیدگاه های گوناگونی درباره قلمروهای جهان ارائه گردیده است. برخی همچون اثبات گرایان ⁽¹⁾ تنها ابعاد مادی جهان را در نظر گرفته اند و برخی دیگر علاوه بر قلمروهای مادی جهان، معتقد به وجود قلمروهای غیر مادی برای جهان هستند و از بیان تاثیر جهان غیر مادی بر کنش های انسانی غفلت نورزیده اند.

دیدگاه کلی، جامعه شناسان دیدگاهی اثبات گرایانه است. آن ها مباحث هنجار، انحراف، ناظران، ضمانت های اجرایی و مانند آن را با این فرض مطرح می کنند که محیط اجتماعی تنها دارای قلمروهای مادی و محسوس است و کنش های اجتماعی متاثر از این قلمروها می باشد. با استمداد از نظریه آلفرد شوتز در مورد قلمروهای جهان، این پیش فرض چنین تبیین می گردد:

آلفرد شوتز با طرح چهار قلمرو برای جهان اجتماعی، تصویر کاملی از ابعاد جهان اجتماعی محسوس ومادی ارائه می دهد که به صورت روشنی، پیش فرض کلی جامعه شناسان را در مورد نظارت اجتماعی مشخص می سازد. پس از بیان چهار قلمرو جهان اجتماعی شوتز، به امید مشخص شدن اصل و پیش فرض کلی مباحث نظارت اجتماعی، میزان انطباق مباحث مطرح شده در فصل اول را بر اساس این الگو توضیح داده می شود:

قلمروهای جهان اجتماعی از نظر شوتز

1- قلمرو واقعیت اجتماعی که تجربه مستقیمی از آن داریم: (Umweit) در این قلمرو، افراد در تجربه ای بلا واسطه، با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند. ⁽²⁾ افراد تحت تاثیر روابط رودرو و شخصی، بسیاری از اعمال و افعال خود را شکل می دهند.

2- قلمرو واقعیت اجتماعی بدون تجربه مستقیم: Mitweit) ) در این جا، تجربه ای با واسطه، که از حد معرفت و تجارب شخصی فراتر رفته، مورد نظر است. ⁽³⁾ در این قلمرو، افراد به ندرت، تحت تجربه مستقیم درمی آیند و اعمال و رفتار انسان ها بر اساس نمونه ها (نسخه های کنشی) برقرار، تنظیم و مهار می گردد. ⁽⁴⁾ همچنین در این قلمرو، انسان ها از یکدیگر انتظار دارند طبق الگو و نمونه ای که از طرف مقابل در ذهن دارند، عمل کنند و در صورتی که انتظار آن ها برآورده نشود واکنش منفی از خود بروز خواهند داد.

3- قلمرو اخلاف: (Folgeweit) شوتز با رد پیش بینی دقیق در مورد جهان آیندگان، تبیین خطوط کلی این قلمروا را منتفی نمی دانست. ⁽⁵⁾

4- قلمرو اسلاف: (Vorweit) شوتز ضمن تاکید بر تاثیر و تاثر قلمرو اسلاف بر جهان اجتماعی، معتقد بود که تفسیر جهان اجتماعی افرادی که در زمانی دورتر از ما زندگی کرده اند، دشوار است. ⁽⁶⁾

بررسی میزان انطباق قلمروهای شوتز بر مباحث نظارت اجتماعی

اکنون با استفاده از تقسیم بندی شوتز، دیدگاه حاکم بر مباحث بخش اول با طرح هر کدام از قلمروها بیان می گردد:

1- قلمرو رودرو (واقعیت اجتماعی که به صورت مستقیم و بلاواسطه با او ارتباط برقرار می سازیم): در مباحث نظارت اجتماعی، جامعه شناسان از این قلمرو غفلت نکرده اند و در بخش های عاملان نظارت اجتماعی و ضمانت های اجرایی نظارت، مباحثی با توجه به این قلمرو ارائه داده اند.

از یک سو، بخشی از نظارت های مردم و بیش تر نظارت هایی که از جانب خانواده اعمال می شود، در قالب جهان رودرو شکل می گیرد و از سوی دیگر، بخشی از مجازات های بدنی، اقتصادی و اخلاقی در قالب قلمرو جهان رودرو می باشد. بنابراین، کنش هایی که در این قلمرو در جهت بازداری و مهار افراد منحرف صورت می پذیرد، چهره به چهره و بسیار متنوع است و مجازات های اعمال شده نیز متنوع و بر طبق الگوی مشخصی نیست.

2- قلمرو معاصران: این بخش بدون تجربه مستقیم صورت می پذیرد. در این قلمرو، کنش ها بر اساس موقعیت ها و نقش هایی که در جامعه، قالبی شده شکل می گیرد. جامعه شناسان در طرح مباحث نظارت اجتماعی از این قلمرو غافل نمانده و در تعریف و تبیین هنجار، انحراف، عوامل مهار و ضمانت های اجرایی از آن سود جسته اند. به نظر ایشان، شکل گیری هنجارها در جامعه منوط به برقراری روابط بدون تجربه مستقیم است. با برقراری و افزایش روابط بدون تجربه مستقیم، قواعد رفتاری متناسب با آن جامعه شکل می گیرد و به دنبال آن، عنوان «منحرف » بر افرادی که این گونه قواعد را رفتار نکنند، اطلاق می گردد.

بیش تر ناظران اجتماعی و ضمانت های اجرایی که جامعه شناسان مطرح کرده اند در قلمرو جهان معاصران قرار دارد. همچنین تمام نظارت ها و مجازات هایی که دستگاه های قضایی و نیروهای انتظامی اعمال می کنند و بیش تر نظارت های رهبران جامعه و بخشی از نظارت های مردم در قلمرو جهان معاصران است. دستگاه های قضایی و نیروهای انتظامی در قالب روابط تعریف شده و فراتر از روابط شخصی و رودرو، به مهار و جلوگیری از انحراف می پردازند. مسلما اعمال و رفتار نظامی گری که در قالب روابط شخصی و رودرو به مهار افراد منحرف اقدام می نماید، حرکتی شخصی تلقی می شود و به حساب نیروهای انتظامی گذاشته نخواهد شد.

رهبران جوامع در بیش تر موارد، در قالب جهان معاصران به نظارت و اصلاح جامعه می پردازند، ولی جامعه شناسان از تاثیر و قدرت نظارت و بازدارندگی رهبران در قالب جهان رودرو و جهان اسلاف، به خصوص در مواردی که رهبر دارای اقتدار فرهمند است غفلت نکرده اند.

مردم به عنوان عاملان نظارت اجتماعی، هم در قالب جهان رودرو و شخصی و هم در قالب جهان معاصران و بر اساس الگوها و قواعد رفتاری مشخص و تعریف شده، در فرایند نظارت شرکت می کنند.

3- قلمرو اسلاف: اعمال، رفتار و گفتار گذشتگان بر کنش های افراد جامعه تاثیر به سزایی دارد. جامعه شناسان در مباحث نظارت اجتماعی، از این قلمرو غفلت نورزیده اند. رهبران جوامع از جمله عوامل نظارت اجتماعی هستند که بخشی از تاثیر آن ها بر جوامع در قلمرو اسلاف می باشد. اعمال، رفتار و گفتار رهبران بزرگ جوامع، حتی پس از حیات، دارای اثر و قدرت بازدارندگی است. بنابراین، ممکن است بتوان با تاسی و به کارگیری گفتار رهبری که قرن ها قبل زندگی می کرده، با بخشی از نابهنجاری ها و انحراف ها در سطح جامعه مبارزه کرد.

4- قلمرو اخلاف: آیندگان هیچ گونه تسلطی نسبت به گذشتگان ندارند. بنابراین، هیچ گونه تصویر معقولی در این قلمرو، در ارتباط با نظارت اجتماعی بر جوامع قبلی متصور نیست.

با توجه به آنچه در مورد قلمروهای اجتماعی و دیدگاه غالب جامعه شناسان در مورد نظارت اجتماعی مطرح گردید، روشن شد که ایشان متاثر از دیدگاه حس گرایانه خود، این مباحث را در قالب سه قلمرو غیر مادی جهان (جهان رودرو - جهان معاصران - جهان اسلاف) مطرح ساخته اند.

شایان ذکر است علی رغم این که جامعه شناسان دیدگاه اثبات گرایانه را در نظارت اجتماعی انتخاب کرده اند، تحت تاثیر آنچه در متن جامعه در جریان است، مباحثی را هر چند اندک - همچون مجازات های اخلاقی و مذهبی، به طور استقرایی، مطرح ساخته اند که با دیدگاه کلی آن ها تناسبی ندارد. برای بازشناسی همه عوامل مؤثر در نظارت اجتماعی انتخاب دیدگاه جدیدی، که توانایی تبیین و تفسیر تمام مباحث ذکر شده را دارا باشد، ضرورت می یابد.

نظارت اجتماعی به عنوان فرایندی منفعل و متاثر از جامعه

مباحث نظارت اجتماعی در جامعه شناسی به گونه ای طرح گردیده که آن را به عنوان یکی از جنبه های ایجاد همرنگی و هماهنگی و انطباق با جامعه معرفی می کند. در نظارت اجتماعی، که جامعه شناسان معرفی می کنند، مهم نیست که چه هنجار و ارزشی در جامعه مورد عمل است، بلکه مهم انطباق و جلوگیری از افرادی است که هنجارهای آن جامعه را عمل نمی کنند. بنابراین، تصویری از نظارت اجتماعی، ماهیت اعمال و فراگردهای ابداعی، چیزی جز انحراف تلقی نمی گردد و هر گونه هنجار و الگوی جدیدی از روابط به جرم مخالفت با هنجارهای مرسوم با واکنش منفی جامعه و احتمالا اقدامات بازدارنده مسؤولین رو به رو خواهد شد. در این تصویر، بررسی آگاهانه هنجارها و ارزش ها و تصمیمات مقتضی در هت حذف یا جایگزین کردن هنجاری به جای هنجار دیگر جای ندارد. بنابراین، می توان ادعا کرد که جامعه شناسان نظارت اجتماعی را به عنوان فرایندی منفعل و محافظه کارانه مطرح ساخته اند.

پیش فرض ها و اصول کلی نظارت اجتماعی در اسلام

1) قلمروهای اجتماعی جهان از نظر اسلام

بدون شناخت قلمروهای اجتماعی، که بر اعمال و رفتار مسلمانان تاثیر می گذارد، شناخت نظارت اجتماعی اسلام غیر ممکن خواهد بود. یک مسلمان، هم جهان مادی و محسوس و هم جهان غیر مادی را واقعی تلقی می کند و کنش های خود را با این فرض، تنظیم می نماید.

با مطالعه و تامل در منابع اسلامی، می توان قلمروهای اجتماعی جهان را از دیدگاه اسلام بدین صورت مطرح کرد:

الف - جهان مادی که خود دارای اقسامی است:

1- قلمرو رودرو: جهان رودرو، که در قالب تجربه بی واسطه محقق می شود، جزئی از قلمروهایی است که یک مسلمان آن را واقعی تلقی می کند. بسیاری از مصادیق امر به معروف و نهی از منکر، هم از نظر مواجهه با منحرف و هم در شیوه اجرا، در این قلمرو قرار دارد. آمر و ناهی با توجه به ویژگی های افراد منحرف و احتمال تاثیر و غالبا به دور از چشم دیگران - برای بازداری و ممانعت از گناهان و منکرات - اقدام به امر به معروف و نهی از منکر می کنند. ⁽⁷⁾ علاوه بر امر به معروف و نهی از منکر، که در ارتباط مستقیم با نظارت اجتماعی است، بسیاری از روابط همچون روابط دوستانه و شخصی که در جامعه مسلمانان وجود دارد، در این قلمرو قرار می گیرد.

2- قلمرو معاصرین: مسلمانان، جهان معاصران را - که کنش های آن بر اساس رفتارهای قالبی و با واسطه شکل می گیرد - به عنوان بخشی از واقعیت اجتماعی می پذیرند. بسیاری از احکام و مسائل اجتماعی، سیاسی، اخلاقی اسلام حکایت از این نظر دارد. در جامعه اسلامی، بیش تر دستورالعمل های اداری و سیاسی، مجازات های رسمی و وظایف نسبت به پدر، مادر، زن، شوهر، فرزندان، همسایه و دیگران در این قلمرو می باشد.

3- قلمرو اسلاف: تاثیر گذشتگان، به خصوص با توجه به فرهنگ و آداب و رسوم به جای مانده بر کنش های افراد، مخفی نیست. مسلمانان نسبت به چند دسته از گذشتگان حساسیت بیش تری از خود نشان می دهند و عملا آن ها نسبت به دیگر اسلاف تاثیر فزون تری بر اعمال و رفتار مسلمانان دارند. این چند دسته عبارتند از:

الف. پیامبران علیهم السلام: پیامبران علیهم السلام افرادی پاک و منزه بوده و به عنوان رابط بین خدا و مردم، شناخته می شدند. آنان به ابلاغ و معرفی دین - دستورالعمل زندگی - همت می گماشتند و افرادی از هر نظر شایسته بودند. از میان ایشان، حضرت محمدصلی الله علیه وآله از دیگر پیامبران بالاتر و به عنوان خاتم ایشان و پیامبر همه جوامع بشری پس از خود مطرح است. پیامبران علیهم السلام، به خصوص حضرت محمدصلی الله علیه وآله، از دو جنبه بر کنش هایی که در جوامع مسلمانان شکل می گیرد، تاثیر دارند:

اول - از جنبه ارائه الگو و نمونه ای شایسته; مسلمانان، پیامبران و به ویژه حضرت محمدصلی الله علیه وآله را الگوی کاملی از یک انسان نمونه و مقدس می دانند و تحت تاثیر اقتدار معنوی ایشان، از اعمال زشت و ناپسند خودداری می کنند.

دوم - از جنبه احادیث ایشان; احادیث پیامبران علیهم السلام، به ویژه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به منزله حضور ایشان در بین جامعه مسلمان و ایفای نقش هدایت گرانه آنان است. کم تر مساله ای اجتماعی پیدا می شود که حضور حضرت محمدصلی الله علیه وآله در قالب سنت ایشان حسن نشود. این سنت به صورت بیان نقش و رفتار آن حضرت و یا احادیث ایشان مطرح است.

ب. امامان علیهم السلام: امامان علیهم السلام به عنوان تداوم بخش حرکت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله پس از ایشان، به تبلیغ اسلام و هدایت جامعه همت گماشتند. غیر از امام دوازدهم علیه السلام سایر امامان علیهم السلام در قلمرو اسلاف قرار دارند، اما ایشان با این که زنده و در قید حیات است و به طور غیر مستقیم مسلمانان را هدایت می کند، ولی انسان ها ایشان را نمی شناسند. اما در عین حال، ایشان از اعمال و رفتار انسان ها آگاهی دارد و این خود عامل مهمی است تا معتقدان به آن حضرت خود را در محضر ایشان ببینید و دست به هر عمل و رفتار نابهنجاری نزنند. امامان علیهم السلام همچون پیامبران علیهم السلام، بیش تر از دو جنبه مزبور بر اعمال و رفتار مسلمانان تاثیر می گذارند.

احادیث و سنت عملی ایشان حضور آن ها را در جامعه کنونی تداعی می نماید. از این رو، برای ترغیب و تشویق مردم سبت به رعایت هنجارها و بازداری از انجام منکرات، احادیث این بزرگان در مراکز عمومی نصب و زینت بخش کتب، مجلات و روزنامه ها شده است. مسلمانان هنگام برخورد با این احادیث، تحت تاثیر گویندگان آن ها (امامان علیهم السلام) و مضامین گفتارشان قرار می گیرند و در رفتارهای خود تجدید نظر می نمایند.

4- قلمرو غیر مادی: قلمرو غیر مادی دارای گستره وسیعی است. بنابراین، تنها به مواردی از آن اشاره می شود که جزو جهان اجتماعی یک مسلمان قرار دارد و با نظارت اجتماعی ارتباط مستقیم و تنگاتنگی دارد:

الف. خدا: شخص مسلمان خدا را حقیقتی می داند که بشر توانایی دیدن او را ندارد، ولی خدا او را می بیند ⁽⁸⁾ و در هر موقعیتی، اعمال و رفتارش را زیر نظر دارد. ⁽⁹⁾ او خدا را مالک و صاحب اختیار حقیقی همه آفریدگان ⁽¹⁰⁾ و از جمله انسان می داند. از سوی دیگر، او خدا را قدرتی ماورای تصور می داند که در قیامت، به قضاوت خواهد نشست ⁽¹¹⁾ و هر کسی را مطابق با اعمال و رفتارش، پاداش خواهد داد. ⁽¹²⁾ بنابراین، یک مسلمان علاوه بر این که در کنش های خود، فرد یا افراد مقابل را در نظر می گیرد، خدا را به عنوان عاملی بس مهم و تعیین کننده، حاضر می بیند و سعی می کند اعمال و رفتار خود را با آنچه خدا می خواهد، هماهنگ سازد. مسلما باور به حضور و آگاهی خداوند نسبت به اعمال و رفتار و حتی نیات انسان ها و باور به حساب رسی و مجازات انسان ها توسط خدا، موجب می شود تا مساله نظارت اجتماعی در جوامع مسلمان به صورتی متفاوت با جوامع غیر دینی مطرح گردد.

ب. ملائکه: ملائکه موجوداتی غیر جسمانی اند و انسان به وسیله حواس ظاهری، نمی تواند آن ها را درک کند، ولی در قلمرو جهان غیر مادی و غیر محسوس یک مسلمان قرار دارند. مسلمان با اعتقاد به این که ملائکه واسطه بین خدا و جهان هستی هستند، حضور ملائکه را در انواع فعالیت ها - از میراندن تا انتقال وحی - باور دارد. از جمله فعالیت هایی که ملائکه انجام می دهند و تاثیر به سزایی در کنش های ما دارد، ثبت و ضبط تمام اعمال و رفتار انسان هاست. ⁽¹³⁾ از این رو، مسلمان با توجه به حضور ملائکه، در اقدام به هر کاری و شروع هر سخنی، این موضوع را در نظر دارد و سعی می کند از کارهای بدی که تصویر زشتی از او منعکس می سازد، پرهیز نماید.

ج. ابلیس و یارانش: مسلمان به وجود ابلیس ویارانش به عنوان عاملان دعوت کننده وسوق دهنده انسان ها به سوی گناهان و کج روی ها، اعتقاد دارد. او می داند که ابلیس و یارانش در حالی که او را می بینند و او آن ها را نمی بیند، ⁽¹⁴⁾ باطل را حق و زشت را به صورت زیبا وانمود می کنند و با القائات خود، سعی در گمراه کردن انسان ها دارند. ⁽¹⁵⁾ از این رو، شیاطین را به عنوان موجوداتی پلید و اغواگر همیشه در کنار خود حس می کند و سعی می نماید به گونه ای رفتار کند که تاثیرات آن ها را به حداقل ممکن برساند.

با توجه به تغییر و اصلاحی که در نظریه آلفرد شوتز داده شد، دیدگاه جدیدی برای درک مباحث نظارت اجتماعی اسلام ارائه گردید. مسلما دیدگاهی که توسط جامعه شناسان به کار گرفته شده توانایی توجیه بسیاری از مباحث نظارت اجتماعی اسلام را همچون مجازات ها و پاداش ها و کیفرهای اخروی را از افراد سلب می کند. از این رو، با استفاده از دیدگاه جدید و ضمن ارائه فضاهای جدیدی برای نظارت اجتماعی، که کنش های افراد تحت تاثیر آن ها قرار می گیرد، امکان طرح و تبیین علمی مباحث نظارت اجتماعی اسلام فراهم می گردد.

نظارت اجتماعی به عنوان فرایندی فعال و جهت دهنده به سمت سعادت

این دومین اصل کلی در مورد نظارت اجتماعی اسلام است که موجبات تمایز نظارت اجتماعی اسلام را از دیگر نظارت ها فراهم می آورد.

پیش از توضیح این اصل، ذکر نکته ای به عنوان مقدمه، درباره سعادت انسان ضروری می نماید:

اسلام با ارائه تصویر جدیدی از سعادت، تمام اعمال و رفتار مسلمانان را تحت تاثیر قرار داده است. اسلام با تاکید بر این که حقیقت انسان روح اوست، کمال و سعادت حقیقی و نهایی انسان را مربوط به روح او می داند، رشد جسمانی را تا اندازه ای که لازمه و مقدمه تکامل روحی او باشد مطلوب و ارزشمند می داند، تقرب به خدا را سعادت انسان ها معرفی می کند ⁽¹⁶⁾ و حتی برقراری عدالت اجتماعی را ⁽¹⁷⁾ - که پیامد اجرای قوانین و هنجارهای شرعی است - به عنوان مقدمه آن مطرح می سازد. ⁽¹⁸⁾ به بیانی دیگر، با اجرای هنجارهایی که از جانب خداوند، برای افراد بشر ارائه گردیده، عدالت اجتماعی در جامعه برقرار می شود و در سایه عدالت اجتماعی و اطاعت از فرامین الهی، افراد می توانند به سعادت حقیقی (قرب به خدا) نایل شوند. ⁽¹⁹⁾

با توجه به این مطلب، روشن می شود که نظارت اجتماعی در جامعه اسلامی شکل جدیدی به خود خواهد گرفت و مسلما نظارت اجتماعی به عنوان فرایندی منفعل مطرح نخواهد بود. از این رو، در جامعه اسلامی بر خلاف جوامع غیر دینی، عاملان نظارت تحت تاثیر اکثریت جامعه عمل نخواهند کرد و در مواردی، حتی با هنجارها و قواعدی که اکثریت جامعه بدان عمل می کنند - از آن جا که تامین کننده سعادت واقعی انسان نیست - مبارزه می کنند و آن ها را تغییر می دهند. در واقع، هدف از نظارت اجتماعی در جامعه اسلامی، مبارزه، اصلاح و تغییر قوانین و مقررات (هنجارهای) مغایر با سعادت واقعی انسان و تشویق و ترغیب نسبت به اجرای هنجارهای متناسب با این هدف می باشد. روشن است که این اصل کلی بر تمامی مباحث نظارت اجتماعی اسلام سایه افکنده و موجب تمایز و تفاوت این مباحث نسبت به دیگر مباحث نظارت اجتماعی است.

3) نظارت اجتماعی به عنوان کاری ارزشمند و دارای ثواب

نظارت اجتماعی در اسلام به عنوان کاری ارزشمند، در راستای تحقق دستورات خداوند (ارزش ها و هنجارهای الهی) مطرح است. از این رو، از یک سو، عاملان نظارت (چه عاملان رسمی و چه عاملان غیر رسمی) به عنوان وظیفه و ادای تکلیف به نظارت و اصلاح جامعه خویش اقدام می کنند و معتقدند علاوه بر پاداش های دنیوی، از پاداش های اخروی بهره مند خواهند شد. از سوی دیگر، مخاطبان نظارت تبعیت از ناظران را موجب سعادت و خوشبختی خود می دانند. بنابراین، نظارت اجتماعی در اسلام بر خلاف جوامع غیر دینی، از حالت خشک و بی محتوای خود خارج شده و با افزایش کارایی اش، به صورت جدیدی در جوامع اسلامی رخ نموده است.

پی نوشت ها

1- غلام عباس توسلی، نظریه های جامعه شناسی، ص 58

2- ابوالحسن تنهایی، درآمدی بر مکاتب و نظریه های جامعه شناختی، ص 363

3- ابوالحسن تنهایی، پیشین، ص 364

4- جورج ریترز، نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر، ص 339

5- جورج ریترز، پیشین، ص 334 / غلام عباس توسلی، پیشین، ص 361

6- جورج ریترز، پیشین، ص 342

7- روح الله موسوی (امام خمینی)، تحریر الوسیله، ج 1، ص 468

8- فجر: 14

9- «... قال رب ارنی انظر الیک قال لن ترانی » موسی گفته که خدایا خود را به من آشکار بنما که تو را مشاهده کنم خدا در پاسخ او فرمود که مرا تا ابد نخواهی دید (اعراف:143)

10- «و لله ما فی السموات و ما فی الارض »; هر آنچه در آسمان ها و زمین است از آن خداست. (نساء:126)

11- «الله یحکم بینکم یوم القیامة »; خدا در روز رستاخیز، میان شما داوری می کند. (حج:69)

12- «الیوم تجزی کل نفس بما کسبت...» آن رو هر نفسی به آنچه «از نیک و بد» کرده جزا خواهد یافت (مؤمن:17)

13- «وان علیکم لحافظین کراما کاتبین یعملون ماتفعلون »;هر آینه، بر شما نگهبانی است; بزرگوارانی نویسنده که آنچه را انجام می دهید، می دانند. (انفطار: 10 - 12)

14- «انه یریکم هو و قبیله من حیث لاترونهم »; شیطان و گروه او از جایی که آن ها را نمی بینند، شما را می بینند. (اعراف: 28)

15- «قال فبعزتک لاعزینهم اجمعین »; گفت: به عزتت سوگند که البته همه آن ها را گمراه می کنم. (ص: 82)

16- «و ما خلقت الجن و االانس الا لیعبدون »; پریان و آدمیان را نیافریدم، مگر برای آن که عبادتم کنند. (ذاریات:56)

«ان المتقین فی جنات و نهر فی مقعد صدق عند علیک مقتدر»; به تحقیق پرهیزکاران در باغ ها و نهرها منزل خواهند گزید; در جایگاهی راستین نزدخداوندسلطنت وعزت متنعم اند.(قمر:54-55)

17- «لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط »; به تحقیق، پیامبران خویش را با دلایل روشن فرستادیم و با ایشان کتاب و مقیاس حق نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند. (حدید: 25)

18- مرتضی مطهری، تکامل اجتماعی انسان، چاپ پنجم، تهران، صدرا، 1368، ص 84

19- اکبر هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1374، ج 4، ص 368