شناختن شیوه های تبلیغ و به کارگیری ابزارهای مفید و لازم برای یک مبلغ امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. پرداختن به تبلیغ بدون اطلاعات مفید و عدم به کارگیری شیوه های لازم و فراهم ننمودن ساز و کارهای مناسب نه تنها نتیجه مثبت نخواهد داشت، بلکه ممکن است در اثر بی توجهی، لطمه های جبران ناپذیری به اعتقادات و باورهای مخاطبان وارد آید. کسی که متولی ارشاد، امر به معروف و نهی از منکر می شود، اگر به زمینه ها، عوامل، آفات، موانع و شرایط زمانی و مکانی و سایر جهات توجه نداشته باشد راه به جایی نخواهد برد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «من امر بمعروف فلیکن امره ذلک بمعروف (1) ; هرکس [مردم را] به کارهای نیک بخواند باید با شیوه نیکو آن را انجام دهد.» بنابراین تبلیغ و ارشاد موفق و مؤثر نیاز به برنامه های کارشناسی شده دارد و اگر بتوانیم این شیوه ها را از گفتار و رفتار اهل بیت علیهم السلام و اولیاء الهی بیاموزیم به مراتب مؤثرتر و شایسته تر خواهد بود. در این مقاله برآنیم که راهکارها و روش های مؤثر در امر تبلیغ و ارشاد را از سیره امام حسین علیه السلام و تربیت یافتگان مکتب عاشورا بیاموزیم.
1 - تواضع و فروتنی
یکی ار بهترین صفات پیامبران و منادیان توحید، خصلت پسندیده تواضع و فروتنی بود. آنان با این صفت زیبا، در دل مخاطبان حقیقت جو جایگاه ویژه ای کسب می کردند. مبلغان موفق همیشه متواضع بوده و از این طریق در هدایت و جذب دل های مردم می کوشند. آنان بر این باورند که اگر مردم به سراغ آن ها نیامدند، آن ها باید متواضعانه قدم پیش گذاشته و به سراغ متربیان و متعلمان بروند.
این شیوه نیکو در رفتار و گفتار امام حسین علیه السلام در حماسه عاشورا جلوه خاصی دارد. آن حضرت برای پیشبرد اهداف مقدس خویش، متواضعانه قدم پیش گذاشته و در جذب و جلب افراد، خودش مستقیما به سراغ آنان رفته و آن ها را به سوی مقصد والای خویش دعوت می کرد و یا پیام های خود را به صورت کتبی یا شفاهی توسط افرادی به دیگران می فرستاد. هنگامی که امام حسین علیه السلام با یاران خود در یکی از توقفگاه های مسیر خود به کربلا به نام قصر بنی مقاتل رسیدند، آن حضرت متوجه شد که عبید الله بن حر جعفی در گوشه ای فرود آمده است. آن حضرت حجاج بن مسروق را به سوی او فرستاد و او را به یاری و همراهی دعوت نمود. هنگامی که پاسخ مناسبی نداد، امام حسین علیه السلام به همراه گروهی از یاران خویش به نزد عبید الله رفته و در ضمن سخنانش او را دعوت به همکاری و مبارزه با طاغوتیان نمود. عبید الله باز هم امتناع کرد، امام حسین علیه السلام به او فرمود: اگر ما را یاری نمی کنی پس از خدا بترس از اینکه با دشمنان ما همراهی کنی! به خدا سوگند! هرگاه کسی صدای دادخواهی ما را بشنود و به یاری ما نشتابد هلاک خواهد شد.»
یکی دیگر از افرادی که امام حسین علیه السلام از او دعوت کرد، زهیر بن قین بود. همچنین آن حضرت به حبیب بن مظاهر اسدی نامه ای نوشته و از او درخواست یاری نمود. نامه آن حضرت چنین بود: «از حسین بن علی برای آن مرد فقیه، حبیب بن مظاهر; اما بعد، حبیب! تو خویشاوندی ما را با پیامبر می دانی و از همه مهم تر مرا می شناسی; و تو -که آزاد مرد و دارای غیرتی- جان خود را از ما دریغ ندار و پاداش تو را در قیامت پیامبر خواهد داد. (2)
2 - توجه به ریشه ها و زمینه های گناه
مبلغ مذهبی باید به زمینه های خلافکاری و ریشه های گناه توجه کرده و مخاطبان خود را از آن ها برحذر دارد. مثلا ممکن است نماز نخواندن افراد علل جداگانه و ریشه های مختلفی داشته باشد، از قبیل:
1 - حکم آن را در اسلام نمی داند و به وظیفه شرعی خویش آشنا نیست.
2 - به آثار خوب نماز خواندن و عواقب شوم ترک نماز توجه ندارد.
3 - شخصی خودپرست و هوسران است و مطابق هوس خود عمل می کند.
4 - پدر و مادر و افراد خانواده او بی نمازند.
5 - از نماز و نمازگزاران خاطره بدی دارد. مثلا در ایام کودکی او را همیشه با خشونت به نماز خواندن وادار کرده اند یا در جمع نمازگزاران شخصیت او را تحقیر نموده و به او اهانت کرده اند.
6 - در نظر او نماز خواندن چیز مهمی نیست و اهمیت و ضرورت آن را درک نکرده است.
7 - الگوی مناسبی برای نماز خواندن نداشته است.
8 - در محیط افراد لاابالی و بی نماز رشد یافته است. و ...
بنابراین یک مبلغ با یافتن ریشه ها و علل تخلفات و معصیت ها می تواند برنامه خود را تنظیم کرده و نسبت به مخاطب خویش کارهای تبلیغی را انجام دهد.
تغذیه حرام ریشه انحراف از حق
امام حسین علیه السلام در دومین سخنرانی روز عاشورا هنگامی که دشمن مانند حلقه انگشتر آن حضرت را در میان خویش گرفته بود، از آنان خواست تا سکوت کنند و به سخنان وی گوش فرا دهند، ولی آنان همچنان هلهله و سر و صدا می کردند. در این موقع، امام حسین علیه السلام با این جملات آنان را به سکوت فراخواند: «ویلکم ما علیکم ان تنصتوا الی فتسمعوا و انما ادعوکم الی سبیل الرشاد. من اطاعنی کان من المرشدین و من عصانی کان من المهلکین و کلکم عاص لامری غیر مستمع لقولی; وای بر شما! چرا گوش فرا نمی دهید تا گفتارم را - که شما را به رشد و سعادت فرا می خوانم- بشنوید؟ هرکس از من پیروی کند خوشبخت و سعادتمند است و هرکس مرا نافرمانی کند، از هلاک شدگان خواهد بود. و همه شما با دستور من مخالفت می کنید که به گفتارم گوش فرا نمی دهید.»
آنگاه به علل دشمنی کوفیان با اهل بیت علیهم السلام و ریشه های انحراف از مسیر حق اشاره کرده و فرمود: «قد انحزلت عطیاتکم عن الحرام و ملئت بطونکم عن الحرام فطبع الله علی قلوبکم (3) ; آری، در اثر هدایا، جوائز و تحفه های نامشروع که به دست شما رسیده و غذاهای حرام و لقمه های ناپاک که شکم هایتان را از آن انباشته اید، خداوند این چنین بر دل های شما مهر زده [و از فهمیدن حقیقت عاجز شده اید.]»
3 - استفاده از مثال
از مؤثرترین شیوه های تبلیغی برای فهماندن مطالب به مخاطب، به ویژه کسانی که سطح فکری پایین تری دارند، استفاده از تمثیل است. مبلغ کاردان بسیاری از نکات مهم عقلانی را با مثال های مناسب در اذهان مخاطبین خویش مجسم ساخته و خواسته های خویش را به گونه ای شایسته به افکار آنان منتقل می نماید. مثال اگر با سطح زندگی و طرز اندیشه و شغل و فرهنگ مخاطب سازگار باشد، توفیق یک مبلغ را در کار تبلیغ افزایش خواهد داد. این شیوه یکی از رایج ترین روش های تبلیغ در کلام وحی است. خداوند متعال برای تصویر عالمان بی عمل در اذهان افراد، چنین مثل می زند: «مثل الذین حملوا التوریة ثم لم یحملوها کمثل الحمار یحمل اسفارا» (4) ; «مثل کسانی که علم تورات را باخود داشتند و به آن عمل نکردند، مثل درازگوشی است که کتاب هایی حمل می کند.»
این شیوه کارآمد قرآنی در حماسه عاشورا مشهود است. حضرت ابا عبدالله علیه السلام در تشریح اهداف قیام خویش از شیوه تمثیل بهره گرفته و اشتیاق خود را برای شهادت در راه حق چنین بیان می کند: «خط الموت علی ولد آدم مخط القلادة علی جید الفتاة و ما اولهنی الی اسلافی اشتیاق یعقوب الی یوسف (5) ; مرگ برای انسان ها همچون گردنبند برگردن دختران جوان ینت بخش و لازم است و من به دیدار نیاکانم آنچنان اشتیاق دارم که یعقوب به دیدار یوسف مشتاق بود.»
امام حسین علیه السلام با این تمثیل، مرگ را بسیار زیبا تصویر کرده و آن را زینت فرزند آدم می داند، به ویژه مرگی که در راه حق و برای خدا باشد که همانند زیور آلاتی است که دختران جوان را می آراید. همانگونه که دختران از آرایش به گردنبند لذت می برند مردان خدا نیز از کشته شدن در راه حق مسرور و شادمانند. و شهادت در راه خدا را بهترین زینت روح و بالاترین افتخار به شمار می آورند.
4 - بهره گیری از تحریک عواطف
گاهی ممکن است یک مبلغ برای تحت تاثیر قرار دادن مخاطبان خود از شیوه تحریک عواطف برای بیدار کردن وجدان های خفته کمک بگیرد. خداوند متعال در قرآن از این روش برای دور نمودن انسان ها از گناه استفاده نموده و برای بیدار نمودن وجدان های خفته مخاطبین خویش، یافته های درونی و انگیزه های فطری آنان را به کار می گیرد و با طرح سؤالات عاطفه برانگیز، سعی در هدایت و تلطیف قلب و روح آنان دارد. مبلغ موفق، از این شیوه بهره گرفته و افراد را تحت تاثیر قرار می دهد. او در شرایطی که روح شنوندگان خود را با طرح سؤالات و نکات عاطفی و احساس برانگیز آماده پذیرش سخنان خود نموده است، به نحو شایسته ای در وجود آنان رسوخ کرده و بر تاثیر سخن خود می افزاید. این روش در حماسه عاشورا از جایگاه ویژه ای برخوردار است وگذشته از اینکه از همان روز عاشورا نتایج آن به بار نشست و افرادی را تحت تاثیر قرار داده و به سوی حق رهنمون شد، در طول قرن ها بر قلوب هزاران مشتاق هدایت ریشه دوانیده تا آنجائی که نام حسین علیه السلام، عاشورا و کربلا و سایر واژه های مقدس عاشورایی در هر مکانی، عاطفه ها و احساسات مقدس را برانگیخته و مایه رشد و تعالی و هدایت آنان شده است.در اینجا به نمونه هایی از این شیوه در فرهنگ عاشورا اشاره می کنیم:
× امام حسین علیه السلام پس از شهادت یاران باوفایش و در لحظه های حساس عصر عاشورا، قنداقه کودک شش ماهه خویش را بر روی دست گرفت و خطاب به کوفیان فرمود: «یا قوم اما من مجیر یجیرنا، اما من مغیث یغیثنا، اما من طالب حق فینصرنا، اما من خائف فیذب عنا، اما من احد فیاتینا بشربة من الماء لهذا الطفل فانه لایطیق الظماء(6) ; ای مردم! آیا پناه دهنده ای هست که ما را پناه دهد؟ آیا یاری کننده ای هست که ما را یاری کند؟ آیا حق طلبی هست که به ما کمک کند؟ آیا کسی هست که از یامت بترسد و از ما دفاع کند؟ آیا کسی هست که آبی برای این طفل بیاورد؟ چون او طاقت تشنگی ندارد.»
× حضرت زینب کبری علیها السلام در موارد متعددی از تحریک عواطف در رساندن پیام عاشورا بهره می گرفت. در آخرین لحظات عمر امام حسین علیه السلام، حضرت زینب علیها السلام از خیمه ها بیرون آمد و متوجه شد که امام حسین علیه السلام را به شهادت می رسانند و عمربن سعد در نزدیکی گودال قتلگاه ایستاده و به این منظره رقت بار و غم انگیز - که دل هر موجود زنده ای را به درد می آورد - نظاره می کند. آن حضرت به عمر بن سعد نهیب زده و وجدان خفته او را مخاطب قرار داده و فرمود: «ایقتل ابوعبدالله و انت تنظر الیه; [ای عمر بن سعد!] آیا ابا عبد الله را می کشند و تو تماشا می کنی؟»
این سخن حضرت زینب به عنوان مبلغ حماسه عاشورا آن چنان قاطع و کوبنده بود که برای لحظاتی دل سنگ دشمن را تکان داد و دقایقی وجدان خفته عمر سعد را متاثر نمود و اشک بر گونه هایش جاری شد. او از شدت شرمندگی صورت خود را از حضرت زینب علیها السلام مخفی نمود (7) . آن گاه زینب کبری علیها السلام با جمله ای دیگر خطاب به لشکریان حاضر در صحنه گفت: «ویلکم اما فیکم مسلم؟ (8) ; وای بر شما! آیا در میان شما یک مسلمان نیست؟»
این کلمات عاطفه برانگیز آنچنان مؤثر بود که ثمرات آن در سال های بعد مشخص شد و تا به امروز انسان های بیدار و با وجدان را تحت تاثیر قرار داده و به اهداف عاشورا متوجه می سازد.
5 - استفاده از وسائل ارتباط جمعی
مبلغ باید از پیشرفته ترین وسائل ارتباط جمعی عصر در پیشبرد اهداف خویش بهره گیری کند. امروزه تنها منبر و سخنرانی در مجالس مذهبی برای مبلغ دینی کافی نیست ،بلکه برای رساندن پیام حق به گوش مردم و مشتاقان معارف زلال اسلام باید از تمام ابزارهای مفید استفاده کرد. نشر کتاب و مطبوعات، استفاده از رادیو، تلویزیون، برنامه های رایانه ای، گفت گوها و گردهمایی های متنوع، حضور در جمع کسانی که غالبا به مجامع و مجالس مذهبی نمی آیند و رساندن معارف حقیقی دین به گوش آنان، نوعی بهره گیری از وسائل ارتباط جمعی در عصر ما به شمار می آید.
امام حسین علیه السلام برای تبلیغ فرهنگ عاشورا از بهترین وسائل ارتباطی عصر خود بهره می گرفت. در آن روزگاران، امام حسین علیه السلام برای اینکه هدف قیام و فلسفه حرکت حماسی خود را به گوش امت اسلامی برساند، مراسم حج و شهر مکه را انتخاب نمود و در اجتماعات مهم حاجیان، سخنرانی های روشنگرانه و هدایت بخشی را سازماندهی کرد.
آن حضرت برای رساندن پیام خویش و افشای سیاست های مزورانه و شیطانی معاویه خطاب به جمعیت حاضر در منا که از نقاط مختلف و قبایل گوناگون بودند چنین فرمود: «اسمعوا مقالتی و اکتبوا قولی ثم ارجعوا الی امصارکم و قبائلکم فمن آمنتم من الناس و وثقتم به فادعوهم الی ماتعلمون من حقنا فانی اتخوف ان یدرس هذا الامر و یذهب الحق و یغلب والله متم نوره و لو کره الکافرون (9) ; سخنان مرا بشنوید و حرف هایم را بنویسید، آنگاه به شهرها و قبیله های خودتان باز گردید و آن چه در حق ما می دانید به دوستان صمیمی و افراد مورد اطمینان خودتان بگوئید. من اعلان خطر می کنم از این که این مطلب کهنه شده و از هم بپاشد و حق از بین رفته و مغلوب شود. البته خداوند نورش را گسترش خواهد داد گرچه کافران آنرا نپسندند. (10) »
آن حضرت در یکی دیگر از سخنرانی هایش، بعد از حمد و ستایش پروردگار و تبیین جایگاه اهل بیت علیهم السلام و ارتباط آنان با خدا و رسول او، دوستداران حق را به همراهی خویش فرا خوانده و در یک دعوت عمومی از همگان برای شرکت در حماسه عاشورا چنین فرمود: «من کان باذلا فینا مهجته و موطنا علی لقاء الله نفسه، فلیرحل معنا، فانی راحل مصبحا ان شاء الله تعالی (11) ; هرکس حاضر است تا در راه ما از خون خویش بگذرد و جان خود را در راه شهادت [ و لقای ] پروردگار نثار کند، آماده حرکت با ما باشد که من انشاءالله تعالی صبحگاهان حرکت خواهم کرد.»
در این جا نباید از نقش زنان و کودکان در اطلاع رسانی از واقعه عاشورا به نسل های بعد چشم پوشی نمود. امام حسین علیه السلام آن ها را با خود به کربلا آورد و آنان به عنوان خبرنگاران و گزارشگران راستین صحنه عاشورا و پیام رسانان حقیقی و مستقیم اندیشه های امام حسین علیه السلام به نسل های بعدی شمرده می شوند.
این اقدام امام حسین علیه السلام، مطمئن ترین، سالم ترین و دقیقترین شیوه اطلاع رسانی و انتقال فرهنگ عاشورا به افکار عمومی و وجدان های آگاه در زمان های بعد بود.
6 - مقدمه چینی و آماده کردن مخاطب
در القای مطالب، فراهم نمودن زمینه های لازم و بیان نقطه نظرات با مقدمه چینی لازم، نقش بسیار مهمی در نفوذ سخنان یک مبلغ در دل های مخاطبان خویش دارد. این کار سبب می شود که گفته های مبلغ با جذابیت بیشتری در دل های شنوندگان بنشیند. بسیاری از نکات مهم را که به سادگی نمی توان آن ها را بیان کرد، می توان با زمینه سازی و به طور شیوا و دل انگیز به گوش مستمع رساند. در فرهنگ عاشورا برای بیداری مردم غفلت زده، از این شیوه استفاده شده است. امام سجادعلیه السلام در خطبه روشنگرانه خود که در مسجد اموی شام ایراد نمود، آنچنان مقدمه چینی کرده و زمینه لازم را برای احیای اندیشه جاویدان عاشورا فراهم آورد که بعد از اتمام سخنرانی، مردمی که قبل از ایراد خطبه، او و همراهانش را به عنوان اسرای خارجی و دشمنان خویش می پنداشتند، بعد از آن، حقیقت را فهمیده، صدای ناله و گریه بلند کردند و حکومت یزید در آستانه سقوط قرار گرفت.
آن حضرت بعد از حمد و ثنای پروردگار و درود و تحیت بر پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله ابتدا به طور خلاصه نکات قابل توجهی در بی وفایی دنیا و گذشت زمان و عمر انسان ها و ثمر نداشتن پشیمانی بعد از فوت وقت و مطالبی از این قبیل را شایسته تر از یک خطیب ورزیده و ماهر بیان نمود. آن گاه فرمود: «من عرفنی فقد عرفنی و من لم یعرفنی، فانا علی بن الحسین بن علی (12) ; هر کس مرا می شناسد که می شناسد و هرکس که مرا نمی شناسد پس من علی بن حسین بن علی هستم.»
آنگاه به طور مفصل به معرفی خود و اهل بیت علیهم السلام پرداخت: «ایها الناس! انا بن مکة و منی، انا بن المروة و الصفا، انا بن من صلی بملائکة السماء، ... (13) ; ای مردم! من فرزند مکه و منایم، من فرزند مروه و صفایم، من پسر آن کسی هستم که با ملائکه آسمان نماز خواند ... .»
بعد از اینکه امام سجادعلیه السلام جد بزرگوارش رسول خداصلی الله علیه وآله و علی علیه السلام را به طور مفصل معرفی نمود و سابقه درخشان خاندان پاک پیامبر را شرح داد، حقیقت حادثه عاشورا را که تا آن لحظه، از نظر مردم و افکار عمومی مخفی نگه داشته شده بود، برای آنان بیان کرد و سپس با تحریک عواطف و احساسات جمعیت حاضر، قلب ها را به سوی خویش جذب نموده و نتیجه مطلوب را به دست آورد و در آخر فرمود: «انابن المقتول ظلما، انابن المجزور الراس من القفا، انابن العطشان حتی قضی، انابن طریح کربلا، انابن مسلوب العمامة و الرداء، انابن من بکت علیه ملائکة السماء (14) ; من فرزند کسی هستم که با ظلم و ستم به شهادت رسید، من پسر کسی هستم که سرش از قفا بریده شد، من پسر آن شهید تشنه کامی هستم که عطشان از دنیا رفت، من پسر کسی هستم که پیکرش در صحرای کربلا افتاده، من پسر کسی هستم که عمامه و عبایش به غارت رفت، من فرزند کسی هستم که ملائکه آسمان به حال او گریستند.»
7 - شعر و فرهنگ ادبی عاشورا
برای پاسداری و نشر فرهنگ و جهانبینی قرآنی باید فرهنگ ادبی اسلام را پرورش داد، چراکه الفاظ فصیح و شیرین و کلام مناسب و بلیغ که از ادبیات ریشه می گیرد، در جان ها و دل ها نشسته و اثر می گذارد. برعکس، الفاظ ناهنجار و کلام غیر بلیغ، کمترین نقشی در نفوس مخاطب نداشته، خستگی و بیزاری می آورد. در فرهنگ عاشورا جلوه های بارزی از شعر و ادب می توان یافت.
رجزها و اشعار پرمحتوای امام حسین علیه السلام و یاران باوفایش و تمسک آنان به اشعار و ابیات مناسب و لازم در موارد خاص، می تواند نشانگر اهمیت این موضوع در حماسه جاودانی کربلا باشد. امام حسین علیه السلام در موارد زیادی با اشعاری پرمحتوا هدف خویش را به مخاطبین ابلاغ می کرد. هنگامی که حر راه کاروان امام حسین علیه السلام را سد کرد، آن حضرت با او گفت وگویی انجام داد. آن گاه که حر از گفت وگو و مذاکره نتیجه ای نگرفت، به عنوان نصیحت به امام حسین علیه السلام گفت: ای حسین! برای خدا جانت را حفظ کن. و افزود: «فانی اشهد لئن قاتلت لتقتلن (15) ; من مطمئنم که اگر جنگ کنی کشته خواهی شد. امام حسین علیه السلام فرمود: «افبالموت تخوفنی; آیا مرا از مرگ می ترسانی؟» اما من به تو گفتار آن جوانمرد اوسی را یادآور می شوم. او هنگامی که به یاری رسول خداصلی الله علیه وآله شتافته بود، در مسیر راه با پسر عمویش رو به رو شد. پسر عمو به او گفت: «کجا می روی؟ کشته خواهی شد!» آنگاه امام حسین علیه السلام اشعار پرمحتوا و بلیغ آن فداکار اوسی را قرائت کرد:
سامضی و مابالموت عار علی الفتی
اذا مانوی حقا و جاهد مسلما
و واسی الرجال الصالحین بنفسه
و فارق خوفا ان یعیش و یرغما (16)
«من می روم و مرگ برای یک جوانمرد عار نیست در حالی که مقصد او حق و تلاش او برای اسلام باشد.
او در راه مردان صالح جانبازی نموده و از زندگی همراه با ترس و خواری و ذلت جدا گردیده و دور می شود.»
8 - تبلیغ عملی
با اینکه تبلیغ گفتاری تاثیر فراوان در رشد و هدایت افراد دارد و از دیر باز یک روش معمولی و جا افتاده بوده است، اما نتیجه تبلیغ عملی و غیرمستقیم پایدارتر و عمیق تر می باشد. آموزه های فرهنگ عاشورا به ویژه سیره امام حسین علیه السلام مملو از تبلیغات عملی و غیرمستقیم است. با نگاهی به فهرست حوادث زندگی امام حسین علیه السلام و یارانش - از روز حرکت از مدینه تا روز شهادت در کربلا - نمونه های فراوانی را می توان پیدا کرد که تک تک آن ها جلوه ای از تبلیغ عملی اهداف و منویات نهضت عاشورا و پاسداری از حقایق اسلام و معارف اهل بیت علیهم السلام می باشد.
پایداری در راه هدف، همراه نمودن اهل بیت و زنان و کودکان، رفتار مهربان و صمیمانه با خانواده و کودکان و یاران در اوج بحران های روحی، مصادره کاروان طاغوت، برخورد با لشگر حر و آب دادن به سربازان او، اقامه نماز در ظهر عاشورا، خطابه های قاطع، روشنگر و کوبنده، حوادث شب عاشورا، رد امان نامه توسط حضرت عباس علیه السلام و صدها مورد دیگر که همه تبلیغ عملی و درس انسانیت و آزادی و غیرت و شرف و در یک کلام آموزش غیر مستقیم تمام فضائل و کمالات انسانی می باشد.
به عنوان حسن ختام نمونه ای از سیره عملی و تبلیغ غیر مستقیم حضرت امام حسین علیه السلام را نقل می کنیم:
بعد از واقعه عاشورا مردان قبیله بنی اسد، هنگام دفن جسد مطهر امام حسین علیه السلام، در دوش آن حضرت اثر زخمی دیدند که متفاوت از جراحت های جنگی بود. زخم کهنه ای بود که هیچ شباهتی به زخم های روز عاشورا نداشت. از امام زین العابدین علیه السلام در مورد آن پرسش نمودند. پیشوای چهارم فرمود: این زخم در اثر حمل بار و کیسه های غذا و هیزم به خانه های بیوه زنان، یتیمان و مستمندان می باشد که پدرم شب ها بر دوش خویش آن ها را حمل می کرد (17) .
