از این شماره، بخش تازه های فقه و حقوق، اصول و رجال را گشوده ایم و بنا داریم به اندازه توان، به شناساندن تمام آثار تازه نشر یافته فقهی و حقوقی و آثار پیوسته و وابسته به فقه، مانند اصول و رجال بپردازیم.
در این شماره، هفتاد اثر که به تازگی نشر یافته اند، می شناسانیم به امید آن که ناشران محترم، با ارسال کتابهای فقهی یا حقوقی خود، ما را در این مهم یاری کنند.
فقه
اجوبة الاستفتاءات
لسماحة ولی امر المسلمین آیة الله العظمی السید علی الحسینی الخامنئی(1) لبنان، دارالحق، 1416.
در سالهای اخیر، استفتاءات بسیار از محضر رهبر معظم انقلاب شده که معظم له به آنها پاسخ داده و بخش استفتاءات دفتر مقام معظم رهبری، پرسشها و پاسخها را به عربی ترجمه و دسته بندی کرده و پس از دیدن حضرت ایشان، چاپ و نشر شده است.
در جلد اول، پرسشها و پاسخهای مربوط به عبادات گرد آمده است.
استفتاآت کی جوابات(1)
مقام معظم رهبری، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، 1417 ق.
این اثر، ترجمه «اجوبة الاستفتاءات » به زبان اردوست.
احکام پزشکان و مشاغل مربوط به پزشکی
هادی حجت، محمد هادی طلعتی، بخش معارف اسلامی انجمن علمی فرهنگی کتابخانه ملی کرمان، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1376.
هدف اصلی این مجموعه، روشن گری پاره ای از احکام وابسته و به مسائل و امور پزشکی است. از آن جا که این مسائل، به گونه پراکنده در منابع گوناگون یافت می شود، این نیاز وجود داشت تا همه آن یا دست کم، بخش مهمی از آن، جداگانه در مجموعه ای گرد بیاید و به شکل خوش آیند در دسترس قرار گیرد.
فتاوای طرح شده در این مجموعه، براساس دیدگاههای فقهی آیات عظام: امام خمینی، گلپایگانی و اراکی سامان یافته و متن اصلی براساس فتواهای حضرت امام خمینی است که در صورت اختلاف نظر با مراجع دیگر، در بیش تر موارد، فتواهای آنان نیز یاد شده است.
متن کامل نزدیک 180 استفتاء از مراجع یاد شده نیز که به گونه ای با مسائل پزشکی در پیوند بوده اند، در پایان کتاب گرد آمده است.
بحثهایی از فقه تطبیقی
مهدی پیشوایی و حسین گودرزی، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، چاپ دوم، 1375.
این کتاب، گونه ای فقه تطبیقی به شمار می رود و در آن ریشه های فقهی دیدگاه های فقهای تشیع و تسنن در زمینه شماری از مسائل مورد نیاز در سفر حج، روشن و شرح داده شده است.
بخشی از مسائل فقهی مطرح شده، اگر چه در سفر حج، مورد نیازند، لیکن ویژه در حج نیستند، مانند عنوانهای زیر:
آیا خواب از بین برنده وضوست؟ اذان و اقامه، سجده بر پشت نمازگزار، عبور از برابر نمازگزار، آمین، قنوت، سلام آخر نماز.
بیمه و تامین اجتماعی از دیدگاه اسلام
محمد حسین ابراهیمی، تهران، انتشارات کویر، سازمان تامین اجتماعی، چاپ اول، 1375.
مخاطبان این کتاب، بیش تر دو گروه هستند:
نخست، برخی از علما و فقهای حوزه های علمیه که علاقه مندند از صنعت بیمه و تامین اجتماعی از نظر تاریخی، اجتماعی و حقوقی، آگاهی یابند.
دوم، دانشگاهیان و حقوقدانان که علاقه دارند بیمه را از دیدگاه حقوق اسلامی و دیدگاههای فقها مورد مطالعه قرار دهند.
در ابتدا، کلیاتی درباره ظهور و گسترش بیمه و تامین اجتماعی در جهان و ایران آورده شده و سپس دیدگاه های اندیشه وران جهان اسلام، در مورد این دو مقوله نقد و بررسی گردیده است.
کتاب، در دوازده فصل سامان یافته است:
تاریخچه و انواع بیمه، بیمه در فقه اسلامی، آیا عقد بیمه عقدی مستقل است، مبنای تنظیم کتابهای فقهی، شیوه تنظیم کتابهای فقهی موجود، استقلال عقد بیمه، دلایل حت بیمه، آیا روایتی در تایید بیمه وجود دارد، آیا بیمه موضوع مستحدثه است، ایرادهای وارده بر بیمه، تامین اجتماعی، ابعاد شرعی برخی مسائل تامین اجتماعی.
بلوغ دختران
به کوشش مهدی مهریزی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1376.
در این اثر، هیجده رساله فقهی در باب بلوغ دختران و یا دختران و پسران، گردآوری شده که عنوان و نام نویسندگان آنها به این شرح است:
رسالة فی البلوغ وحده، عبدالعالی بن علی کرکی.
بلوغ، عباسعلی محمودی.
سن بلوغ برای ازدواج، عباس منتهایی.
تحقیقی درباره سن بلوغ، سید محمد حسن مرعشی.
سن تکلیف، قاسم کریمی.
بلوغ دختران، مهدی مهریزی.
متی تصوم الجاریة؟، محمد هادی معرفت.
رساله بلوغ، سید محمد جوادی غروی اصفهانی.
سن بلوغ برای دختران، سید محمد موسوی بجنوردی.
نظریه تحول شریعت با تحول زمان سن بلوغ دختران، محمد ابراهیم جناتی.
بلوغ در نه سالگی قول مشهور، محبوبه عباسقلی زاده (امی).
بلوغ از دیدگاه فقهی و کارشناسی، محمد تقی فاضل میبدی.
بلوغ دختران طبیعی یا فقهی؟، سید محسن سعیدزاده.
رسالة فی البلوغ، حسین یزدی اصفهانی.
بلوغ الذکر و الانثی، سید محمد حسینی کاشانی.
پژوهشی در بلوغ دختران، محمد علی گرامی.
سن بلوغ شرعی دختران، زهره صفاتی.
سن البلوغ فی المراة، محمد هادی آل رافی.
در پایان، بخشی تحت عنوان «ماخذ شناسی بلوغ » به معرفی ماخذ و مصادری که به گونه ای در پژوهش بحث بلوغ، کار آیی و راه گشایی دارند، آورده شده است.
التعلیقات الاستدلالیة علی العروة الوثقی، ج 1
ابوطالب تجلیل، انتشارات رها، چاپ اول، 1375.
شیوه نگارش بدین گونه است: عبارتهایی از عروه که نیاز به شرح داشته اند، با شماره مساله یاد شده، سپس زیر عنوان «التعلیقة » شرحهای لازم داده شده و گاه نظری مخالف با نظر صاحب عروه، با دلیل، بیان گردیده است.
جلد اول، کتابهای طهارت، صلاة، صوم، زکات و خمس را در بردارد. مناسب بود متن کامل عروه بالای صفحه آورده می شد، تا کتاب بیش تر در خور استفاده باشد و آوردن بخشی کوتاه از یک مساله گاه سبب می شود، خواننده از بحث آگاهی کامل نیاید.
توضیح المسائل مراجع
سید محمد حسن بنی هاشمی خمینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1376.
در عصر حاضر، شماری از فقیهان، مسؤولیت مهم استنباط احکام را پذیرفته و دیدگاههای فقهی خویش را ابراز داشته اند; اما چون رساله ها بسیارند و استفاده از همه آنها، بویژه برای گویندگان مسائل شرعی، دشواریهایی به همراه دارد، آقای سید محمد حسن بنی هاشمی، آنها را در یک رساله، سامان داده، تا به دست آوردن دیدگاههای مجتهدان آسان باشد.
ویژگی های توضیح المسائل مراجع:
1. متن اصلی این توضیح المسائل، رساله حضرت امام خمینی است و در هر مساله ای که فتوای یکی از مراجع با فتوای متن، فرق داشته باشد، با حرف ریزتر در بخش پایانی صفحه درج شده است.
2. رساله، آراء فقهی دوازده تن از فقیهان را در بردارد:
امام خمینی، خویی، گلپایگانی، اراکی، خامنه ای، فاضل لنکرانی، بهجت، تبریزی، صافی گلپایگانی، شبیری زنجانی، سیستانی و مکارم شیرازی.
3. جلد اول، احکام تقلید تا پایان احکام روزه را در بردارد.
4. رساله هایی که مورد استفاده قرار گرفته، برابر با آخرین دیدگاهها و رساله دوازه فقیه یاد شده است و پیش از چاپ، نماینده ویژه هر یک از مراجع تقلید، فتواها را کنترل کرده و در مواردی که فرقی بین رساله، با رساله هر یک از آیات عظام دیده می شود، برابر نظر نماینده ویژه آنان بوده است.
5. از ویرایش رساله ها خودداری شده مگر در بعضی موارد.
6. گاه حکم در پاورقی با متن اصلی تفاوت ندارد، ولی برای رعایت امانت، یاد شده است.
التقیة فی فقه اهل البیت، ج 1
محمد علی صالح معلم، چاپ اول، 1418.
در این اثر، موارد تقیه در بابهای گوناگون، به بوته بررسی گذاشته شده است.
نویسنده، پیش از ورود به بحث، تقیه را در طول تاریخ، بیان می کند.
کتاب، در هشت فصل، با عنوانهای زیر سامان یافته است:
1. تقیه در اصول دین.
2. تقیه در آن قسم از فروع دین که قصد قربت در آنها شرط نیست.
3. تقیه در فروعی که بستگی به قصد قربت دارد.
4. تقیه در وقت.
5. تقیه در نماز.
6. تقیه در روزه.
7. تقیه در حج.
8. تقیه در زکات.
جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام
شیخ محمد حسن نجفی (1266ه.ق)، تحقیق: دفتر انتشارات اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1417.
در قرن سیزدهم، دگرگونی علمی جدیدی پدید آمد و در این عصر آثار علمی ارزنده ای تدوین یافت از جمله: کشف الغطاء، مفتاح الکرامة، ریاض، مکاسب، قوانین، فصول، ضوابط، فرائدالاصول و...
از جمله آثار ارزش مند در این عصر «جواهر الکلام »، دایرة المعارف بزرگ فقه شیعه است، که بر تمامی آثار پیشین برتری یافت و از همان آغاز تدوین، مورد توجه علما و فقها قرار گرفت. علت رویکرد فقها به این اثر بزرگ را می توان به اختصار چنین بیان داشت:
1. تا آن زمان اثری فقهی با این گستردگی و دربردارنده دیدگاههای فقها و دلیلهای آنان نگاشته نشده بود.
2. جواهر کتابی فراگیر است که تمامی بابهای فقه را در بر می گیرد.
3. از ابتدا تا انتها یک شیوه و روش دنبال می شود.
4. فقیه با در اختیار داشتن چنین کتابی، از بسیاری منابع فقهی دیگر، بی نیاز می شود و تنها با رجوع به آن می تواند به استنباط احکام شرعی بپردازد و چنین ویژگی در آثار دیگر (دست کم تا زمان نگارش جواهر) دیده نمی شود.
5. صاحب جواهر، به بسیاری از فرعهای نادر فقهی پرداخته که در آثار دیگر یافت نمی شود. بنابر گفته گروهی از علما: اگر تاریخ نگاری بخواهد پدیده ای شگفت در عصر صاحب جواهر را ثبت کند، پدیده ای شگفت انگیز تر از نگارش «جواهر الکلام » نمی یابد.
جواهر الکلام، تاکنون چندین بار به چاپ رسیده است و آخرین بار دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، با استفاده از چندین نسخه چاپی و دستنوشته، از جمله نسخه ای که توسط صاحب جواهر تصحیح شده و بار دیگر با کارهای زیر تصحیح و به زیور طبع آراسته شده است.
1. استخراج آیات بدین صورت که اگر آیه در متن آمده در پاورقی شماره آیه و سوره یاد شده و اگر در متن به آیه اشاره شده، متن کامل آیه نیز در پاورقی آمده است.
2. ذکر ماخذ روایات، تا جایی که ممکن بوده، از مصادر اولیه، به اضافه اشاره به وسایل الشیعه و در مواردی روایاتی که تنها صاحب جواهر به آنها اشاره کرده، متن کامل آنها در پاورقی یاد شده است.
3. ارجاع تمام دیدگاهها به مصادر آنها.
4. به کارگیری نشانه سجاوندی و استفاده از رسم الخط جدید عربی.
5. توضیح کلمات مشکل در پاورقی.
جواهر العقود و معین القضاة والموقعین والشهود
شمس الدین محمد منهاجی اسیوطی (قرن 9).
تحقیق: مسعد عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1417، 2جلد.
در این اثر، بابهای گوناگون فقه که امکان دارد بین مردم، اختلافی در آنها صورت گیرد، براساس مذاهب اهل سنت آورده شده است:
نویسنده در آغاز هر باب، کلیاتی از موضوع را آورده، سپس تحت عنوان «الخلاف المذکور فی مسائل الباب » مسائلی که اهل سنت بر آن اتفاق دارند، یادآور شده، آن گاه موارد اختلافی را آورده است.
جلد نخست، از کتاب اقرار آغاز و به کتاب قسم الصدقات پایان می پذیرد و جلد دوم از کتاب نکاح شروع و به کتاب امهات الاولاد پایان می یابد.
حقوق الزوجیة و حق العمل للمراة
محمد مهدی شمس الدین، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، چاپ اول، 1996م.
به تازگی از شیخ محمد مهدی شمس الدین، سلسله آثاری با عنوان «مسائل حرجة فی فقه المراة » به بازار دانش عرضه شده که در آنها احکام با نوان در پیوند با اجتماع به بوته بررسی فقهی نهاده شده است. این اثر، در واقع دو کتاب در یک مجلد، با عنوانهای: «حقوق الزوجیة » و «حق العمل للمراة » است. در این کتاب، عنوانهای زیر به شرح، بحث شده اند:
آثار عقد زوجیت، نشوز، حقوق زن، حقوق زن طلاق داده شده و شوهر مرده، حکم کار بانوان در بیرون از خانه.
قبل از این کتاب دو اثر دیگر از همین سری، با عنوانهای زیر، به چاپ رسیده است:
«اهلیة المراة لتولی السلطة » و «الستر والنظر.»
الحکومة الاسلامیة
امام خمینی(ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1996م.
پس از مرحوم نراقی، امام خمینی، نخستین فقیهی بود که به گونه ای گسترده به بحث از ولایت فقیه پرداخت و آن را اثبات کرد و برای نخستین بار با روشنی، سرپرستی تصدی حکومت را برای فقیه جامع شرایط ثابت کرد.
ابتدا حضرت امام، بحث ولایت فقیه را در سیزده جلسه در نجف اشرف، تدریس کرد و پس از آن، این بحث را در جلد دوم از «کتاب البیع » نگاشت.
حضرت امام، در کتاب حکومت اسلامی چند دلیل بر ضرورت تشکیل حکومت اسلامی اقامه می کند:
1. تشکیل حکومت توسط پیامبر اکرم(ص)
2. بایستگی استمرار اجرای احکام الهی که ویژه زمان پیامبر اسلام(ص) نیست.
3. ماهیت قوانین اسلام و این که بخش مهمی از آنها بدون تشکیل حکومت اجرا شدنی نیست، مانند: احکام دفاع و احکام حقوقی و جزائی.
پس از بیان بایستگی تشکیل حکومت اسلامی، به پیشینه تاریخی انحراف از این اصل که به عصر اموی باز می گردد، اشاره دارد و این که این وضع در زمانهای بعد ادامه یافت و حضرت امام، تاکید می کند که عقل و شرع به لزوم قیام برای تغییر این وضع حکم می کند.
در این اثر عنوانهای زیر به چشم می خورد:
ادلة لزوم اقامة الحکومة، حقیقة قوانین الاسلام و کیفیتها، ولایة الفقیه من خلال الروایات.
الحج علی مختلف المذاهب
محمد جواد مغنیه، تهران، رابطة الثقافة والعلاقات الاسلامیة، 1417ق.
این اثر، از «الفقه علی المذاهب الخمسة »، نگاشته مرحوم محمد جواد مغنیه، گرفته شده و با ویرایش و افزوده هایی در پاورقی به چاپ رسیده است. این اثر، براساس مذهب امامیه و فرقه های چهارگانه اهل سنت، سامان یافته است.
عناوین:
فروع الاستطاعة، الاستنابة، العمرة، انواع الحج، مواقیت الاحرام، الاحرام، محظورات الاحرام، الطواف، السعی و التقصیر، الوقوف فی عرفة، الوقوف بالمزدلفة، فی منی، جمرة العقبة، الهدی، بین مکة و منی صدرة الحج.
حاشیة المظفر علی المکاسب
محمد رضا مظفر، تحقیق: جعفر کوثرانی، ناشر: حبیب، چاپ اول.
تاکنون شرحهای بسیاری بر کتاب ارزش مند مکاسب، نگارش عالم فرزانه شیخ مرتضی انصاری نگاشته شده است. یکی از این شرحها که به تازگی و برای نخستین بار به زیور طبع آراسته شده، حاشیه علامه محمد رضا مظفر (م:1383ه.ق.) بر مکاسب است.
همان گونه که محقق در مقدمه می نویسد: نسخه دستنوشته این حاشیه را فرزندان مرحوم مظفر، برای انتشار در اختیار پدر محقق قرار داده اند. جناب شیخ جعفر کوثرانی، با پژوهشهایی که روی آن انجام داده، موفق به انتشار آن شده است.
کاری که محقق بر این اثر انجام داده عبارت است از: پاراگراف بندی، به کارگیری نشانه های سجاوندی، شرح عبارتها یا تصحیح آنها در کروشه یا پاورقی، یادکرد ماخذ آیات و روایات در پاورقی.
حاشیه ای که مرحوم مظفر بر مکاسب نگاشته، تنها بیع و خیارات را در بر می گیرد و شیوه آن بدین گونه است که در آغاز یکی از عبارات مشکل مکاسب که نیاز به شرح دارد می آورد، آن گاه به شرح آن می پردازد.
قسمت بیع تا بحث «قدرت بر تسلیم » به عنوان یکی از شرایط عوضین و عبارتهای مشکل خیارات، تا خیار رؤیت، شرح داده شده است.
کتاب الخمس
شیخ مرتضی حائری (م:1406ق)، تحقیق محمد حسین امراللهی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1418ق.
شیخ مرتضی حائری، فرزند مؤسس حوزه، آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، بین سالهای 1394 و 1400ه.ق. در حوزه علمیه قم، بحث خمس و انفال را تدریس می کرده و در ضمن تدریس، مباحث مطرح شده را می نگاشته که نتیجه آن «کتاب الخمس » است که اکنون در دسترس اهل نظر قرار دارد.
متن این اثر در بالای صفحه و شرح آن در پایین صفحه قرار دارد. متن از عروة الوثقی، وسیله، شرایع، لمعه و غیر آنها گرفته شده و شرح آن، از نویسنده است.
در آغاز کتاب، خلاصه ای از زندگانی نویسنده، آمده است.
دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیة
باقر ایروانی، قم، انوار الهدی، چاپ اول، 1418.
نویسنده در مقدمه، مباحث کلی درباره قواعد فقهی مطرح می سازد، سپس قواعد زیر، به بوته بررسی گذاشته شده اند:
قاعده طهارت، غرور، تسبیب، لاضرر، میسور، فراغ و تجاوز، علی الید، التزام، ید، سلطنه.
در پایان شرح هر قاعده، پرسشهایی از بحثهای مطرح شده، برای تمرین، آورده شده است.
کتاب السرائر
ابن ادریس (م:598ه.ق.) قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، 1417.
کتاب سرائر، از جمله آثار فقهی ارزش مند است که از دیرباز فقهای بزرگ به آن توجه داشته اند. اهمیت و ارزش این اثر و دیدگاه ویژه ابن ادریس، سبب شده دفتر انتشارات اسلامی به تصحیح این کتاب بر اساس 6 نسخه دستنوشته و چاپ سنگی بپردازد.
جلد اول، کتاب طهارت تا پایان کتاب حج را در بردارد و جلد دوم، از کتاب جهاد آغاز و به کتاب طلاق پایان می پذیرد و جلد سوم، در بردارنده کتاب عتق تا کتاب حدود است (کتاب قصاص و دیات قبل از کتاب حدود آمده).
ابن ادریس، در پایان، تحت عنوان «المستطرفات » بخشهایی از کتابهای فقیهان دیگر را آورده است.
سؤال و جواب
استفتاءات از محضر آیت الله سید محمد کاظم یزدی، به اهتمام سید مصطفی محقق داماد، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ اول، 1376.
این مجموعه، ویژگیهایی دارد که در دیگر مجموعه های همانند به چشم نمی خورد:
الف. از نظر تاریخی به زمانی مربوط می شود که در جهان اسلام از نظر صنعت، کشاورزی، بویژه بارزگانی، دگرگونیهایی به وجود آمده است. در این برهه تاریخی، ارتباطات آسان تر شده و امکان نامه نگاریها، تماسها نسبت به دوران قبل، بیش تر بوده است.
ب. مرجعیت سید یزدی، پس از میرزای شیرازی است. فتوای تحریم تنباکو توسط میرزا، مرجعیت شیعه را فراگیر و گستره آن را گسترش داده بود; از این روی، مرجعیت سید، به اقصی بلاد شیعه نشین مانند: ایران، هند، عربستان، امارات و بعضی کشورهای غربی گسترش یافته بود و بیش تر این کشورها با دگرگونیها و تنشهای شگرف سیاسی روبه رو بودند. اینها سبب شد که پدیده های جدیدی برای شیعیان مطرح گردد و مرحوم سید یزدی، به حل آنها همت بگمارد.
در مثل، گونه های بیمه، برای نخستین بار در این مجموعه مطرح شده است.
ج. سطح علمی بیش تر پرسش کنندگان، بسیار بالاتر از افراد معمولی بوده و چگونگی و روش پرسش نشان دهنده آن است. از این روی سید یزدی در پاسخ، به مبانی فقهی و گاه به طرح دیدگاههای مختلف و نقد بررسی آنها پرداخته است.
این مجموعه، در دو بخش: عبادات و معاملات سامان یافته است.
پاره ای پرسشها به فارسی و پاره ای از آنها به عربی است.
در پایان، دو فهرست تفصیلی براساس شماره صفحه و شماره پرسش تهیه شده که کار پژوهش را برای پژوهشگران بسیار آسان می کند.
صلاة الجمعة تاریخا و فقهیا
کاظم جابری، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1376.
بر پا داشتن نماز جمعه در عصر غیبت، از جمله مسائل مورد اختلاف میان فقهای شیعه است. از این روی، نویسنده بیش تر در همین محور به بحث پرداخته و از چگونگی نمازجمعه و شرطها و احکام آن، بحثی به میان نیاورده است.
کتاب، از دو فصل سامان یافته است: در فصل نخست سیر تاریخی نماز جمعه مورد بررسی قرار گرفته و در آن هشت عصر، ارزیابی شده است:
عصر تشریع، عصر ائمه، عصر غیبت اول، عصر شیخ، عصر علامه حلی، عصر صفوی، عصر وحید بهبهانی، عصر جمهوری اسلامی.
در فصل دوم، به گونه فشرده، دیدگاهها و دلیلها در حکم شرعی نماز جمعه در عصر غیبت، بررسی شده اند.
عقد التامین فی الفقه الاسلامی
خلیل رضا منصوری، قم، انتشارات نبوغ، چاپ اول، 1416ق.
در عصر حاضر، مسائل نوپیدای بسیاری پدید آمده، از جمله آنها «بیمه » است.
کتاب «عقد التامین » در پنج باب سامان یافته و در مقدمه، تقسیمات مختلف آن از زاویه های گوناگون یاد شده است.
کتاب عقد التامین فی الفقه الاسلامی، می تواند منبع درخور توجهی برای کسانی باشد که می خواهند بیمه را از زاویه های گوناگون به بوته بررسی فقهی بنهند.
العروة الوثقی
سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1417.
این نسخه از عروة الوثقی، با حاشیه پانزده تن از فقهای بزرگ به چاپ رسیده است:
علی بن باقربن محمد حسن جواهری (م: 1340ه.ق.)، سید محمدبن محمد باقر فیروزآبادی (م: 1345ه.ق.)، میرزا حسین نائینی (م: 1355ه.ق.)، عبدالکریم حائری (م:1355ه.ق.)، آقا ضیاء الدین عراقی (م: 1361ه.ق.)، سید ابوالحسن اصفهانی (م: 1365ه.ق)، محمد حسین کاشف الغطاء (م: 1373ه.ق.)، سید حسین بروجردی (م: 1380ه.ق)، سید عبدالهادی شیرازی (م:1382ه.ق.) سید محسن طباطبایی حکیم (م:1390ه.ق.)، محمد رضا آل یاسین (م:1370ه.ق. )، سیداحمد خوانساری (م:1405ه.ق.)، امام خمینی (م:1409ه.ق.)، سید ابوالقاسم خویی (م:1413ه.ق.)، سید محمد رضا گلپایگانی (م:1414ه.ق.).
عوائد الایام
مولی احمد نراقی (1185 1245ه.ق.)، تحقیق: مرکز تحقیقات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1375.
عوائد الایام، از مهم ترین و مشهورترین نوشته های فاضل نراقی است که قواعد اساسی اصولی و فقهی و همچنین پاره ای از موضوعهای رجالی و ادبی را در بر دارد.
نویسنده، مباحثی را مطرح کرده که آگاهی از آنها در استنباط احکام، امری لازم است.
«عوائد الایام » 88 عائده دارد و هرکدام ویژه موضوعی است.
پژوهشگران، با کمک گرفتن از دو نسخه دستنوشته و دو نسخه چاپ سنگی، این اثر را به گونه ای پذیرفته شده و خوش آیند، با ویژگیهای زیر، عرضه کرده اند:
بیرون آوردن آیات، روایات، اقوال و آراء، تهیه فهرستهای موضوعی، اعلام، آیات، احادیث، کتابها و مصدرها.
غنیة النزوع الی علمی الاصول والفروع
حمزة بن علی حلبی (511 585ه.ق.)، تحقیق: ابراهیم بهادری، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، 1417.
این اثر، یک دوره کامل فقه استدلالی را در بر دارد، با ویژگیهای زیر:
1. استدلال بسیار به 250 آیه از قرآن کریم در بحثهای گوناگون.
2. استدلال بسیار به احادیث نبوی.
3. اعتماد به اجماع در نزدیک به 650 مساله و مراد او، اجماع اصطلاحی نیست.
4. پرداختن به دیدگاههای فقیهان اهل سنت.
محقق با استفاده از سه نسخه، این اثر را تصحیح کرده و کارهای مفید و راه گشای دیگری هم انجام داده است:
الف. تصحیح متن.
ب. شرح لغتهای دشوار
ج. استخراج منابع روایات.
د. تهیه و تنظیم فهرست آیات، روایات، اعلام، کتابها، مکانها، جماعتها، قبیله ها، فرق و مذاهب.
ه. شرح حال اشخاصی که در متن نام برده شده اند.
غنایم الایام فی مسائل الحلال و الحرام
میرزا ابوالقاسم قمی (1152-1221ه.ق.)، تحقیق: عباس تبریزیان، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ج 1، 1375، ج 2 و 3، 1376.
غنائم الایام، تاکنون به گونه چاپ سنگی نشر می شد و به تازگی، با تلاش چندین تن از پژوهشگران زیر نظر جناب عباس تبریزیان، تحقیق و به گونه ای خوش آیند، به چاپ رسیده است. در تصحیح این اثر، از سه نسخه دستنویس استفاده شده است.
جلد اول ویژه طهارت است و جلدهای دوم و سوم، ویژه نمازند.
6 فقه العترة فی زکاة الفطرة
سید محمد تقی حسینی جلالی، تقریرات درس آیت الله العظمی خویی، قم، چاپ دوم، 1416.
نویسنده از سال 1380ه.ق. در درس آیت الله خویی حضور می یافته و تقریرات درسی زیر را نگاشته است:
صلاة (14 جزء)، صوم (4 جزء)، زکات (5 جزء)، خمس و حج.
کتاب «فقه العترة فی زکاة الفطرة » جزء اخیر از کتاب زکات است که پس از دیدن آیت الله خویی، به چاپ رسیده است.
متن عروة الوثقی، بالای صفحه و شرحها در ذیل آمده است. نویسنده افزون بر یادآوری منابع، گاه شرحهای سودمندی در پاورقی ارائه داده است.
جناب حسینی جلالی در سال 1402ه.ق. در زندان رژیم بعثی عراق زیر شکنجه به شهادت رسید. روحش شاد و راهش پر رهرو باد.
فقه و طب
فریدون عزیزی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، 1375.
نویسنده در این کتاب، تلاش ورزیده ضمن گردآوری کلیه مطالبی که امام خمینی در زمینه های پزشکی و یامسائلی که به گونه ای با پزشکی ارتباط دارند، بیان کرده، نمونه های پزشکی احکام را در اختیار خواننده قرار دهد.
بسیاری از فتواها، تفسیر و نمونه های درخور یادی ندارند که در این موارد، شرحی بر آنها زده نشده است. همچنین سعی نشده دلیلهای پزشکی احکام ذکر شود.
در این اثر، از مقوله های زیر بحث شده است:
بلوغ، روزه، روشهای باروری، سقط جنین، جلوگیری از حاملگی، تغییر جنسیت، ضامن بودن طبیب، معاینات پزشکی، سایر فتاوی حضرت امام خمینی(ره) مرتبط با حرف پزشکی.
تاریخ فقه و فقها
ابوالقاسم گرجی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها، چاپ اول، 1375.
نویسنده در مقدمه به طور کلی هفت منبع برای تاریخ فقه و فقها و اصول و اصولیان یاد می کند، سپس به شرح چند اصطلاح که در مباحث مطرح شده بارها به کار رفته می پردازد. فهرست اجمالی مطالبی که در این کتاب درباره آنها بحث می شود، بدین قرار است:
با توجه به فرقهایی که در فقه، بین شیعه و اهل سنت وجود دارد، پس از بیان دوره تشریع، در بخشی جداگانه، ادوار فقهی شیعه و سنی آورده شده است. البته چون درباره ادوار فقه اهل سنت، کتابهای بسیار و با شرح، نگاشته شده، در این بخش بحثها، فشرده بیان شده است. و نیز با توجه به این که علم اصول فقه، از علوم آلی است و به عنوان ابزار مهمی در دست فقیه قرار دارد و بررسی دگرگونیهای علم فقه، بدون توجه به تکامل علم اصول، کم وبیش ناممکن است، افزون بر یادکرد ادوار علم فقه، بخشی به بررسی سیر تطور علم اصول ویژه شده است. بنابراین، کتاب «تاریخ فقه و فقها» پس از مقدمه در چهار بخش سامان یافته است:
بخش اول: عصر تشریع: این عصر از بعثت پیامبر اکرم(ص) تا رحلت آن بزرگوار را در بر می گیرد. در این دوره، بحث خواهد شد که آیا قرآن در زمان حیات رسول خدا(ص) جمع و تدوین شده یا در عصر خلفای راشدین؟ آیا پیغمبر هم اجتهاد می کرده است؟ آیا صحابه و دیگر اعلام آن عصر اجتهاد می کرده اند؟
در ادامه، خلاصه ای از زندگی پیامبر(ص) آورده می شود و نویسندگان وحی نیز، معرفی می شوند.
بخش دوم: ادوار فقه اهل سنت و فقهای آنان: دوره های دگرگونی فقه اهل سنت به ترتیب عبارتند از: عصر صحابه، عصر تابعان، عصر پیشوایان مذاهب، عصرتوقف اجتهاد و گزینش مذاهب، عصر تقلید محض، عصر حاضر.
بخش سوم: ادوار فقه شیعه و معرفی فقهای شیعه: عصر تفسیر و تبیین (عهد ائمه علیهم السلام)، عصر محدثان، عصر آغاز اجتهاد (عصر شیخ مفید و سید مرتضی) عصرکمال اجتهاد (عصر شیخ طوسی) عصر تقلید (حدود یک قرن پس از شیخ طوسی) عصر نهضت، عصر پیدایش مذهب اخباریان، عصرجدید استنباط، عصر حاضر.
بخش چهارم: ادوار علم اصول فقه، و دانشمندان این علم: دوره تاسیس، دوره تصنیف، دوره اختلاط، دوره کمال و استقلال، دوره رکود استنباط، دوره نهضت مجدد، دوره ضعف، دوره جدید.
فقه تطبیقی قاعده درء
سعید منصوری، تهران، تدبیر، چاپ اول، 1375.
قاعده درء، پایه بسیاری از قانونهای موضوعه کیفری در نظام جمهوری اسلامی ایران است. از آن جا که بیش تر مسائلی که درباره این قاعده طرح شده، در متون عربی موجود است و کم تر به فارسی نگاشته شده اند، دسترسی گروهی از محققان را، که آشنایی کم تری به زبان عربی دارند، با مشکل رو به رو ساخته است; از این روی، نویسنده، اثری در این باره به فارسی نگاشته است.
نویسنده در مقدمه، مباحث کلی در موضوع قواعد فقهی مطرح می سازد، سپس مباحث اصلی را در سه بخش، سامان می دهد.
1. فقه تطبیقی در شبهات ساقط کننده حد (قاعده درء)
نویسنده پس از تعریف لغوی و اصطلاحی قاعده، روایاتی که در آنها جمله: «ادراوا الحدود بالشبهات » یاد شده، از عامه و خاصه آورده، سپس به بحث از حجت بودن احادیث، اجماع امامیه، فراگیری قاعده و برابری قاعده با دلیلها پرداخته است.
2. بررسی تطبیقی مفاد قاعده.
در این بخش، دیدگاههای اهل سنت همراه با دیدگاههای گروهی از فقهای شیعه بیان شده است.
3. مسائلی پیرامون قاعده درء.
در این بخش، عنوانهای زیر مورد بحث قرار گرفته است:
مراتب شبهه، آثار شبهه، ملاک در عروض شبهه، دامنه شمول قاعده، آیا قاعده «درء» شامل تعزیرات نیز می شود؟ شبهه در شبهه دارئه، کار برد قاعده «درء» در حقوق جزا.
القول المبین عن وجوب مسح الرجلین
ابوالفتح محمدبن علی کراجکی (م: 449ه.ق.)، تحقیق: علی موسی کعبی، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1417.
نویسنده در این رساله کوچک، ثابت کرده است هنگام وضو، باید پا را مسح کرد، برخلاف اهل سنت که به شستن پا نظر دارند.
این رساله را پیش از این کتابفروشی مصطفوی به گونه چاپ سنگی و دارالاضواء همراه با کنزالفوائد، اما بدون تحقیق، چاپ و منتشر کرده اند، لیکن آقای علی موسی کعبی، بر آن می شود آن را با تحقیق و تصحیح، نشر دهد که بر این کار توفیق می یابد.
در تصحیح جدید، منابع احادیث و گفته ها و شرح حال اشخاصی که در متن از آنها نام برده شده در پاورقی آمده است.
در ابتدا استدلال نویسنده درباره وجوب مسح پا به آیه زیر است:
«یا ایها الذین آمنوا اذا قمتم الی الصلاة فاغسلوا وجوهکم وایدیکم الی المرافق وامسحوا برؤسکم وارجلکم الی الکعبین.» (مائده 6/)
پس از بحث درازدامن در پیرامون این آیه، روایاتی را مبنی بر واجب بودن مسح دو پا می آورد.
قواعد فقه
بخش مدنی، سید مصطفی محقق داماد، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ پنجم، 1376.
نویسنده پس از بیان کلیاتی در موضوع ارکان علوم، ارکان اساسی علم فقه، قواعد فقهی، احکام تکلیفی و وضعی، اماره واصل، به شرح به بررسی چند قاعده فقهی پرداخته است:
قاعده ید، قاعده ضمان ید، قاعده اتلاف، قاعده تسبیب، قاعده لاضرر، قاعده غرور، قاعده تلف، قاعده صحت.
نویسنده، گاه قواعد فقهی در قانون مدنی را نیز، مورد بررسی قرار داده است.
قرآن در آینه احکام (احکام شرعی مربوط به قرآن کریم مطابق با فتاوای مراجع تقلید)
هادی حجت، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1375.
این کتاب، فتواهایی از چهار مرجع بزرگ شیعه: آیات عظام: حضرت امام خمینی، گلپایگانی، اراکی و خویی را در بردارد که به گونه ای با قرآن مجید در پیوندند.
متن کتاب، براساس فتواهای حضرت امام خمینی،تدوین شده و اگر در مساله ای به اختلاف نظری برخورد شده، به گونه پاورقی در پایین همان صفحه، آورده شده است.
از ویژگیهای برجسته این اثر، تقسیمات احکام به صورت نمودار، در پایان هر بخش است.
القواعد الفقهیه، ج 1
آیت الله محمد فاضل لنکرانی، قم، 1416 ق.
در مقدمه ای که بر آن نگاشته شده، مباحث کلی مربوط به قواعد فقهی، به شرح آمده است، سپس بیست قاعده فقهی زیر، به گونه علمی و دقیق، بررسی شده اند:
ضامن نبودن امین، مگر با زیاده روی و کوتاهی کردن.
اتلاف
اقرار عقلا علیه خود.
قاعده علی الید.
الزام
من ملک شیئا ملک الاقرار به
رجوع فریب خورده به فریب دهنده
نفی سبیل
جب
احسان
اشتراک
مشترک بودن کافران، با مؤمنان در تکلیف
شرط نبودن بلوغ در احکام وضعی
مشروع بودن و نبودن عبادتهای بچه.
اماریت ید.
قرعه.
حرام بودن کمک به گناه
حجت بودن بینه.
حجت بودن بازار مسلمانان
گرفتن دستمزد، برای امر واجب
کشف الرموز
حسن بن ابی طالب یوسفی آبی، تحقیق: شیخ علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی، قم، دفترنشر اسلامی، چاپ سوم، 1417ه.ق، 2 جلد.
کتاب ارزنده «المختصر النافع » از جمله آثاری است که از دیر باز مورد توجه فقیهان و اندیشه وران اسلامی بوده و تاکنون دهها شرح بر آن نگاشته شده است.
نخستین شرحی که بر این اثر نگاشته شده، شرح شاگرد محقق حلی، شیخ حسن بن ابی طالب، به نام «کشف الرموز» است.
«کشف الرموز» و متن «المختصر النافع » توسط دو تن از فاضلان برجسته حوزه علمیه با استفاده از چندین نسخه دستنوشته و چاپی، تحقیق و تصحیح شده و با پاورقیهای سودمند به چاپ رسیده است.
در این نسخه، از «کشف الرموز» متن «المختصر النافع » در بالای صفحه ها و شرح عبارتها، در پایین صفحه، چاپ شده است.
مصباح الفقاهه فی المعاملات
محمد علی توحیدی تبریزی، قم، مؤسسه انصاریان، چاپ چهارم، 1417، 7 جلد.
آقای محمد علی توحیدی، از شاگردان برجسته آیت الله خویی، تقریرات درس استاد را، با عنوان «مصباح الفقاهه » پس از دیدن استاد به زیور چاپ آراسته است.
این اثر، تنها تقریرات درس استاد نیست، بلکه در کنار آن وهمراه آن، مقرر پژوهش ارزنده و مفید و کارگشای خود را نیز عرضه می دارد و فایده رسانی اثر را، چند برابر می کند.
او، در بسیاری موارد، روایات را به گونه کامل، با آدرس در پاورقی می آورد، واژگان دشوار روایات، یا مکاسب را (که متن درس آیت الله خویی بوده) شرح می دهد و بسیار پیش می آید که ضعف روایات و علت ضعف آنها را در پاورقی می نمایاند و....
نگارش این اثر ارزش مند، در سال 1377 ه.ق.به پایان رسیده است.
مسائل من الفقه الاستدلالی
حسین مؤید، دفتر نویسنده، چاپ اول، ج 1، 1415ه.ق و ج 2 1417ه.ق.
نویسنده در دو جلد، چند فرع فقهی پراکنده را که بیش تر مورد نیاز بوده مورد بررسی قرارداده که پاره ای از آنها از مسائل نوپیدایند. درحقیقت، می توان این دو اثر را مجموعه مقالات فقهی استدلالی دانست.
در جلد نخست، مقوله زیر مطرح و بررسی شده است:
تلقیح مصنوعی، مجسمه سازی، قهر میان دو نفر، مصرف مجهول المالک، حکم ازدواج با دختر خاله در صورتی که در کودکی با مادر دختر آمیزش کرده است، بلاد کبیره، حکم طواف پشت مقام، حکم صروره از جهت حلق و تقصیر، سایه گرفتن محرم، کسی که توانایی ذبح قربانی در منی را ندارد، حکم پرتاب سنگ بر مقداری از جمره ها که سپس ها، بیش از بنای پیشین ساخته شده است.
در جلد دوم مقوله های زیر بررسی شده است:
تشریح، حکم تصدی امور از سوی حاکمان ظالم، همکاری با ظالم، سن بلوغ دختران، حکم لهو، حکم غنا در اسلام، گرفتن مزد بر انجام واجبات، تراشیدن ریش، حکم به نزاع انداختن گاوها (برای مسابقه).
مسائل الناصریات
سید مرتضی، تحقیق، مرکز البحوث و الدراسات العلمیة، ناشر: رابطة الثقافة والعلاقات الاسلامیة، 1417.
«مسائل ناصریات »، درواقع شرح «فقه الناصر» نگاشته جد سید مرتضی است و 207 مساله را در بر دارد که از «فقه الناصر» برگزیده شده است.
اکنون پاره ای از ویژگیهای این اثر:
1. یادکرد دیدگاههایی از مذاهب فقهی که در غیر این کتاب دیده نمی شود.
2. یادآوری دلیل مسائلی که در «فقه الناصر» یاد شده است.
3. رد نسبت پاره ای از دیدگاهها، به شماری از فقیهان که این، نشانه آگاهی سید مرتضی از دیدگاه دیگران و انصاف و تقوای علمی اوست. درمساله 13 می نویسد:
«من حکی عن الشافعی انه لیس بنجس فقد وهم علیه.»
4. نگهداشت ادب، نسبت به دیگران.
به تازگی این اثر ارزش مند با استفاده از چهار نسخه دستنوشته و یک نسخه چاپ سنگی تصحیح و به فقه پژوهان عرضه شده است.
در پاورقی، ماخذ اقوال، آیات و روایات یاد شده و در پایان 5 فهرست زیر آمده است:
آیات، احادیث، تراجم، مصادر تحقیق ومحتویات.
کتاب مسائل الناصریات، در بردارنده بابهای زیر است:
طهارت، صلوة، زکات، صوم، حج، نکاح، طلاق، بیوع، شفعه، رهن، غصب، دیات، ایمان، فرائض، قضاء و مسائل متفرقه.
المعلقات علی العروة الوثقی
محمد علی گرامی قمی، قم، چاپ اول، جلد اول و دوم 1415، جلد سوم، 1417ق.
متن کامل «عروة الوثقی » بالای صفحه یاد شده و شارح هر جا نیاز به توضیح دیده است، بخشی از متن را در پایین صفحه یادآور شده، سپس به دلیل حکم و یا رد آن پرداخته و دیدگاه خود را بیان داشته است.
درجلد اول مسائل مربوط به تقلید و طهارت، بحث شده و کتاب صلات تا قسمتی از حث ستر و ساتر آورده شده است.
درجلد دوم، به خاطراهمیت بحث لباس مصلی و ستر و ساتر، به شرح حاشیه زده (120 صفحه) که بیش تر آنها تقریرات درس مرحوم آیت الله داماد است. پس از پایان این بخش، بحث مکان مصلی، شروع و تا پایان نماز قضای ولی،ادامه می یابد.
در جلد سوم، بحث نماز جماعت دنبال می شود و در ادامه، کتابهای صوم، اعتکاف، زکات و خمس مورد بررسی قرار می گیرند.
مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، ج 9
علامه حلی (648 726ه.ق.)، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1376.
در جلد نهم، مقوله هایی چون: ارث، حدود، قصاص و دیات، پس از تحقیق و تصحیح به چاپ رسیده است.
جلدهای دیگر آن، پیش چاپ و در دسترس فقیهان و پژوهشگران قرار گرفته است.
منهج الفقه الاسلامی
سید هاشم موسوی، رابطه الثقافة والعلاقات الاسلامیة، 1417ق.
این اثر، برای تدریس درمدارس، در دو کتاب، نگاشته شده است:
کتاب نخست، احکام عبادات، تعریف فقه، مصادر احکام، اجتهاد، تقلید و مذاهب اسلامی را در بردارد.
کتاب دوم فقه معاملات را در بر دارد.
این اثر که اکنون در دسترس قرار دارد کتاب اول است. هر بخش از کتاب، برای تدریس در یک جلسه تدوین شده و در پایان هر بخش، زیر عنوان «المناقشة » پرسشها و تمرینهایی به چاپ رسیده است.
مسائل من الاجتهاد والتقلید
حسین نوری همدانی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1417.
این اثر تقریرات درسی آیت الله نوری همدانی است که در واقع شرحی است بر بعضی از مسائل باب اجتهاد و تقلید درعروة الوثقی.
پاره ای از عنوانها:
وجوب الاجتهاد والتقلید، تقلید الاعلم، التبعیض فی التقلید، وجوب الفحص عن الاعلم، هل الاورعیة من المرجحات، ولایة الفقیه، تقلید المیت و....
مقالات فقهیه
سید محمود هاشمی، بیروت، الغدیر، چاپ اول، 1417.
این اثر، چند مقاله از آیت الله سید محمود هاشمی را در بردارد که همه آنها درمجله فقه اهل بیت به چاپ رسیده است:
1. الذبح بالمکائن الحدیثة.
در این مقاله، شرایط حلال بودن حیوان در صورت کشتار آن با ابزار پیشرفته و پرشتاب مورد بررسی قرار گرفته است و اشکالها، به گونه علمی و دقیق به بوته نقد و بررسی گذارده شده اند.
2. ضمان انخفاض قیمة النقد.
در میان فقها مشهور است که پول در بدهیها و جبران خسارتها، همانند دیگر کالاهای مثلی است.نویسنده این مساله فقهی را در دو بخش بررسی کرده است: بخش نخست: بررسی قواعد اولیه. بخش دوم: بررسی روایات. در پایان، برخی فروع فقهی دیگر که با این مساله در پیوندند، بررسی شده اند.
3. شمول حکم المفسد فی الارض لغیر من شهر السلاح وسلب الامن من سایر انواع الفساد.
این بحث، در چهار بخش سامان یافته است:
الف. مستفاد از آیه 33 از سوره مائده.
ب. مستفاد از روایات.
ج. مستفاد از کلمات فقها.
د. مقتضای قاعده.
4. مقدار مایضمنه الجانی من خسائر المجنی علیه.
در این مقاله سه پرسش زیر بررسی شده است:
الف. آیا جانی، هزینه های پزشکی را افزون بر دیه، ضامن است؟
ب. آیا زیانهای دیگر مجنی علیه در شغل و مانند آن، به عهده جانی است؟
ج. آیاهزینه های دادخواهی و رسیدگی قضایی به عهده جانی است؟
5. اصناف الدیة الستة ومایجب ان یدفع منها الیوم.
در این مقاله عنوانهای زیر بررسی شده اند:
تشکیک در دیه بودن حله، اختیار در پرداخت گونه های ششگانه دیه، اصل در دیه چیست؟ مراد از درهم و دینار به عنوان دیه.
6. مدی سلطة الحاکم علی العفو فی العقوبات.
برای پژوهش در موضوع بالا، سه گونه کیفر بررسی شده است:
الف. حدود شرعی که حق خداوند به شمار می رود.
ب. کیفرهایی که حقی از حقوق انسانها است.
ج. کیفرهای تعزیری.
منیة الطالب فی شرح المکاسب، ج 1
موسی بن محمد نجفی خوانساری (م:1363ه.ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1418.
این اثر، تقریری از درس میرزا محمد حسین نایینی (م:1355ه.ق.) است که به همت دفتر انتشارات اسلامی، پس از پژوهش و سامان دهی به چاپ رسیده است.
در آغاز کتاب، شرح حال شیخ موسی نجفی به قلم فرزند ایشان آمده است.
جلد اول، افزون بر مکاسب محرمه، کتاب بیع تا شروط متعاقدین (خریدن عبد، خود را از مولایش) را در بردارد.
المکاسب المحرمه
شیخ مرتضی انصاری (1214 1281 ه.ق.)، ج 1، تحقیق: محمد حسین امراللهی و محمد رضا فاکر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول 1418.
آقایان: محمد حسین امراللهی و محمد رضا فاکر، مکاسب محرمه را با استفاده از شانزده نسخه دستنوشته و چاپی تصحیح و با ویژگیهای زیر، به زیور چاپ آراسته اند.
1. به کارگیری رسم الخط جدید عربی و اعراب گذاری در موارد ضروری.
2. مکاسب محرمه در دو جلد سامان یافته: جلد اول از ابتدا تا پایان مبحث غنا و جلد دوم مبحث غیبت تا پایان را در بردارد.
3. محققان عبارتهایی که به شرح نیاز داشته، خود و یا با استفاده از شرحهایی که بر مکاسب نگاشته شده، شرح کرده اند.
4. یادکرد ماخذ آیات، روایات و گفته ها و دیدگاهها.
5. تهیه فهرستهای زیر در پایان کتاب:
آیات، احادیث، اسماء معصومان، راویان، کتابها، اعلام، مذاهب و طوائف، اسماء حیوانات، لغات و اصطلاحاتی که در پاورقی توضیح داده شده، اماکن و بلدان، مصادر تحقیق و موضوعات.
النسب و فروعه الفقهیة
عبدالرحمن محمدی هیدجی، چاپ اول، 1375.
در این اثر، احکام فقهی مربوط به نسب مورد بررسی فقهی قرار می گیرد. پاره ای از مقوله های مطرح شده عبارتند از:
چگونگی تحقق نسب، تلقیح مصنوعی، احکام مربوط به بیت الولادة، مسائل مربوط به تبعیت، نکاح حرام، احکام میان پدر و فرزند، میراث، نظر به محارم، تحمل عاقله دیه خطائی و....
حقوق
اسلام، حقوق و آزادیهای سیاسی انسان و مسئله حقوق بشر
مصطفی الرافعی، ترجمه محمود رضا افتخارزاده، قم، دفترنشر معارف اسلامی، چاپ اول، 1375.
در شرایط کنونی، تبرئه اسلام از زندان اتهام تاریخ و زمان، یک رسالت و ضرورت است. این کتاب کوششی است در این راه و با وجودی که جهان معاصر دهه هفتاد میلادی را مخاطب قرارداده، اما موضوع آن فراگیر است.
نویسنده کوشیده تا تصویری روشن از اسلام ارائه کند و سیمای نورانی اسلام را از پس انبوه تحریف و تخریب به نسل معاصر بشناساند; از این روی، تصاویری انسانی، حقیقی، حقوقی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی از فلسفه سیاسی اجتماعی اسلام ارائه کرده است.
کتاب در شش بخش زیر سامان یافته است:
اسلام درگذر عصرها، آزادیهای عمومی در اسلام، جامعه ایده ال، دموکراسی از دست رفته، برابری اسلامی، زن و آزادی.
تسبیب در قوانین کیفری
جلال الدین قیاسی، قم، انتشارات مدین، چاپ اول، پاییز 75.
این اثر با مقدمه ای در مورد واژه سبب شروع می شود و پس از آن، با عنوان «جایگاه بحث در کتب فقهی و حقوقی » به محل بحث تسبیب و علیت در منابع فقهی و حقوقی اشاره می شود و آن گاه سیزده مقوله به شرح زیر، به بحث گذاشته می شود:
1. تعریف اصطلاح سبب و شرط و تفاوت آنها، پیشینه تاریخی واژه سبب در کتابهای فقهی.
2. ارتباط بحث تسبیب با موجبات ضمان.
3. تفاوت سه حالت اجتماع سبب و مباشر و اجتماع اسباب و تسبیب.
4. صور مختلف تسبیب.
5. اجتماع اسباب، تفاوت این بحث با بحث علیت در حقوق، دیدگاههای گوناگون درمورد حالت اجتماع اسباب، دیدگاههای چهارگانه در باب علیت، ارزیابی دیدگاههای مطرح شده و مقایسه آنها با دیدگاههای چهارگانه.
6. اجتماع سبب و مباشر و صور سه گانه آن و اشاره به عواملی که سبب را اقوی از مباشر می سازد.
7. پرسش از تسبیب درحقوق مدنی و جزائی که یکسان مورد بحث قرار گرفته، یا میان آن دو فرقی وجود دارد.
8. مشکلات عملی این بحث و صور گوناگون اجتماع اسباب و سبب و مباشر، در حالت عمد و تقصیر و خطا و حل آن.
9. شرط بودن تقصیر در ضمان ناشی از تسبیب.
10. تفاوت دو اصطلاح عدوان و تفریط.
11. عدوان و تقصیر در قوانین موضوعه.
12. نقد رویه کارشناسان و گروهی از قاضیان در تعیین ضمان نسبی.
13. اختلاف بعضی از دادگاههای بدوی و دیوان عالی کشور در نقض مقرراتی که منجر به حادثه زیانباری شود، که آیا موجب زیان خواهد بود یا نه؟ دیدگاههای گوناگون در این باره و ارزیابی آنها.
توسل به زور در روابط بین الملل از دیدگاه حقوق بین الملل و فقه شیعه
حمید حیدری (حاجی حیدر)، تهران، انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1376.
این اثر، در سه فصل سامان یافته است:
در فصل اول، مساله مورد پژوهش شرح داده شده و حد و مرز بحث تعیین گردیده ومفهوم توسل به زور و تفاوت آن با مفهوم جنگ و مفهوم مداخله روشن شده و مبنی و هدف حقوق بین الملل و مبنا و هدف فقه اسلامی شرح داده شده است.
در فصل دوم، مساله توسل به زور از دیدگاه حقوق بین الملل عمومی مورد بررسی قرارگرفته، به سیرتاریخی این مساله اشاره شده و تحریم جنگ و توسل به زور از دیدگاه منشور ملل متحد، به بحث گذارده شده است.
در فصل سوم، مساله توسل به زور را از دیدگاه فقه شیعه، منابع فقهی، جایگاه منابع و مقررات حقوق بین الملل عمومی در فقه، مواردی را که فقیهان اسلام با اتفاق نظر، کاربرد زور را در آنها مشروع دانسته اند و موارد اختلافی و... به بحث گذارده شده و تک تک این مقوله ها بررسی شده است.
نویسنده در پایان، با ذکر خلاصه و نتیجه فصلهای دوم و سوم، نشان داده که همانندیها و ناهمانندیهای احکام و مقررات حقوقی بین المللی با احکام فقهی اسلامی، در زمینه کاربرد زور در روابط بین الملل چیست، تا بتوان دیدگاه فقه اسلامی را در زمینه جنگ و صلح، به طور مستند و روشن درک کرد.
نکات مهم حقوق قرارداد
مهدی شیدائیان و صادق عبدی، قم، مؤسسه انتشارات مدین، چاپ اول، پاییز 75.
این کتاب، در بردارنده نکته های حقوقی قرار دادهاست که از چند کتاب جچپ ححچت حدرذخث ب. ا. ث. ب سچپ و سچپ ژژس حث گرد آوری شده و در یک مقدمه و هفت فصل ارائه شده است که فصول آن عبارتند از: کلیات، عناصر قرارداد، مندرجات قرارداد، رسمیت، ختم قرارداد، جبران خسارت ناشی از قرارداد، نسبیت قرارداد.
در این اثر، یک صفحه متن انگلیسی و در صفحه برابر، ترجمه آن آمده است.
صلاحیتهای قانونی دادگاههای انقلاب اسلامی
سید مجتبی قرشی، قم، مؤسسه انتشارات مدین، چاپ اول، بهار 1376.
نویسنده در مقدمه می نویسد:
«با تدبر در حدود صلاحیتهای دادگاههای انقلاب در زمانهای مختلف، به این نتیجه می رسیم که جرائمی که ماهیتا، با اساس نظام اسلامی و امنیت کشور در ارتباط می باشد و برخورد ضعیف با مجرمین آن، بنیان کشور و نظام را تهدید می کند، از سوی قانونگذاران به عهده دادگاههای انقلاب اسلامی سپرده شده است. ولی از آن جا که در بزهکاریهای گوناگون و تطبیق آنها با قوانین موجود به وسیله قضات، گه گاه برداشتهای مختلفی و گاه متضادی شده و منتهی به طرح پرونده در هیات عمومی دیوان عالی کشور و منجر به صدور رای وحدت رویه گشته و یا برخی از قضات در موارد شبهه سؤالاتی را از اداره حقوقی قوه قضائیه نموده و با نظریه مشورتی آن اداره مشکل خود را حل نموده اند و مجموعه قوانین مربوط به صلاحیتهای دادگاه های انقلاب و آراء وحدت رویه دیوان عالی کشور و نظریات مشورتی اداره حقوقی در کتب مختلف و به صورت پراکنده و بعضا دور از دسترس قضات دادگاه های انقلاب اسلامی بوده، نگارنده را بر آن داشت که مجموعه قوانین و مقررات مربوط به صلاحیتها را به صورت کتابی جامع تدوین نماید، تا بتواند به تنهایی پاسخ گوی نیاز قضات در محاکم انقلاب سراسر کشور باشد.»
کتاب حاضر، با همین ایده تدوین یافته و به ترتیب، ابتدا به قوانین کلی حاکم بر محاکم که دادگاههای انقلاب اسلامی، باید از آنها پیروی کنند، شامل: قانون تشکیل دادگاههای عمومی و انقلاب و آیین نامه اجرایی آن، سپس حدود صلاحیتهای مصوب و قوانین مختلفی که در هر موضوع مرتبط با آن صلاحیت است، به گونه ای جدای از هم، در فصول جداگانه یاد شده و در پایان هر فصل، آراء وحدت رویه و دیدگاههای مشورتی مربوط به آن فصل نیز آورده شده است.
علل نقض آراء محاکم در موضوعات احوال شخصیه و مدنی در دیوان عالی کشور
یدالله بازگیر، تهران، انتشارات ققنوس، چاپ اول، 1376.
هدف از تهیه این اثر، تعیین علتهای نقض آرای محاکم مدنی خاص در سالهای هفتاد و بعد از آن در شعب دیوان عالی کشور بوده است. قریب چهل درصد تمام پرونده هایی که به این محاکم ارجاع شده، مربوط به طلاق بوده و حدود 45 درصد این آرای مربوط به طلاق در دیوان عالی کشور نقض و باعث اطاله دادرسی گردیده است.
این اثر، می تواند راهنما برای قاضیان محاکم باشد تا از عللی که سبب نقض آراء می شود آگاه شوند و با دقت درمفاد قانون و نگهداشت آنها، آرایی هر چه کامل تر صادر کنند.
نویسنده، علل نقض آراء محاکم را در موضوعات زیر گردآورده است:
طلاق، فسخ نکاح، تمکین، نفقه، مهریه، حضانت، ملاقات فرزند، ازدواج مجدد، اثبات زوجیت، ثبت ازدواج عادی، موضوعات متفرقه مربوط به خانواده، اثبات نسب، حجر، وصیتنامه، وقف.
اصول
اصول الاستنباط
سید علی نقی حیدری، بیروت، دار السیرة، چاپ اول، 1418.
مرحوم آیت الله خویی این اثر را این گونه می ستاید:
«وجدته کتابا بدیعا فی بابه، سلسا فی اسلوبه، جمیل البیان، حسن الترتیب، قوی الحجة، لم یوجزه الی حد یخل بالمقصود ولم یفصله بما یوجب الملل للمطالع والقارئ. وان فی مقدمة الکتاب الماعا الی تاریخ الفقه و اصوله لابد من معرفته لکل من اراد درس الکتاب او مطالعته.
والکتاب هذا بحسن ترتیبه الرائق، وبیانه الفائق، لجدیر بالطبع ونشر نسخه لیستفید منه طلاب الوصول الی مرتبة الاستنباط.»
الاستصحاب
امام خمینی، تحقیق و نشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1375.
آنچه در این اثر، بیش تر نمود دارد، این است که: نویسنده بزرگوار و والا مقدار، در مباحث، دقت عقلی و عرفی را به کار می برد و از هر کدام، در جای مناسب خود بهره می برد و بر این اساس، نظر بسیاری از اصولیان پیشین را به نقد می کشد.
این اثر ارزش مند، به تازگی به همت مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، پس از مقابله نسخه چاپی با نسخه دستنوشته حضرت امام، با ویژگیهای زیر به چاپ رسیده است:
1. پاراگراف بندی و به کارگیری نشانه های سجاوندی.
2. استخراج آیات و روایات و دیدگاهها.
3. شناساندن اعلام و راویانی که در متن نام برده شده اند.
4. تهیه فهرستهای راه گشا: آیات، احادیث، اسماء انبیاء و ائمه(ع)، اعلام، کتابها، مصادر تحقیق و موضوعها.
البدایة فی توضیح الکفایة
علی عارفی پشی، تهران، نشر نیایش، چاپ اول، 1375.
کفایة الاصول، از دیرباز از کتابهای پرمایه و ژرف درسی حوزه های علمیه است و بسیار مورد توجه عالمان و محققان و باریک اندیشان، از این روی، شرحها بر آن بسیار نگاشته اند و تلاش ورزیده اند فهم آن را برای خوانندگان و مطالعه کنندگان، چه استاد و چه شاگرد آسان سازند.
آقای علی عارفی با همین هدف، به شرح آن پرداخته و تلاش ورزیده، با مثالهای مناسب، عبارتهای دشوار فهم را شرح کند و فهم آنها را آسان سازد.
جلد نخست، از آغاز کفایه، تا پایان بحث مقدمه حرام و مکروه را در بردارد.
تنقیح الاصول، ج 1
حسین تقوی اشتهاردی، تقریرات درس حضرت امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1376.
آثار فقهی و اصولی حضرت امام را می توان به دو بخش تقسیم کرد:
1. آثاری که حضرت امام خود نگاشته، مانند: انوار الهدایة، مناهج الوصول الی علم الاصول، کتاب الطهارة، کتاب الخلل فی الصلاة، المکاسب المحرمة و...
2. تقریرات درس حضرت امام که توسط شاگردان ایشان، نگارش شده از جمله: حضرات آیات: فاضل لنکرانی، جعفر سبحانی، محمد واعظزاده، محمد مؤمن، سید محمد حسن مرتضوی لنگرودی و....
کتاب تنقیح الاصول یک دوره کامل علم اصول است که حضرت امام در قم، تدریس کرده و آقای حسین تقوی اشتهاردی، از شاگردان امام، تقریر و اکنون مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، به گونه ای زیبا و چشم نواز، در دسترس اندیشه وران قرار داده است.
التقریر والتحبیر
محمدبن محمد حلبی حنفی معروف به ابن امیر الحاج (825 879 ه.ق.)، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1417، 3 جلد.
ابن همام (م: 861ه.ق.) اثرمختصری نگاشته به نام: «التحریر فی اصول الفقه » که خلاصه بودن بیش از اندازه آن، سبب می شود که پاره ای از عبارتهای این اثر، برای خوانندگان،نامفهوم باشد; از این روی شاگرد وی، ابن امیر الحاج، به شرح مزجی آن همت می گمارد و آن را «التقریر و التحبیر» نام می نهد.
به نوشته ابن امیرالحاج، ابن همام، مباحثی از دانش اصول را در این اثر آورده که بسیاری از نویسندگان دانش اصول در بین عامه بدانها نپرداخته اند.
ابن همام، این اثررا براساس دو مذهب: حنفی و شافعی، نگاشته است.
التعادل والترجیح
امام خمینی، تحقیق و نشر: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1375.
بحث «التعادل والترجیح » پیش از این، در جلد دوم کتاب «رسائل » امام، با حاشیه شیخ مجتبی تهرانی با عنوان: «رسالة فی التعادل و الترجیح » در سال 1385ه.ق. به چاپ رسیده بود.
لیکن به تازگی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی این اثر را با تحقیق جدید و ویژگیهای زیر، به چاپ رسانده و در دسترس اهل فن قرارداده است:
1. مقابله نسخه چاپی با نسخه دستنوشته و اصلاح اشتباههایی که در نسخه چاپی پدید آمده بود.
2. به کارگیری نشانه سجاوندی و پاراگراف بندی مطالب.
3. قرار دادن عنوانهایی که حضرت امام، در حاشیه نسخه دستنوشته نگاشته بوده، در محل مناسب آنها.
4. روشن ساختن مصادر آیات، روایات و دیدگاههای علما.
5. شرح حال علما و راویانی که در متن کتاب یاد شده است.
6. گاه در متن از شخصی به روشنی نام برده نشده; اما در پاورقی روشن شده، در مثل در متن امام می نویسد:
استاد ما چنین گفت و در پاورقی، استاد شناسانده شده است.
7. تهیه فهرستهای: آیات، روایات، اسماء معصومان(ع)، اعلام، اماکن و بلدان و بقاع، کتابها، مصادر تحقیق و موضوعها.
نگارش «التعادل و الترجیح » در سال 1370 ه.ق. پایان پذیرفته است.
دروس فی الرسائل
محمدی بامیانی، قم، دار المصطفی لاحیاء التراث، 1417، 6 جلد.
اگر چه کتاب ارزش مند «فرائد الاصول » معروف به «رسائل » ویژگیهای کتاب درسی را ندارد، لیکن از دیرباز در حوزه های علمیه تدریس می شود و تاکنون شرحهای بسیاری بر آن نگاشته شده است.
شیخ محمدی بامیانی، از اساتید حوزه علمیه دمشق، بیش از ده بار رسائل را تدریس کرده و در هنگام تدریس شرحی بر آن نگاشته که به تازگی با عنوان «دروس فی الرسائل » در شش جلد به چاپ رسیده است.
متن رسائل در بالای صفحه و شرح عبارتهای دشوار در پایین صفحه آمده و در پاورقی، به آدرس آیات و روایات اشاره شده است.
رسالة فی الترتب
محمد حسین عاملی، بیروت، دارالصفوة، چاپ دوم، 1417.
از جمله مباحث مورد اختلاف در بین اصولیان مساله «ترتب » است که ثمره ها و نتیجه های فقهی بسیار بر آن بار است.
این اثر، تقریرات درس خارج آیت الله سبحانی است که در سال 1416 ه.ق نگاشته شده است.
العدة فی اصول الفقه
شیخ طوسی (م 460 ه.ق.)، تحقیق: محمد رضا انصاری قمی، قم، چاپ اول، 1417، 2 جلد.
این اثر ارزش مند با تلاش شبان وروزان پژوهش گر توانا آقای محمد رضا انصاری قمی، تصحیح و با ویژگیهای بسیار خوب زیر، در دسترس اهل فن، قرار گرفته است:
1. شرح حال شیخ در مقدمه.
2. یادکرد آدرس آیات، روایات و دیدگاهها در پانوشت.
3. یادآوری اختلاف نسخه ها.
4. شیخ طوسی در آغاز هر فصل، آراء بسیاری از اصولیان معاصر و پیشین خود را یاد می کند. محقق تلاش کرده تا دیدگاهها و آراء اصولیان دیگر که پیش از شیخ یا معاصر وی، بوده اند و شیخ از آنان یاد نکرده، یاد بکند.
5. تعیین محل نزاع در مباحثی که شیخ، محل نزاع را روشن نساخته است.
6. استفاده از «حاشیه عدة الاصول »، نوشته خلیل بن غازی قزوینی در شرح و زدودن ابهام از عبارتهای دشوار.
7. معرفی اشخاصی که شیخ از آنان نام برده است.
8. شرح واژگان نامانوس.
9. شماره گذاری فصلها.
10. استفاده از رسم الخط جدید عربی.
11. تهیه فهرستهای بسیار در پایان جلد دوم:
آیات، احادیث، آثار و اقوال، اعلام، فرق و طوائف و مذاهب، کتابها، اشعار، اماکن و بقاع، مصادر تحقیق، محتوای کتاب.
قواعد کلی استنباط (ترجمه و شرح حلقه اول از «دروس فی علم الاصول ») ج 1
شهید سید محمد باقر صدر، ترجمه و شرح رضا اسلامی، قم انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1375.
ویژگیهای این اثر
1. آمدن متن عربی دربالای صفحه و ترجمه در پایین صفحه.
2. اصلاح اشتباههای چاپی.
3. شرح واژگان نامانوس در لابه لای متن عربی، در داخل کروشه.
4. نگاشتن زندگی نامه نویسنده در آغاز کتاب.
5. شرح جاهای مورد نیاز، در پاورقی.
6. آوردن خلاصه مطالب در پایان هر بخش.
مباحثی از اصول فقه
دفتر دوم: منابع فقه، سید مصطفی محقق داماد، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ هفتم، 1375.
ویژگیهای این اثر، عبارتند از: قلم روان.
نویسنده این اثر ارزش مند، به شرح و بررسی منابعی که به عنوان منبع استنباط احکام، شناخته شده اند، با قلمی روان و به دور از قلم فرساییهای بیهوده و خسته کننده و با دسته بندی خوش آیند و پذیرفته شده پرداخته است که همانا عبارت باشند از: کتاب، سنت، اجماع، عقل، شهرت، سیره، قیاس، استحسان، مصالح مرسله، ستر ذرایع.
الهدایة فی الاصول
تقریرات بحث آیت الله سید ابوالقاسم خویی، تالیف: آیت الله حسن صافی اصفهانی، تحقیق و نشر: مؤسسه صاحب الامر، چاپ اول، 1417، جلد 1 و 2.
مرحوم آیت الله شیخ حسن صافی، دومین دوره درس خارج اصول مرحوم آیت الله خویی را که در سال 1369ه.ق. پایان یافته، تقریر کرده و مؤسسه صاحب الامر، این اثر ارزش مند را تحقیق و نشر داده است.
ویژگیهای این اثر
1. تکرار نشدن مطالب علمی.
2. شرح معانی علمی و دشوار، با مثال.
3. در برداشتن تمام مباحث اصول از ابتدا تا انتها.
4. در برداشتن دیدگاههای علمی مقرر.
جلد نخست، مباحث علم اصول تا پایان بحث اوامر و جلد دوم مباحث مقدمه واجب تا مجمل و مبین را در بردارد.
رجال
اصول علم الرجال
بین النظریة والتطبیق، تقریرات درس شیخ مسلم داوری، مقرر محمد علی صالح معلم، چاپ اول، 1416ه.ق.
همان گونه که از نام کتاب، روشن می شود، موضوع کتاب، کلیات علم رجال است.
ویژگیهای اثر
1. در این اثر سعی شده بسیاری از روایات، بویژه روایات کتابهای چهارگانه تصحیح و از ضعف و ارسال خارج گردند.
2. تصحیح بسیاری از کتابها و ارائه راههایی که به اعتماد آنها می انجامد، مانند: «مستطرفات السرائر».
3. تحقیق درباره مصادر موسوعه های روایی مهم، مانند وسائل و مستدرک.
4. استقصاء اسناد و اخراج اسماء راویان ثقه از کتابهایی که اعتبار روایات آنها ثابت شده است، مانند تفسیر قمی.
5. معالجه توثیقات عامه.
6. بحث و تحقیق درباره چهارده راوی برجسته که ثقه بودن آنها مورد اختلاف میان بزرگان است.
7. طرح اشکالهای فراوان و پاسخ به آنها.
اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال
حسن حسن زاده آملی، تحقیق: سید محمد کاظم مدرسی، فاضل عرفان، محمد کاظم محمودی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1376.
در میان نام راویانی که در زنجیره اسناد وجود دارند، نامهایی وجود دارد که شاید مراجعه کننده در تلفظ آنها به اشتباه افتد یا به خاطر همانندی دو نام، نتواند آنها را بازشناسد، در مثل ، امکان دارد، نام دو راوی از جهت حروف همانند باشند; اما در تلفظ فرق داشته باشند.
برای حل این مشکل، آیت الله حسن زاده آملی، دست به نگارش «اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال » زده است.
از آن جا که لغزشهایی در چاپ اول راه یافته بود، چند تن از محققان به رفع لغزشها و اضافه کردن نامهایی که نویسنده به آنها برخورد نکرده، پرداخته اند و در دسترس خوانندگان مشتاق قرار داده اند.
خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال
علامه حلی (648 726 ه.ق.)، تحقیق: جواد قیومی، مؤسسه نشر الفقاهة، چاپ اول، 1417.
این اثر، در دو بخش سامان یافته است: در بخش نخست راویانی معرفی شده اند که نویسنده به روایت آنها اعتماد می کرده و در بخش دوم راویانی شناسانده شده اند که نویسنده در عمل به روایت آنها توقف می کرده است، یا به خاطر ضعف آنان، یا به خاطر اختلاف رجالیان در توثیق و تضعیف آنان، یا به خاطر ناشناخته بودن آنان.
در خاتمه، مباحثی مربوط به رجال یاد شده است.
بخش عمده عبارتهای نقل شده در این کتاب، عبارتهای مشایخ سه گانه و بیش تر از رجال نجاشی است.
در بیش تر جاها مآخذ یاد نشده، مگر در صورتی که کتابها درنام راویان یا در توثیق و تضعیف آنان، اختلاف داشته باشند.
آقای جواد قیومی، این اثر را با استفاده از سه نسخه دستنوشته و چاپی تصحیح و با ویژگیهای زیر، در دسترس محققان و پژوهشگران قرار داده است:
الف. یادآوری لغزشهای نویسنده در پانوشت.
ب. شرحهای سودمند در پاورقی، مانند: شرح عبارتها و واژگان دشوار، یادآوری یکی بودن پاره ای عنوانها یا چندتا بودن آنها، با ذکر دلیل و....
ج. گذاردن شماره مسلسل برای تمام نامها که به 1779 می رسد و شماره مسلسل دیگر برای نامهای هر باب.
د. تهیه فهرست رجالی که در این اثر از آنان یاد شده است.
دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه
باقر ایروانی، ناشر: حبیب، چاپ اول، 1417ه.ق.
پس از گذراندن چهارمرحله، فقیه می تواند با یک روایت، حکم معینی را استنباط کند:
1. اثبات دلالت روایت بر حکم معین. 2. اثبات حجت بودن دلالت، به دیگر سخن، ثابت کردن حجت بودن ظهور. 3. اثبات حجت بودن خبر ثقه. 4. اثبات این که این خبر، خبر ثقه است.
ثابت کردن مورد اخیر، مربوط به علم رجال است.
کتاب «دروس تمهیدیه فی القواعد الرجالیه » در موضوع کلیات علم رجال، در دو سطح تدوین یافته است: در سطح اول، به گونه فشرده و خلاصه، به مباحث کلی رجال پرداخته شده و در سطح دوم، به شرح بیش تر مباحث پرداخته شده و هر دو سطح، در یک مجلد به چاپ رسیده است، با مقوله های زیر:
طرق اثبات وثاقة الراوی، التوثیقات العامه،مدرک حجیة قول الرجالی، اقسام الحدیث، نظرات فی بعض کتب الحدیث، نظرات فی کتبنا الرجالیة.
از ویژگیهای این اثر، طرح پرسشهای بسیار از مباحث مطرح شده در پایان هر قسمت است.
الرسائل الرجالیه
سید محمد باقر موسوی شفتی (1175 1260ه.ق.)، تحقیق: سید مهدی رجایی، اصفهان، کتابخانه مسجد سید، چاپ اول، 1417.
به تازگی سید مهدی رجایی، با استفاده از نسخه های دستنوشته و چاپ سنگی، 20 رساله رجالی حجت الاسلام شفتی را تصحیح و با عنوان «الرسائل الرجالیة »، در دسترس دوستداران این دانش قرارداده است:
1. رسالة فی تحقیق الحال فی ابان بن عثمان و اصحاب الاجماع.
2. رساله فی تحقیق الحال فی ابراهیم بن هاشم.
3. الارشاد الخبیر البصیر الی تحقیق الحال فی ابی بصیر.
4. رسالة فی تحقیق الحال فی احمد بن محمد بن خالد البرقی.
5. رسالة فی تحقیق الحال فی احمدبن محمد بن عیسی الاشعری.
6. رسالة فی تحقیق الحال فی اسحاق بن عمار.
7. رسالة فی تحقیق الحال فی حسین بن خالد.
8. رسالة فی تحقیق الحال فی حمادبن عیسی.
9. رسالة فی تحقیق الحال فی سهل بن زیاد الآدمی.
10. رسالة فی تحقیق الحال فی شهاب بن عبد ربه.
11. رسالة فی تحقیق الحال فی عبد الحمید العطار وابنه.
12. رسالة فی تحقیق الحال فی عمر بن یزید.
13. رسالة فی بیان الاشخاص الذین لقبو بما جیلویه.
14. رسالة فی تحقیق الحال فی محمد بن احمد الراوی عن العمرکی.
15. رسالة فی تعیین محمد بن اسماعیل.
16. رسالة فی تحقیق الحال فی محمدبن خالد البرقی.
17. رسالة فی تحقیق الحال فی محمد بن سنان.
18. رسالة فی تحقیق الحال فی محمدبن عیسی الیقطینی.
19. رسالة فی تحقیق الحال فی محمدبن الفضیل.
20. رسالة فی تحقیق الحال فی معاویة بن شریح.
الفهرست
شیخ طوسی (385 460ه.ق.)، تحقیق: جواد قیومی، مؤسسه نشر الفقاهة، چاپ اول، 1417.
فهرست شیخ طوسی از جمله آثار ماندگار در علم رجال است که در آن، نویسندگان امامیه شناسانده شده اند و بیش تر شیخ طریق خود به آنان را نیز یادآور شده و گاه به شرح حال آنان، پرداخته است.
اگر چه شیخ در مقدمه وعده داده، به جرح و تعدیل مصنفان خواهد پرداخت و به مذهب آنان اشاره خواهد کرد، لیکن در عمل، همه جا چنین نکرده و مذهب بعضی از کسانی را که دارای مذهب فاسدند، نشناسانده است. همچنین بسیاری ضعیفان را نشناسانده است. بنابراین، همین که نام کسی در فهرست شیخ طوسی آمده، نمی توان او را امامی به معنای اخص نامید، مگر این که شیخ از مذهب او سخن بگوید. بله، تنها نام بردن از کسی، روشن می شود که از اهل سنت نیست.
فهرست شیخ، به تازگی به همت آقای جواد قیومی، تحقیق و تصحیح شده است و با این ویژگیها به چاپ رسیده است:
الف. تفسیر بعضی واژه ها و اشاره به یکی بودن بعضی عنوانها، یا اختلاف آنها در پاورقی و همچنین شناساندن شماری از مصنفان در پانوشت.
ب. گذاردن شماره مسلسل برای تمام نامها که به 917 شماره می رسد. همچنین گذاردن شماره مسلسل برای نامهای هر باب، جداگانه.
ج. یادآوری اختلاف نسخه ها.
د. تهیه چهار فهرست زیر:
رجال، ثقات و ضعیفان، منسوبین به مذاهب فاسد و موضوعها.
ه. محقق در پایان، فصلی گشوده و در آن درستی طرق شیخ به مصنفان را یادآور شده و در این فصل، از مبنای مرحوم آیت الله خویی در «معجم رجال الحدیث » و آیت الله میرزا جواد تبریزی پیروی شده است.
المفید من معجم رجال الحدیث
محمد جواهری، قم، چاپ اول، 1417.
کتاب «معجم رجال الحدیث »، نوشته آیت الله خویی از جمله آثار برجسته علم رجال است که بسیار مورد مراجعه محققان قرار می گیرد; از این روی، آقای محمد جواهری، برای آسان کردن کار بر محققان، اطلاعات ضروری از هر راوی که در «معجم رجال الحدیث » یاد شده است، در کتاب «المفید من معجم رجال الحدیث » به گونه خلاصه گردآورده است:
1. موثق یا حسن بودن یا... راوی.
2. راوی از اصحاب کدام امام است؟
3. بی واسطه از کدام امام(ع) روایت نقل کرده است؟
4. شمار روایات راوی در کتابهای چهارگانه (خواه با واسطه نقل کرده باشد، یا بی واسطه).
5. نام کتاب یا اصل او (اگر کتاب یا اصلی دارد).
6. بیان درستی یا نادرستی طریق شیخ یا صدوق به او.
7. پاره ای از ویژگیهای راوی.
8. بیان اتحاد یا نداشتن اتحاد راوی با عنوان دیگر.
