ای حسین!
تو در این دشت، چه خواندی که هنوز
سنگ های «جبل الرّحمه» از گریه تو نالانند؟
در دعای عرفه،
تو چه گفتی، تو چه خواندی که هنوز
تب عرفان تو در پهنه این دشت به جاست؟
* * *
ما نه تنها در مکتب حماسه و شهادت طلبی و جهاد، شاگرد عاشورا و درس آموز حسین بن علی(ع) هستیم، در نیایش و عرفان و معنویت و انس با خدا هم، از روح عرفانی اباعبداللّه (ع) بهره می بریم و سایه معنوی او بر سراسر کشورمان و امت اسلامی افکنده است.
دعای عرفه امام حسین(ع)، یکی از میراث های علمی و معنوی آن حضرت است.
گرایش به معنویات در جامعه ما نیز، از جمله در «روز عرفه» به اوج می رسد و دلدادگی و شوق مردم را نسبت به دعا و نیایش نشان می دهد.
در این نوشته، می کوشیم نگاهی هر چند گذرا، به مضامین بلند این نیایش حسینی داشته باشیم.
گرچه دریا را نمی توان در انگشتانه گنجاند و مضامین بلند و عمیق دعای آن حضرت در روز عرفه را نمی توان در چند سطر تبیین کرد، لیکن آشنایی اجمالی با آن مفاهیم ژرف و عاشقانه و عرفانی که از زبان سرور عارفان شهید، در سرزمین عرفات جاری شده و به یادگار مانده است، برای دعاکننده و زمزمه گر این نیایش مفید است.
* * *
روز عرفه، روز رحمت عام الهی است،
دعای در این روز نیز، زمینه ساز تجلّی مغفرت و آمرزش خدا نسبت به بندگان است.
در این روز معنوی و مقدس، دل هایی که از شوق و خشیت می لرزد و چشم هایی که از باران اشک خیس می شود و بغض هایی که در گلو می ترکد و شانه هایی که در اثر هق هق گریه لرزان می شود، همه دوست داشتنی است.
دست هایی که به نشانه حاجت و نیاز به آستان الهی گشوده می شود، نازل کننده رحمت واسعه خداست.
در دعای عرفه، ابتدا اوصاف پروردگار مطرح می شود و نعمت های گوناگون و فراوان الهی در خلقت و رشد و حیات انسان یاد می شود که همه زندگی او را در همه ابعاد در بر گرفته و موهبت هایی که از سوی خداوند عطا شده و در جسم و جان او متجلی است.
از آنجا که توجه به نعمت ها، زمینه ساز شکر و سپاس است و غفلت از الطاف الهی موجب ناسپاسی و عصیان است، یادآوری نعمت های بی شمار در بخش عمده آغاز این دعا صورت می گیرد، تا عجز انسان از سپاس نعمت ها، زمینه خضوع و خشوع او را به پیشگاه پروردگار فراهم آورد.
در فراز دیگری از دعا، مسئله «ذکر»، «خشیت»، «تسلیم»، «رضا» و «حمد» یاد می شود که همه از ویژگی های بندگان خوب خداست. باز هم یاد نعمت های پیدا و پنهان پروردگار، و باز هم درخواست عافیت، توفیق، ایمنی، عظمت، آبرومندی، وسعت رزق، توکل و تسلیم، دینداری و رضامندی، آمرزش، برخورداری از رحمت الهی، رفع اندوه و گرفتاری.
در این دعا، نیایشگر عارف با خدای خود عاشقانه حرف می زند، خاشعانه صدایش می کند، کوتاهی ها و غفلت های خود را به یاد می آورد، ملتمسانه خود را در دامن رحمت الهی می افکند و به وسیله «توبه» به سایه غفران خدا پناه می برد، تنها و تنها از خدا نصرت و کفایت و حاجت و آمرزش می طلبد و تنها درِ خانه خدا را به رویش باز می بیند، خدایی که دانا، مهربان، رازق و بنده نواز است.
در بخشی دیگر از دعای عرفه، یادی از کرامت ها و الطاف خداوند نسبت به اولیا و پیامبران است که بندگان خالص و برگزیده اویند. آنچه در باره یوسف، یعقوب، ابراهیم، اسماعیل و یونس انجام داد، همه گواه لطف او به بندگان خویش است.
ترجیع بند دعای عرفه و مضمون مکرّر این نیایش عرفانی، یاد مرحمت های الهی است. یادآوری این نکته است که: او درماندگان را پناه است و گرسنگان، تشنگان و برهنگان را کفایت می کند. مونس تنهایی ها و یاور مظلومان است.
باز هم یاد کردن از موهبت ها و نعمت های خدا با مخلوقاتش و ... باز هم قصور و تقصیرهای بنده در آستان مولا و شکستن پیمان بندگی با خدا و ارتکاب حرام ها و رفتن به سراغ هوس ها و مخالفت ها.
دعای عرفه به ما می آموزد که خدا چقدر خوب و مهربان و اهل احسان و نیکی و رأفت و بنده نوازی است و به یادمان می آورد که ما چقدر اهل جفا و بی مهری و بی اعتنایی و گریز از خدا و غفلت از مولا و مرتکب معصیت هاییم.
از او وفا و احسان است و از ما جفا و خطا.
از او پرده پوشی و ستّاریت، از ما گناه و پرده دری و گستاخی.
از او استمرار نعمت، از ما ناسپاسی و غفلت.
در دعای عرفه، بنده مضطر، مسکین، بینوا و درمانده، به درگاه خدا می نالد، او را به قرآن و پیامبر و اهل بیت(ع) و خاندان رسول و به همه مقدّسات و شفیعان بزرگوار قسم می دهد که در عصر عرفه، در ساعت اجابت دعا و نزول رحمت، ببخشاید و از خطایش در گذرد و توفیق بندگی و جبران شرمندگی دهد.
اینکه حضرت سیدالشهدا(ع) با چشمانی اشکبار و حالتی متضرّعانه این دعا را می خواند و آنقدر «یا رب، یا رب» می گفت و می گریست که صدای گریه اش اطرافیان را هم منقلب می ساخت و صحرای عرفات را با سوز عرفانی خویش همنوا می ساخت، همه برای ما درس است که رمز و راز و شیوه و ادب عبودیت را از آن حضرت بیاموزیم.
ای حسین!
عشق را هم ز تو باید آموخت
و مناجات و صمیمیت را
و عبودیت را.
دشت از نام تو عرفان دارد.
و شب، از یاد تو عطرآگین است.
دعای عرفه، یک درس جامع خداشناسی نیز به شمار می رود. اسما و صفات حق، الطاف و نعمت های خدا، هدایت ها و عنایت های پروردگار، حساب و جزای الهی، یکتایی و بی همتایی خدا و صدها صفت دیگر در این دعا مطرح است. درس های عبودیت و بندگی هم در جمله جمله این دعا نهفته است. روش حاجت خواهی و تقرب به خدا و توسل به او و شیوه مؤثر دعا و ادب خاص نیایش هم از آموزه های دیگر این دعای شریف است.
دعای عرفه، انسان را به رحمت خدا و آمرزش الهی امیدوار می کند. این وعده ای است که خود پروردگار داده است و وعده او خلاف و دروغ نیست.
وسعت رحمتش شامل همه می شود، به شرط آنکه ما این زمینه و لیاقت را در خودمان پدید آوریم و در دعا، حالت روحی مناسب، تضرّع و ناله، انقطاع و توکل، رجا و توسل، التماس و خواهش داشته باشیم.
دریایی از انسان های معصیت کار، در عصر روز عرفه، به امید مغفرتش به آستان آن ربّ کریم پناه می آورند. گناهان بسیار است و گناهکاران انبوه، ولی رحمت او از گناه بندگان بیشتر است.
باز هم به سینه آه،
باز هم به لب نوا،
می نهم دوباره روی، سوی قبله دعا
اشک گرم و آه سرد
از دلم حکایتی است
در قنوت صد نیاز
می زنم تو را صدا
گشته ام ز خود رها
با تو عهد بسته ام
در کویر سینه ها، چشمه های «ربّنا»ست.
هر چه به آخر دعای عرفه نزدیک تر می شویم، تضرّع بنده بیشتر است و امید به عفو خدا افزون تر.
چشم امید دعاخوان به آستانِ سراسر رحمت خداست که بنده را در غروب عرفه، کامیاب و آمرزیده به خانه و خیمه اش برگرداند: ... «اللّهم اَقبلنا فی هذا الوقتِ مُنجِحین مُفلحین مبرورینَ غانمین ...» و اینکه ... اگر او ناامید برگرداند، به کدام درگاه می توان رفت و نزد چه کسی می توان سفره دل را گشود؟
باری ... دعای عرفه، منظومه عشق و عرفان و منشور دلدادگی و شیدایی و «شرح درد اشتیاق» است،
تا روح بریده از خدا، بار دیگر به «نیستان» بازگردد و روزگار وصل خویش را بجوید.
