یکی از مشکلات جوامع گوناگون، پدیدة انحرافات فکری، عقیدتی، سیاسی، اجتماعی و اخلاقی است.
در این مقاله به اختصار، راهکارهای امام باقرعلیه السلام در برابر انحرافات را مورد بررسی قرار می دهیم. لکن قبل از بررسی این مسأله، لازم است به فرازهای کوتاهی از زندگی آن بزرگوار بپردازیم.
زندگی امام باقرعلیه السلام
امام محمد باقرعلیه السلام بنابر قول مشهور روز اول ماه رجب سال 5علیه السلام ق. در شهر مدینه چشم به جهان گشود. پدر گرامی اش امام زین العابدین علی بن الحسینعلیهما السلام و مادر عزیزش امّ عبدالله، فاطمه دختر امام حسن مجتبیعلیه السلام است که امام صادقعلیه السلام در وصف وی فرموده است:
« کانت صدّیقة لم تدرک فی آل الحسن امرأة مثلها؛[1] او، مظهر راستگویی بود که در میان اهل بیت امام حسنعلیه السلام زنی مانند او نبود.»
بنابراین، امام باقرعلیه السلام هم از جانب پدر و هم از جانب مادر، «هاشمی و علوی» است؛ یعنی نسب او از دو سو، هم به امام علیعلیه السلام و فاطمه زهراسلام الله علیها می رسد و هم به هاشم بن عبد مناف.
زندگی آن بزرگوار، خیلی پرفراز و نشیب بوده است. ایشان گرچه حدود 3 سالی را در کنار جدّ بزرگوارش حسین بن علیعلیهما السلام و 38 سال در جوار پدر گرامی اش گذرانیده و از محبت های آنان بهره گرفته اند، لکن از همان ایّام کودکی در واقعة جانسوز «عاشورای حسینی» حضور داشته و شاهد قتل جدّش و اسیری اهل بیت:بوده و با رنج ها و مصیبت های طاقت فرسای پدر بزرگوار و عمّة عزیزش زینب کبریسلام الله علیها بعد از آن واقعة غمبار، دمساز بوده و بعد از شهادت پدرش در برابر ستم ظالمان بنی امیه و سم پاشی های افراد و گروه های ضدّ اسلامی علیه دین و قرآن ایستادگی نموده و با شیوه های خاصّی توانسته اند غبار از چهرة اسلام تابناک بزدایند.
و بالاخره امام باقرعلیه السلام بعد از گذشت 58 سال از عمر با برکتش در سال 114ق. به وسیلة سمّی که هشام بن عبدالملک اموی به حضرت خورانید، به شهادت رسید و در کنار مرقد مطهّر پدر گرامی اش در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.
دوران امام باقرعلیه السلام
بعد از شهادت امام حسینعلیه السلام و یاران باوفایش و در نتیجة افشاگری های حضرت امام زین العابدینعلیه السلام و حضرت زینبسلام الله علیها و تبیین مواضع اساسی امام حسینعلیه السلام در طول اسارت، جامعة اسلامی با دو پدیدة مهم مواجه شد:
1. شعور سیاسی مردم و شورش های گروهی علیه حاکمان ستمگر بنی امیه.
2. گسترش انحرافات فکری، عقیدتی، اجتماعی و اخلاقی.
روش امامعلیه السلام در برابر انحرافات
در آن زمان، امام باقرعلیه السلام گرچه از مسایل اجرایی حکومتی بر کنار بود، لکن بنابر وظیفه ای که از ناحیة خداوند بر دوش داشت، در مقام اصلاح جامعة اسلامی و مقابله با انحرافات، از چند روش وارد عمل شد که عبارت بود از:
1. ارشاد و راهنمایی
اصلی ترین و مهم ترین روش های تبلیغی معصومان: شیوة ارشاد و راهنمایی افراد است که در مبارزه با انحرافات نیز بهترین ابزار جهت به دور نگه داشتن جامعه از کژی ها و منجلاب افکار التقاطی و دیگر مسایل انحرافی است. در این زمینه، امام باقرعلیه السلام دو روش مهم را مدّ نظر داشت.
الف) تأسیس دانشگاه اسلامی
ائمة هدی:که سکّان داران کشتی اسلام اصیل هستند، بعد از جریان «سقیفة بنی ساعده» و خارج شدن زمامداری مسلمین از «خانة وحی» و استقرار آن در دست دیگران، جهت ارشاد و راهنمایی مردم در صدد تربیت نیروهای صالح و اسلام شناس برآمدند تا به وسیلة آنان بتوانند مشکلات عدیدة دینی مردم را به نحو احسن حل نمایند و نیز سدّی در برابر منحرفان باشند.
در این مسیر، می بینیم امام علیعلیه السلام به تربیت افرادی مانند: کمیل بن زیاد نخعی، محمد بن ابی بکر، مالک اشتر و میثم تمّار می پردازد. و این راه ادامه دارد تا زمان امام سجادعلیه السلام که هستة یک دانشگاه بزرگ اسلامی را در مدینه پایه گذاری می نماید که در آن، افرادی مانند: ابان بن تغلب و ابوحمزة ثمالی به تحصیل و تدریس اشتغال داشته اند.
امام باقرعلیه السلام به ابان می فرمود:
«إجلس فی مسجد المدینة و أفت الناس فإنّی أحبّ أن یُری فی شیعتی مثلک[2]؛ ای ابان! در مسجد النّبی بنشین و با اجتهاد خود، به مسائل شرعی مردم پاسخ ده. چرا که دوست دارم در میان شیعیانم افرادی بسان تو باشند.»
در زمان امام باقرعلیه السلام که خلفای اموی درگیر مشکلات داخلی و انحرافات فکری و اجتماعی و اخلاقی خود و مردم بودند و مخصوصاً در طول دو سال و اندی حکومت «عمر بن عبدالعزیز» که فردی نسبتاً لایق بود، امامعلیه السلام توانست «دانشگاه اسلامی مدینه» را به صورت کلاسیک، پایه ریزی کند که در زمان امام صادقعلیه السلام به صورت دانشکده هایی در تمام زمینه های علمی، کار آمد شد. از جمله تربیت یافتگان این مکتب، افرادی مانند: محمد بن مسلم، زرارة بن اعین، حمران بن اعین، ابوبصیر، هشام بن سالم و برید بن معاویه عجلی بودند. به طوری که هر کس طالب علم بود، به این دانشگاه روی می آورد.
جابر بن یزید جُعفی می گوید:
«من در آغاز دورة جوانی (در مدینه) خدمت امام باقرعلیه السلام رسیدم. آن حضرت به من فرمود: که هستی؟ گفتم: فردی از اهل کوفه. فرمود: از کدام طایفه ای؟ گفتم: از طایفة جُعفی. فرمود: برای چه به مدینه آمدی؟ گفتم: برای فراگیری دانش. فرمود: از چه کسی می خواهی دانش بیاموزی؟ گفتم: از شما...»[3]
این روش ـ که روش شناخت اسلام اصیل از منبع وحی است ـ به طور اساسی با ریشة انحرافات برخورد می کند؛ چنانچه امام باقرعلیه السلام می فرمود:
«لو انّا حدّثنا برأینا ضللنا کما ضلّ مَن کان قبلنا و لکنّا حدّثنا ببیّنة من ربّنا بیّنها لنبیّه فبیّنها لنا؛[4] اگر ما اسلام را بر طبق نظر خود روایت و تفسیر کنیم، به گمراهی کشیده می شویم، همان طور که پیشینیان گمراه گشتند. و لکن ما اسلام را بر مبنای بُرهانی که خداوند برای پیامبرش بیان داشته و پیامبر نیز برای ما توضیح داده است، بیان می کنیم.»
این روایت، به صراحت بیان می کند که ریشة «انحرافات» کج فهمی افراد و برداشت غلط از اسلام اصیل است و الاّ کسی که با منبع «وحی» در ارتباط باشد، گرفتار انحراف نخواهد شد.
ب) نصیحت و خیرخواهی
این روش، برگرفته از آیة شریفة )ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ... ([5] ؛ «با فرزانگی و پنددادن نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با مخالفان، به طریقی که نیکوتر است، مجادله کن...» است که دستور می دهد، مردم را به عواقب کارهای زشت، گوشزد نماییم و آنان را به پاداش کارهای خیر، امیدوار سازیم.
در این روش «واعظ»، قلوب مردم را تحت تأثیر قرار داده و زنگارها را از دلشان می زداید.
نکتة جالب اینکه: در این آیه به «موعظة نیکو» اشاره شده که بیانگر پذیرفته شدن اندرزها در قلب نصیحت کننده است تا پند و اندرزهایش در قلوب دیگران اثر گذارد و ائمّة هدی:چنین بودند.
از این روش، به گفت و گوهای دوستانة فردی و جمعی تعبیر می کنیم؛ چه آنکه معصومان:با آغوش باز در جمع مردم حاضر می شدند و صمیمانه در صدد رفع مشکلات عدیدة آنان بر می آمدند. این نشست ها، چنان دوستانه بود که دشمنان ائمّه:را هم آرامش می داد.
البته امام باقرعلیه السلام وقتی زمینة اصلاح را در فردی می دید، به اصلاح و راهنمایی او می پرداخت.
اندرز به عمر بن عبدالعزیز
وقتی عمر بن عبدالعزیز ـ که در میان خلفای اموی، مردی نسبتاً دادگر بود، به طوری که امام باقرعلیه السلام درباره اش فرمود: «عمر بن عبدالعزیز، نجیب دودمان بنی امیه است.»[6] ـ به خلافت رسید، علمای اسلامی را به حضور طلبید، امام باقرعلیه السلام که از جملة میهمانانش بود، وقتی خواست از شام[7] به مدینه بازگردد، خلیفه بار دیگر ایشان را به حضور خود طلبید و بعد از ساعتی گفت و گوی با آن حضرت، از امامعلیه السلام پند و اندرز خواست. حضرت به او فرمود:
«تو را به تقوای الهی توصیه می کنم و سفارش می کنم که با بزرگان، به مانند پدر و با کم سنّ و سالان، به مانند فرزند و با افراد متوسط، به مانند برادر رفتار کنی!»
عمر بن عبدالعزیز که از این جملات مختصر و پربار، بسیار شادمان شده بود، عرض کرد: «خدای، تو را رحمت کند! به خدا قسم! رهنمودی به ما دادی که اگر تا هنگام مرگ به آن عمل کرده و پایبند باشیم، تمام خیرات به ما روی خواهند آورد. ان شاءالله.»[8]
این رهنمود امامعلیه السلام به خلیفة اموی، از آن جهت حائز اهمیت است که: اولاً امام می بیند عمر بن عبدالعزیز، فردی قابل اصلاح است. ثانیاً چون زمام امور مسلمین به دست اوست، می خواهد استعدادهای درونی او را در جهت خیر و صلاح «جامعة اسلامی» قرار داده تا در سایة وی جامعه ای بدون کژی ها به وجود آید.
نصایح آن حضرت و سخنرانی های ایشان در جمع مردم ـ چه در خانه و چه بیرون آن ـ بیانگر همین روش است. امامعلیه السلام در این بیانات به اصلاح ساختار دینی ـ اجتماعی مردم و دوری از انحرافات و لغزش های سهمگین که جوامع انسانی را به ورطة سقوط می کشاند، پرداخته است.
سخنرانی امامعلیه السلام در جمع مردم شام[9] و همچنین سخنرانی حضرت در مجلس هشام بن عبدالملک، در معرفی خود و اهل بیت:و حکومت مهدی(عج) ـ که به زندانی شدن آن حضرت توسط هشام انجامید[10] ـ استفادة از این روش را می رساند.
2. روش احتجاج و جدال
مراد از حکمت در آیة )ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ... [11](دلیلی است که ما را بدون شکّ و ابهام، به سوی «حق» هدایت کند؛ به این نوع دلیل آوردن «احتجاج» می گویند.
اما «جدال» دلیلی را می گویند که از میان باورهای مشهور نزد مردم یا نزد طرف مقابل گرفته شده و برای الزام وی و صرف نظر نمودن او از دلایل خود، به کار گرفته می شود. و «جدال» در صورتی مفید و در شأن یک «مبلّغ اسلامی» است که به نحو نیکوترین آن باشد تا شخص بتواند با این صنعت، طرف مقابل را از دلایل مورد قبولش خلع سلاح نموده و او را به قبول و پذیرش «حق» نزدیک و یا الزام نماید.
در دوران امامت حضرت باقرعلیه السلام فرقه ها و گروه های سیاسی ـ مذهبی منحرفی فعالیت داشتند که امامعلیه السلام همچون سدّی استوار در برابر نفوذ عقاید باطل آنان، ایستادگی نموده و طیّ مناظراتی که با سران این گروه ها داشت، پایگاه های فکری و عقیدتی آنان را در هم می کوبید. در تاریخ، فقط نمونه هایی از این احتجاجات امامعلیه السلام با گروه های منحرف آمده است.
احتجاج با اسقف بزرگ شام
زمانی که هشام بن عبدالملک ـ خلیفة وقت اموی ـ امام باقر و فرزندش امام صادقعلیهما السلام را به شام احضار کرد و بعد از مذاکراتی، آن دو بزرگوار را مرخص نمود تا به شهر مدینه باز گردند؛ آنها بعد از بیرون آمدن از قصر، با جمعیتی انبوه از کشیشان و راهبان مسیحی رو به رو شدند که منتظر ورود «اسقف بزرگ» خود بودند تا طبق مراسم سالیانه در جمع آنان حاضر شده و به سؤالات پیچیدة آنان پاسخ گوید.
امام باقرعلیه السلام به طور ناشناس در آن مجمع بزرگ شرکت فرمود. این خبر فوراً به هشام گزارش داده شد؛ وی برای بررسی جریان، مأموری به انجمن آنان فرستاد. طولی نکشید که اسقف بزرگ وارد شد و نگاهی به جمعیت انداخت و چون سیمای پرفروغ امامعلیه السلام توجه وی را به خود جلب کرد، پرسید:
آیا شما، از ما مسیحیان هستید یا از مسلمانان؟
امام علیه السلام جواب داد: از مسلمانان.
اسقف پرسید: از دانشمندان آنان هستید یا از افراد نادان؟
فرمود: از افراد نادان نیستم.
اسقف گفت: اول من سؤال کنم یا شما می پرسید؟
فرمود: شما سؤال کنید.
آنگاه اسقف بزرگ از مسایل مهمّی دربارة بهشت، جریان زندگانی حضرت عُزَیر، وقت بین الطّلوعین و ... سؤال کرد و جواب های قانع کننده ای از حضرت شنید و چون خود را عاجز دید، ناراحت شد و گفت:
«مردم! فردی دانشمندتر از من را در جمع خود حاضر نمودید تا مرا رسوا سازد و مسلمانان بدانند که پیشوای آنان از ما برتر و داناتر است. به خدا سوگند! دیگر با شما سخن نخواهم گفت و اگر تا سال دیگر زنده ماندم، مرا در میان خود نخواهید دید!»[12]
در این هنگام، همه متفرق شدند...
احتجاج با کج اندیشان
نمونة دیگری از مبارزة امام باقرعلیه السلام احتجاج ایشان با کج اندیشان فکری و افراد منزوی و گوشه نشین بود. یکی از این افراد، «محمد بن منکدر» است. وی می گوید:
در یک روز بسیار گرمی به اطراف شهر مدینه رفتم و با محمد بن علیعلیهما السلام که فردی سنگین وزن بود رو به رو شدم و با خود گفتم: «بزرگی از قبیلة قریش در این هوای گرم، با این حال، به خاطر مال دنیا کار می کند! باید او را نصیحت کنم.»
پیش او رفتم و سلام کردم. او در حالی که عرق از سر و رویش می ریخت، نفس زنان سلام مرا پاسخ داد. به او گفتم: خداوند، تو را اصلاح کند. شما که بزرگی از بزرگان قریش هستید، در این هوای گرم برای دنیا مشغول کار هستید؛ اگر در همین حال مرگتان فرا رسد چه جواب می دهید؟
حضرت گفت:
«به خدا قسم! اگر من در این حالت بمیرم، در حال اطاعت از فرمان خداوند جان داده ام که محتاج تو و دیگران نیستم. همانا در صورتی از مرگ واهمه دارم که در هنگامی فرا برسد که مشغول گناهی باشم.»
من گفتم: خدای، تو را رحمت کند! خواستم شما را نصیحت کنم؛ ولی شما، مرا موعظه نمودید![13]
احتجاج با خوارج
یکی از مهم ترین فرقه های منحرف اسلامی، فرقه «خوارج» است که در زمان حضرت علیعلیه السلام بر امام شوریدند و جنگ «نهروان» را به پا نمودند. گرچه آنان در این جنگ سرکوب شدند، لکن طرز فکر آنان در جامعه رسوخ کرد.
یکی از افراد مشهور خوارج در زمان امام باقرعلیه السلام «نافع بن ارزق» ملقب به «أبو راشد» بود که رئیس بزرگ ترین فرقة خوارج آن زمان بود. روزی «نافع» به حضور امام رسید و مسائلی از حلال و حرام پرسید. امام به سؤالات وی پاسخ داد و ضمن گفت وگو فرمود:
«به این مارقین (از دین خارج شدگان) بگو: چرا جدایی از امیرمؤمنانعلیه السلام را حلال شمردید در صورتی که قبلاً خون خویش را در کنار او و در راه او نثار می کردید و یاری او را موجب نزدیکی به خدا می دانستید؟ آنان خواهند گفت که: او در دین خدا، «حَکَم» قرار داد. به آنان بگو: خداوند در شریعت پیامبر خود، در دو مورد، «حکم» قرار داده است:
یکی، در مورد اختلاف میان زن و شوهر است که می فرماید: «و اگر از جدایی و شکاف میان آنها بیم داشته باشید، داوری از خانوادة شوهر و داوری از خانوادة زن انتخاب کنید. اگر این دو داور تصمیم به اصلاح داشته باشند، خداوند به توافق آنها کمک می کند. (زیرا) خداوند، دانا و آگاه است.»[14]
و دیگری، داوری «سعد بن معاذ» است که پیامبر اسلام( َص ) او را در میان خود و قبیلة یهودی «بنی قریظه» حَکَم قرار داد و او هم طبق حُکم خداوند داوری کرد.
آنگاه امام افزود: آیا نمی دانید که امیرمؤمنانعلیه السلام «حکمیّت» را به این شرط پذیرفت که دو داور بر اساس حُکم قرآن داوری کنند و از حدود قرآن تجاوز نکنند و شرط کرد که اگر بر خلاف قرآن رأی بدهند، مردود خواهد بود؟! وقتی که به امیرمؤمنانعلیه السلام گفتند: داوری که خود تعیین کردی، بر ضرر تو نظر داد. فرمود: «من، او را داور قرار ندادم، بلکه کتاب خدا را داور قرار دادم.» پس، چگونه مارقین حکمیّت قرآن و مردود بودن خلاف قرآن را گمراهی می شمارند اما بدعت و بهتان خود را گمراهی به حساب نمی آورند؟
«نافع» با شنیدن این بیانات، گفت: به خدا سوگند! این سخنان را نه شنیده بودم و نه به ذهنم خطور کرده بود! حق، همین است ان شاءالله.[15]
احتجاج با غُلات
«غُلات» همان طور که شیخ مفید گفته است: «آنانی هستند که امیرمؤمنانعلیه السلام و ائمّة از نسل وی را ، به خدایی و نبوت نسبت می دهند و در مورد برتری دینی و دنیایی آنان از حد تجاوز کرده و از حدّ اعتدال خارج می سازند. اینان، گمراهان و کفّاری هستند که امیرمؤمنانعلیه السلام در موردشان به قتل و سوزانیدن حکم نموده و دیگر ائمّه:حکم به کفر و خروج آنان از اسلام را داده اند.»[16]
رهبر غُلات در زمان امام باقرعلیه السلام فردی به نام «مغیرة بن سعید عِجلی» بود. او به خدمت امامعلیه السلام رسید تا در پناه شخصیت آن حضرت به عقاید منحرفة خود پوشش دهد. وی به امامعلیه السلام گفت: «به مردم اعلان کن که دارای علم غیب هستی و من در برابر این مسأله، تو را از نعمت های عراق بهره مند می گردانم.»
امام باقرعلیه السلام با شدّت، حرف او را رد نموده و وی را از خانه طرد کرد. او بعدها به امامت
محمد بن عبدالله بن حسن، که فردی کم حرف بود، معتقد شد[17] و پیروانی
را دور خود جمع کرد.
امام باقرعلیه السلام در مبارزه با
دیگر مذاهب، مثل: جبریّه و
مفوّضه و معتزله از همین
روش احتجاج و جدل استفاده
می کرد و جواب منحرفان را
رد می نمود.
3. افشاگری و روشن گری
روش دیگر ائمه: روشن نمودن افکار شیعیان نسبت به افکار مذاهب منحرف و جلوگیری از روی آوردن شیعیان به مکاتب غلط و التقاطی بود و امام باقرعلیه السلام از این شیوه بسیار استفاده می نمود. آن حضرت به پیروان خود می فرمود:
«مغیرة بن سعید، از رحمت خداوند دور باد! چون بر ما دروغ می بندد.»[18]
همچنین امامعلیه السلام خطاب به پیروانش می فرماید:
«... مقام علیعلیه السلام را از آنچه خداوند برایش قرار داده، پایین تر نیاورید و او را فوق مقامی که خداوند برایش معین کرده، قرار ندهید...»[19]
«ای شیعیان، شیعة آل محمّد! شما تکیه گاهی معمولی باشید تا افراد افراطی به شما رجوع کنند و افراد مردّد هم به شما بپیوندند...»[20]
امامعلیه السلام در این فراز از بیاناتش به شیعیان توصیه می کند که راه وسط و حدّ اعتدال را پیشه کنند تا افراد افراطی که در دین غلوّ می کنند، به آنها روی آورده و از عقاید انحرافی و تندروی های بیجا دست بردارند و همچنین افرادی که نسبت به عقاید دینی خیلی سست و کم عقیده هستند، خود را اصلاح نموده و به حقایق دین آشنا شوند. و همین روش، سیرة امام باقرعلیه السلام دربارة جریانات سیاسی و شورش های زمان حضرت است. چه آنکه الگوی مبارزات سیاسی علیه حاکمان جور را در وجود «زید بن علی بن الحسین:»؛ برادر بزرگوارش می داند و به مردم اعلان می کند: «... و أمّا زید فلسانی الّذی أنطق به...؛[21] ... زید، زبان گویای من است...» و دربارة میزان ارزش مبارزاتی «زید» می فرماید: «إنّ اخی زید بن علیّ خارج فمقتول علی الحقّ فالویل لِمَن? خذله، والویل لِمَن? حاربه، والویل لِمَن? قاتله.»[22]
امام محمدباقرعلیه السلام قیام زید بن علیعلیه السلام را مطابق حق (که همان راه اعتدال است) می داند و مردم را به عظمت آن متوجه ساخته و به عنوان الگویی برای قیام های ارزشی ـ سیاسی، معرفی می نماید تا جایی که زندگی طرف های مقابل زید را ـ چه کسانی که او را خوار نموده و او را یاری ننموده اند و چه کسانی که با او به جنگ پرداخته اند و چه آنانی که او را شهید نموده اند ـ تباه می داند.
