گفت وگو با عبدالکریم بی آزار شیرازی گردآورنده ی مجموعه ی پنج جلدی عاشورا در سرزمین ها
در سال 1323 در شیراز متولد شد. مقدمات حوزه های دینی را همان جا طی کرد و سطوح عالی را همان جا طی کرد و سطوح عالسی و دروس خارج را در قم و نجف اشرف.
از محضر علمای بزرگ از جمله حضرت امام خمینی استفاده کرد و همه ی بحث های مسائل مستحدثه ایشان را به تحریر درآورد.
در سال 1353 به ردیافت گواهی افتاء و اجتهاد از وزارت علوم و آموزش عالی نائل آمد. سال 1354 رهسپار دانشگاه مک گیل کاندا شد. در انستیتو مطالعات اسلامی به تحصیلات دانشگاهی پرداخت و موفق به اخذ درجه m.a در تاریخ و تمدن اسلامی شد.
از سال 1361 در دانشگاه های ایران تدریس را آغاز کرد و از سال 1362 به عضویت فرهنگی دانشگاه الزهرا درآمد. از آغاز تاسیس مجمع جهانی التقریب از سوی مقام معظم رهبری به عضویت شورای عالی این مجمع درآمد و یک سال معاون امور بین الملل این مجمع بود.
هم اکنون از سوی دبیر کل مجمع جهانی تقریب، هیأت امنای دانشگاه مذاهب اسلامی و وزیر علوم و تحقیقات و فناوری عهده دار ریاست این دانشگاه است.
فرهنگ عاشورا در سرزمین ها نام کتابی است متشکل از چندین مجلد که به چگونگی اجرای مراسم محرم و عاشورا در سرزمین های مختلف جهان پرداخته است. این کتاب و آثار متعدد دیگر درباره ی امام حسین (ع) توسط دکتر بی آزار شیرازی تدوین تالیف شده است. در این گفت وگو به چند و چون پژوهش های او درباره ی عاشورا و محرم از نگاه تاریخی و فرهنگی پرداخته ایم.
* از چه دوره ی تاریخی مراسم عاشورا و عزاداری برای امام حسین (ع) رایج شده؟ نحوه ی این عزاداری ها را برای مان توضیح دهید و بگویید در روزهای نخست چگونه و در چه حدی اجرا می شد؟
ـ سرآغاز مراسم عاشورا و عزاداری برای امام حسین (ع) به درستی معلوم نیست، تنها می توان گفت به استناد کتاب اخبار الطوال دینوری در برابر جشن های دشمنان اهل بیت (ع) در روز عاشورا، مجالس عزاداری به طور پنهانی و گاهی آشکار از سوی دوستداران خاندان علوی برگزار می شده است، اما به طور رسمی و علنی بنا به روایت ابن اثیر و دیگران برای نخستین بار توسط آل بویه این مراسم رایج شده است.
معزالدوله دیلمی در دهم محرم سال 352 ق، در بغداد دستور داد که بازارها را تعطیل کنند و به نوحه خوانی بپردازند و در شهر بگردند. آل بویه با دایر کردن مراسم عاشورا مذهب شیعه را با آرامش و آزادی به کمک علمای اصولی و معتدل چون شیخ طوسی گسترش دادند. آل بویه در سوگواری های خود بر سینه می زدند و نمد سیاه بر گردن می آویختند و زنان موی را پریشان و صورت خود را سیاه می کردند.
* ایا عزاداری برای امام حسین (ع) فقط محدود به شیعیان می شود یا اهل سنت نیز خود را در این مراسم شریک می دانند؟
ـ در سابق مسلمانان از نظر سیاسی و مسئله ی خلافت به موافقین و مخالفین خاندان علوی تقسیم می شدند، به دسته ی اول شیه و به دسته ی دوم ناصبی می گفتند. پس از عصر بنی امیه و بنی عباس ناصبی ها منقرض شدند. بسیاری از مسلمانان که دوستداران اهل بیت بوده و هستند، از نظر فقه، پیرو مجتهدین چهارگانه و دسته ای پیرو کتب اربعه حاوی احادیث امام صادق (ع) شدند؛ دسته ی اول را سنی و دسته ی دوم را شیعه نامیدند.
تقابل این دو عنوان مفهوم مخالفی را پیدا کرد و اکنون تلقی بسیاری این است که هرکس که پیرو مذاهباربعه است، شیعه نیست، پس جزو مخالفین ائمه است، در صورتی که این کاملا خلاف واقع بوده و ما می بینیم که حتی ابوحنیفه پیشوای مذهب حنفی در کتاب مناقب می گوید: «دشمنی اخباریان با ما برای آن است که ما خاندان رسول و اهل بیت او را دوست می داریم و به فضائل ایشان معترفیم» و پیشوای شافعیان می گوید: «اگر محبت اهل بیت رفض است، ای جهانیان بدانید که من رافضی هستم.» عبدالجلیل قزوینی در پاسخ انتقاد صاحب فضائح از عزاداری شیعیان برای امام حسین (ع) به هم آهنگی علمای شافهی و حنفی در این باره استناد کرده است.
شعری را از ابوحنیفه درباره ی گریه برای امام حسین (ع) نقل می کن و در جای دیگر می نویسد: «در همه ی بلاد اصحاب شافعی و ابوحنیفه و فحول علما در موسم عاشورا این تعزیت را با جزع و نوحه و زاری داشته اند و بر شهدای کربلا گریسته اند.»
و در جای دیگر می گوید: «مراثی شهدای کربلا که اصحاب ابوحنیفه و شافعی را هست، بی عدد و بی نهایت است.»
می توان گفت بیشترین مقاتل توسط علمای اهل سنت نگارش یافته است، به عنوان نمونه ملا حسین کاشفی حنفی با نوشتن کتاب ادبی روضه الشهدا از قرن نهم هجری تا به حال بنای روضه خوانی را در ایران نهاد و با ترجمه ی آن به ترکی به نام حدیقه السعدا بنای روضه خوانی را در ترکیه گذاشت و هنر گریز به کربلا از ابتکارات این عالم حنفی است.
و نیز در این باره می توان از نوشته های طبری در کتاب تاریخ طبری که اخیراً تحت عنوان قیام سیدالشهدا و خونخواهی مختار توسط آقای دکتر محمد سرور مولایی ترجمهشده، سیوطی در تاریخ الحلقا کاب واقعه کربلا عباس محمود عقاد که اخیراً توسط یکی از نویسندگان اهل نست آقای انصاری به فارسی ترجمه و چاپ شده است و سه جلد کتاب ثارالله توسط عبدالرحمن الشرقاوی و دیگر نمونه ها یاد کرد.
* مراسم عاشورا اهل سنت هند را تحت تاثیر قرار داده و موجب تقریب و نزدیکی آنان به شیعه گشته است. ایا اقلیت های مذهبی و یا حتی در کشوری مثل هند بودایی ها و هندوها خودشان را مقید به انجام این مراسم می دانند؟ اگر ممکن است مختصری درباره ی این مراسم و آیین ها برای مان توضیح دهید.
ـ بخش بزرگی از منطقه ی اوتارپرادش هند در قرن هجدهم و نوزده میلادی تحت حکومت یک سلسله ی شیعه ایرانی اداره می شد که در سال 1707 از خراسان به هند مهاجرت کرده بودند. مراسم عاشورا در سراسر این منطقه برگزار می شد. وسینان و هندوها نیز در آن مراسم شرکت می کردند و از این رو مذهب هند و مراسم آن تاثیر فراوانی بر مراسم محرم در هند گذاشته است و که یک نمونه ی آن در آب فرو کردن بنای تعزیه در خاتمه ی مراسم محرم است.
* وقایع تاریخی مهمی در روز عاشورا اتفاق افتاده که نقل می شود، وقایعی مثل توبه ی حضرت آدم (ع)، نجات کشتی نوح (ع)، سرد شدن آتش بر ابراهیم (ع)، گذشتن موسی (ع) از دریای سرخ و ... ایا این ها سند تاریخی دارد؟ اگر این طور است، چگونه می توان آن را توجیه تاریخی کرد؟
ـ شیخ مفید (متوفی 413 ق) در کتاب مسارالشیعه در حوادث ماه محرم می نویسد: اولین روز محرم رهایی یوسف (ع) از چاهی است که برادرانش را در آن افکنده بودند، پنجم محرم روز عبور موسی (ع) از دریا، هفتم محرم روز تکلم خدا با موسی بر فراز کوه طور سینا، روز نهم محرم روز بیرون آمدن یونس بن متی (ع) از شکم ماهی، و روز دهم، شهادت ابی عهبدالله الحسین (ع) در سال 61 هجری است. به همین دلایل بعضی فضایلی برای جشن روز عاشورا ذکر کرده اند که بنا به گفته ی دکتر قرضاوی ضعیف و بلکه از نظر ابن تیمیه جعلی است و بنا به تصریح ابن جوزی برای به خشم آوردن شیعیان بوده است.
اما وقایعی چون توبه ی آدم، نجات کشتی نوح، سرد شدن آتش بر ابراهیم، بر فرض صحت مربوط به قبل از اسلام است و جزو اعیاد اسلامی محسوب نمی شود.
* نظر شما درباره ی خرافات و رسوم غلط در فرهنگ عاشورا چیست؟ چگونه می توان این مراسم را پالایش کرد؟ ایا اساساً چنین ضرورتی وجود دارد؟
ـ مراسم عاشورا برای زنده نگاه داشتن سرمشق نجات ملت هاست که امام حسین (ع) با خون خود در صحرای کربلا نوشتند تا ملت ها خود را تسلیم ستم کاران و استعمارگران نکنند.
از آن جا که این مراسم باعث مرگ ستم کاران است، آنان کوشیده اند که در درجه ی اول آن را از میان برند و اگر نتوانستند آن را منحرف کنند یا به صورت یک سنت مرده درآورند و یا آن را آلوده به خرافات کنند. بنابراین ضرورت دارد که علم و دانشمندان و محققینی هم چون استاد علامه مطهری تبیین این مراسم را به دست گیرند ومانند جامعه ی پاکستان آن را به دست افراد عامی نسپارند و از ورود هرگونه رسومات غلط و خرافاتی در آن جلوگیری کنند.
چنان که مقام معظم رهبری در مراسم شعر و مولودی خوانی شاعران و مداحان حضرت فاطمه زهرا (س)، سیدالشهدا (ع) و دیگر معصومین، باید علاوه بر استفاده از مضامین معنوی و تعمیق پیوندهای عاطفی، فضیلت های رفتاری و عملی این بزرگواران نیز گنجانده شود تا آحاد مردم، اعم از زن و مرد و دختران و پسران جوان بتوانند این اسوه ها را الگوی اخلاق و رفتار فردی و اجتماعی خود قرار دهند.
متاسفانه ایادی استعمار می کوشند تا با اقدامات حساب شده و دامن زدن به اختلافات تاریخی و تحریک احساسات میان مسلمانان تفرقه ایجاد کنند. حضرت ایت الله خامنه ای در این باره فرمودند: این دست های خبیث که در اصل، مراکز استعماری و استکباری، آن ها را هدایت می کنند، با همه ی فرقه های اسلامی دشمن اند و باید در مقابل اهداف آن ها هوشیار بود.
* درباره ی کتاب عاشورا در سرزمین ها برای ما بگویید که چه انگیزه ای باعث جمع آوری و تحریر این کتاب شده؟ چگونه این اطلاعات را از اطراف جهان جمع آوری کردید؟
ـ انگیزه ای که باعث جمع آوری و نگارش کتاب عاشورا در سرزمین ها شده، کلام امام خمینی (ره) بود که فرمودند: «در کجا سراغ دارید که ملتی این طور هماهنگ بشود؟ این ها را در تمام کشورهای اسلامی و ملت های اسلام سیدالشهدا (ع) در روز تاسوعا و عاشورا هم آهنگ کرده است. بروید هندوستان همین بساط است. بروید پاکستان همین بساط است. بروید اندونزی همین بساط است. بروید افغانستان. هر جا بروید همین بساط است.»
هدف از نگارش کتاب عاشورا در سرزمین ها این بود که مردم ایران بدانند که این مراسم منحصر به ایران نیست بلکه در همه ی جهان گسترده است. باید با این شناخت، به جای خصومت با دشمنان فرضی به ایجاد ارتباط با سایر دوستداران حسینی بپردازیم. برای هم آهنگی و ارتباط با سایر دوستان برنامه ریزی کنیم و آن را از خرافات بزداییم و عاشورایی زنده بسازیم تا به شعار «کل یوم عاشورا کل ارض کربلا» جامه ی عمل بپوشانیم.
برای دستیابی به این منظور توسط معاون پژوهشی سابق وزارت خارجه جناب آقای ملکی نامه ای برای تمام سفارت خانه ها ایران در کشورهای مختلف جهان فرستادیم. با این پرسش نامه که این مراسم از چه تاریخ، چگونه و توسط چه کسانی به آن سرزمین راه یافته. تا چه حد با خرافات و فرهنگ آن محیط آمیخته شده؟ تا چه اندازه به صورت سنتی و تا چه اندازه به صورت عاشورای زنده در آمده است؟
پاسخ های رسیده از سراسر جهان آن قدر جالب بود که وزارت خارجه از من تشکر کرد و البته نسخه ای از آن را برای خود نگه داشت.
* چرا آن چه درباره ی ایران نوشته اید تا این حد مختصر و موجز است؟
ـ چون مردم ایران خودشان هر سال شاهد عاشورا در سراسر ایران هستند و ما تنها به مناطقی چون یزد، شیراز و خراسان اشاره کردیم که از آن جا این مراسم به کشورهای مختلف انتقال یافته است.
