پرواز در غربت
امام رضا علیه السلام در روز جمعه، آخرین روز ماه صفر سال 203 ه .ق در 55 سالگی به شهادت رسید. پس از شهادت حضرت، برای سرپوش گذاشتن بر جنایت مأمون، عامل شهادت حضرت را بیماری یا عوامل دیگر معرفی کردند، ولی با توجه به شواهد، مأمون عامل اصلی شهادت امام بوده است. علامه مجلسی می نویسد: «حق همان است که بزرگان بدان باور دارند که حضرت رضا علیه السلام به وسیله سم مأمون ـ که نفرین خدا بر او و دیگر غاصبان و ستمگران باد ـ شهید شده است». علامه سیدمحسن امین نیز می نویسد: «نظر من این است که هر چند امام هنگام ورود به طوس، کسالتی داشتند، ولی خلیفه از این فرصت بهره جست و امام را مسموم کرد؛ چه اینکه خلیفه با انعکاس خبر ولایت عهدی حضرت در بغداد، و بیعت بغدادیان با ابراهیم فرزند مهدی، دریافت که حکومت در شرایط خاصی قرار گرفته است و با وجود فضل بن سهل و حضرت رضا علیه السلام ، امیدی به بهبودی اوضاع نیست. از این رو فضل را کشت و امام را مسموم کرد».
نقشه های شیطانی
از اباصلت، یار نزدیک امام رضا علیه السلام پرسیدند: چگونه مأمون به قتل امام تن داد، با اینکه وی را احترام می کرد و او را ولیعهد خود قرار داد. اباصلت می گوید: «خلیفه، امام را احترام می کرد، چون به برتری او آگاه بود. پیشنهاد ولایت عهدی هم برای آن بود تا با این عمل وانمود کند حضرت دنیاطلب است و مردم به حضرت توجه نکنند. البته چنین نشد و با تشکیل محافل علمی، چهره امام و شخصیت علمی او بر همگان روشن گردید و از موقعیت خلیفه کاسته شد تا جایی که دوست و دشمن، حضرت را شایسته خلافت می دانست. این امر بر خلیفه گران آمد و بر حضرت کینه و حسادت ورزید و به ناچار امام را مسموم کرد و به شهادت رساند».
خبر از شهادت
درباره شهادت امام رضا علیه السلام با سمّ در شهر طوس، افزون بر روایاتی که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و امام صادق علیه السلام به ما رسیده است، خود حضرت نیز در چندین مورد از شهادتش با سم خبر داده بود. در روایتی از آن حضرت آمده است: «به خدا سوگند هیچ یک از ما نیست جز اینکه به شهادت رسیده است». به ایشان گفته شد: عامل قتل شما چه کسی خواهد بود؟ امام فرمود: «بدترین مردم زمانم، مرا با سم می کشد». همچنین حضرت پیش از پذیرفتن اجباری ولایت عهدی به مأمون فرمود: «من قبل از تو (ای مأمون) به وسیله سم و مظلومانه به شهادت خواهم رسید و فرشتگان آسمان و زمین بر من می گریند و در سرزمین غربت دفن می شوم... البته اگر بخواهم، می توانم قاتل خود را معرفی کنم». امام رضا علیه السلام آخرین بار، اندکی قبل از شهادت به هَرثَمه فرمود: «اینک هنگام بازگشت من به سوی خدا فرا رسیده است و زمان آن است که به جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و پدرانم بپیوندم. طومار زندگی ام به انجام رسیده است. این طغیانگر (مأمون) تصمیم گرفته مرا با انگور و انارِ مسموم، به قتل رساند».
شاعران در سوگ
شهادت امام رضا علیه السلام به دست مأمون، مظلومیتی بود که به تاریخ شیعه و اهل بیت علیهم السلام افزوده شد و بیت دیگری بود که بر قصیده شاعران آزاده و حقیقت طلب افزون گشت و در ادبیات حماسی انعکاس یافت. ابونُواس در قصیده ای چنین سرود: برخی از آنها پس از بیعت با حضرت رضا علیه السلام به کشتن وی شتاب کردند و بعد از بصیرت و آگاهی کور دل شدند؛ آن گروهی که پس از خوش بختی به تیره بختی گرایید؛ و آن جماعتی که پس از سلامتی و نجات، نابود گردید». دعبل خزاعی نیز شهادت امام را در اشعار سوزناک خود چنین بازتاب داده است: «چه شده است که دیدگان، نم نم می بارند و می گریند؛ در حالی که اگر آب دیده تمام شود و چشمان بخشکند، باز هم کم است. در مصیبت کسی که زمین بر او گریست و کوه های بلند و سر به فلک کشیده، در سوگ او به ناله و فغان آمد و عزادار شدند. ما به از دست دادن سِبط پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم مصیبت دیده ایم؛ مصیبتی که بر اهل دنیا سنگین بود. دیگر پس از فقدان خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در دنیا و زندگی آن خیری نیست، دنیا دیگر جایگاه خوشی ندارد و آرزوی ماندن در ما نیست».
شاعر حماسه سر
نام دِعبل خزاعی و اشعار پر حماسه وی برای شیعه آشناست؛ او که اندیشه ناب تشیع را در گلواژه اشعارش به نسیم خاطره ها می سپرد تا اقصی نقاط سرزمین اسلامی، از یاد و نام خاندان عترت و طهارت، شمیم محبت و ولایت به خود گیرد. یکی از شکوهمندترین مناظری که این شاعر فرهیخته در نمای اشعار، خوش آفریده، قصیده ای است معروف به تائیّه که در مدح اهل بیت از نیکوترین شعرها و مدایح بلند است. وی سروده اش را در محضر امام رضا علیه السلام خواند و آن حضرت را به شدت تحت تأثیر قرار داد. دعبل در آن مجموعه حماسی، از بی مهری زمانه و مدارس دور مانده از مدرّسان وحی آغاز می کند و به شرح زندگی یکایک امامان می پردازد. گویند وی قصیده اش را در پارچه ای نوشت و آن را لباس اِحرام حج خود قرار داد و وصیت کرد جزئی از کفنش باشد.
واگویی زمانه
روزی دعبل خزاعی در مرو خدمت امام رضا علیه السلام رسید و عرض کرد: قصیده ای در مدح شما سروده ام و قسم یاد کرده ام پیش از شما آن را برای کسی نخوانم. امام اجازه فرمود آن را بخواند. دعبل قصیده اش را خواند که بیش از 120 بیت داشت. ترجمه بیت اول آن که در وصف اهل بیت علیهم السلام سروده، چنین است: «محل تدریس آیات الهی که اکنون از تلاوت آیات برکنار مانده و محل نزول وحی پروردگار که از فعالیت بازمانده است». هنگامی که دعبل به این بیت رسید: «غنیمتی که مال ایشان (امامان) است در دست دیگران می بینم که بین خود قسمت می کنند، در حالی که دست آن بزرگواران از آن غنیمت خالی است»، حضرت رضا علیه السلام به گریه افتاد و فرمود: «راست گفتی ای خزاعی».
دعا برای شاعر
شاعر پرشور شیعه، دِعبِل خزاعی، هنگامی که در محضر امام رضا علیه السلام قصیده «مدارس آیات» را در وصف امامان می خواند، همین که به این بیت رسید: «هنگامی که به آنان ستم شود، به ستمگر خود دست انتقام دراز نمی کنند، بلکه بدی را با نیکی پاسخ می دهند و دستشان از انتقام خالی است»، حضرت رضا علیه السلام پشت و روی دستان مبارک خود را نشان داد و فرمود: «آری به خدا قسم خالی است». نیز هنگامی که به این بیت رسید: «هر آینه در دنیا زندگی من آمیخته با ترس و وحشت بود، ولی امیدوارم پس از مرگم از امن و امان برخوردار باشم»، حضرت رضا علیه السلام فرمود: «خدای بزرگ تو را امان دهد و ایمن گرداند روزی که هراس آن بسیار است».
قبری در طوس
دعبل خزاعی در محضر امام رضا علیه السلام قصیده تائیه یا مدارس آیات را می خواند تا اینکه به بیت زیر رسید: «قبری از شما (امامان) در بغداد (قبر امام کاظم علیه السلام در کاظمین نزدیک بغداد) برای آن وجود پاک است و غرفه ای از غرفه های بهشت او را در برگرفته است». امام رضا علیه السلام به او فرمود: «آیا اجازه می دهی به این قسمت از قصیده ات دو بیت اضافه کنم؟» و بعد ادامه داد: «و قبری در طوس است که برای آن مصیبت هایی است که تا روز قیامت آتش از دل های سوخته، شعله ور خواهد نمود تا آنکه قیام کننده و منتقم ما را برانگیزاند و غصه ها و اندوه ما را برطرف سازد.» دعبل عرض کرد: من قبری از خاندان شما در طوس نمی شناسم، اینکه فرمودید قبر کیست؟ حضرت فرمود: «آن قبر من است؛ روزها و شب ها به پایان نمی رسد که طوس محل رفت و آمد شیعیان و زائران من می شود. بدانید هر کس مرا در شهر طوس و در آن دیار غربت زیارت کند، فردای قیامت با من و در درجه من خواهد بود، در حالی که گناهانش آمرزیده شده است».
لباس متبرک
دعبل خزاعی، شاعر شناخته شده اهل بیت علیهم السلام خدمت امام هشتم شعری خواند و آن حضرت را منقلب کرد. پس از شعرخوانی، امام از جا برخاست و به دعبل فرمود: «جایی نرو» و خود به اندرون خانه رفت. پس از مدتی، صد دینار به وسیله خادم برای او هدیه فرستاد و پیغام داد: «این مبلغ را خرجی خودت قرار ده». دعبل به خادم گفت: «به خدا سوگند من برای دینار اینجا نیامده ام و این قصیده را نگفته ام که دیناری به من برسد». سپس دینارها را برگرداند و پیراهنی از حضرت درخواست کرد تا بدین سبب، برکت و شرافت کسب کند. حضرت لباس بلندی از پشم نرم و نازک به همراه آن دینارها برایش فرستاد و به خادم فرمود: «به او بگو این دینارها را بگیر؛ زیرا روزی به آنها نیاز پیدا خواهی کرد و دوباره آن را برنگردان».
هدایای پربرکت
دعبل خزاعی، شاعر عصر امام رضا علیه السلام ، پس از ملاقات با آن حضرت، همراه با هدایای متبرکی به سرزمین خود بازگشت. در آنجا مشاهده کرد که خانه اش غارت شده است و همه اموالش را دزدیده اند. وقتی چنین دید، صد دینار متبرکی را که امام رضا علیه السلام به او هدیه داده بود فروخت. شیعیان، هر دینار را به صد درهم خریدند و او صاحب ده هزار درهم شد. دعبل فرمایش امام رضا علیه السلام را به خاطر آورد که فرموده بود: «به این دینارها احتیاج پیدا می کنی».
وی خادمی داشت که بسیار به او علاقه مند بود. روزی به چشم درد مبتلا شد. وقتی پزشک چشمش را معاینه کرد، گفت که چشم راست او چاره ای ندارد و از دست رفته است، ولی چشم چپش را معالجه می کنم. دعبل بسیار اندوهناک شد. در این حال به یادش آمد که پاره ای از لباس متبرک امام رضا علیه السلام را، همراه دارد. آن را به نیت شفا به چشم خادم مالید. صبح فردا به برکت امام رضا علیه السلام ، چشم او سالم تر از قبل شده بود.
مباحث اعتقادی از منظر امام رضا علیه السلام
برهان قاطع
امام رضا علیه السلام در هر زمان آماده پاسخ گویی به پرسش های همگان و مناظره با منکران خدا بود. گروهی در خدمت آن حضرت بودند که فردی منکر دین نزد آنان آمد. حضرت به او فرمود: «اگر سخن شما درست باشد ـ که نیست ـ در این صورت، ما و شما یکسان نیستیم و نماز و روزه و زکات و ایمان ما زیانی به ما نمی رساند». در این هنگام زندیق خاموش ماند. سپس امام رضا علیه السلام فرمود: اگر سخن ما درست باشد ـ که هست ـ آیا شما به هلاکت در نیفتاده اید و ما نجات نیافته ایم؟»
دلیل وجود خد
زندیقی از پیشوای هشتم امام رضا علیه السلام پرسید: دلیل وجود خدا چیست؟ حضرت فرمود: «من وقتی به کالبد خود نگریستم و دیدم نمی توانم در قد و پهنای آن کم و زیاد کنم و بدی ها را از آن دور سازم و سود و منفعتی به آن برسانم، دریافتم که این ساختمان را سازنده ای است. پس به وجود او اقرار کردم. افزون بر این، از مشاهده چرخش فلک به قدرت او و پدید آوردن ابرها و به حرکت درآوردن بادها و حرکت خورشید و ماه و ستارگان و دیگر نشانه های متقنِ شگفت آور پی بردم که این همه را پدید آورنده ای است».
آزمون خد
آزمون در جایی است که امتحان گیرنده، از وضعیت امتحان شونده آگاهی نداشته باشد. از این رو، خدای متعالی که به همه نکات زندگی انسان ها داناست، به چنین امتحانی نیاز ندارد؛ بلکه آزمون دنیوی، برای رشد انسان ها و آگاهی بشر از وضعیت خود و کسب درجات برتر است. امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در تفسیر آیه «تا شما را بیازماید که کدام یک نکوکارترید». فرمود: «خدای عزوجل بندگان خود را آفرید تا به وسیله نهادن طاعت و عبادت خود بر دوش آنان، ایشان را بیازماید و این کار را از باب امتحان و تجربه (برای خود) نکرد؛ زیرا او همواره به همه چیز آگاه است».
نکته های اخلاقی از دیدگاه امام رضا علیه السلام
توبه؛ زیباترین پوزش
توبه، موجب بخشایش بسیاری از گناهان می شود. روزی امام رضا علیه السلام شنید که یکی از یارانش می گوید: خدا لعنت کند کسی را که با حضرت علی علیه السلام جنگید. امام فرمود: «بگو به جز آنان که توبه کردند و اصلاح شدند» و آن گاه ادامه داد: «گناه کسی که از آن حضرت کناره گرفت و توبه نکرد، بزرگ تر از گناه کسی است که با او جنگید ولی بعد توبه کرد».
ویژگی بخشنده
روزی امام رضا علیه السلام در حال طواف بود. شخصی از ایشان پرسید: بخشنده کیست؟ حضرت فرمود: «سخن تو دو صورت دارد: اگر از مخلوق می پرسی، بخشنده کسی است که آنچه را خدا بر او واجب کرده بپردازد، و بخیل کسی است که از پرداختن آنچه خدا بر او فرض کرده دریغ ورزد؛ ولی اگر منظورت خالق است؛ او بخشنده است، چه عطا کند و چه نکند؛ زیرا اگر به بنده ای ببخشد، به او چیزی داده که از آنِ او نیست و اگر نبخشد، چیزی را از او دریغ داشته که از آنِ او نیست».
شعری از حضرت
امام رضا علیه السلام گاهی موعظه های خود را با زبان شعر بیان می کرد. ترجمه یکی از اشعار آن حضرت چنین است: «با عفت و پاک دامنی لباس بی نیازی پوشیدم و سرافراز در میان مردم راه می روم. هرگز با آدم نماها انس و الفت نمی گیرم، ولی با آنان که در حقیقت آدم هستند مأنوس می شوم. هنگامی که غرور و تکبر از صاحب ثروت دیدی، با اظهار نکردن نیاز نزد او تکبر کن و غرور او را بشکن. بر آن کس که نادار است هرگز فخر نکردم و هرگز نزد ثروتمندان فروتنی ننمودم».
پاسخ نامه
پس از شهادت امام کاظم علیه السلام برخی از نمایندگان آن حضرت برای حفظ اموال امام نزد خود، چنین وانمود کردند که ایشان همان منجی موعود است و عمری طولانی دارد. در نتیجه، امامت حضرت رضا علیه السلام را نپذیرفتند و به «واقفیه» شهرت یافتند. مردی از آنان، مسائل مشکلی را در طوماری گردآوری کرد و با خود گفت اگر حضرت رضا علیه السلام معانی اینها را بداند، امام و فرمانرواست. پس همین که در خانه حضرت رضا علیه السلام رسید، خادم امام در حالی که ورقه ای در دست داشت و در آن پاسخ مسائل او به خط امام علیه السلام بود، نزدش آمد و گفت: آن طومار کجاست؟ او طومار را بیرون آورد. خادم به او گفت: ولیّ خدا می فرماید: «این جواب مسائل این طومار است».
همیشه در محضریار
یکی از یاران امام رضا علیه السلام می گوید: هنگامی که با آن حضرت نزدیک دیوارهای شهر طوس رسیدیم، نگاه مان به جنازه ای افتاد. سرورم حضرت رضا علیه السلام طرف جنازه رفت و آن را دربرگرفت و به من فرمود: «هر کس جنازه دوستی از دوستان ما را تشییع کند، از گناهان خود خارج می شود.» چون جنازه را کنار قبر نهادند، ایشان دست مبارک خود را بر روی سینه او نهاد و فرمود: «تو را به بهشت بشارت باد و بعد از این ساعت، دیگر هراسی نخواهی داشت». من به حضرت عرض کردم: فدایت شوم! آیا این مرد را می شناسید؟ این سرزمینی است که پیش تر در آن قدم نگذاشته اید. امام فرمود: «ای موسی! آیا نمی دانی اعمال شیعیان هر صبح و شام به ما عرضه می شود؟ اگر در اعمال آنها تقصیری مشاهده کنیم، از خدا برای آنان بخشایش می طلبیم و اگر اعمال نیکو در آن ثبت شده باشد، توفیقات بیشتر و شکر الهی را برای آن نیکوکار تقاضا می کنیم».
همراه با اهل بیت علیهم السلام
امام رضا علیه السلام فرمود: «کسی که مصیبت های ما را به یاد آورد و به دلیل ظلمی که به ما شده، گریه کند، فردای قیامت با ما و درجه ما خواهد بود، و کسی که مصیبت های ما را یادآوری کند و بگرید و بگریاند، چشمان او روزی که همه چشم ها می گریند، گریان نخواهد بود، و کسی که در مجلسی که امر ما زنده می شود بنشیند، در روزی که دل ها می میرند دل او زنده خواهد بود».
ستودگان قرآنی
یکی از یاران امام رضا علیه السلام می گوید: در نامه ای به مولایم حضرت رضا علیه السلام چنین نوشتم: جانم به قربانت! منظور از صالحان و شایستگانی که در قرآن آمده و حضرت ابراهیم آرزوی پیوستن بدان ها را داشت، چه کسانی هستند؟ حضرت پاسخ داد: «آن صالحان و شایستگان، ما اهل بیت هستیم».
پاسخ های آسمانی
ابی نصر بزنطی می گوید: من در امامت امام رضا علیه السلام تردید داشتم. نامه ای به محضرش نوشتم و از ایشان اجازه خواستم خدمتش برسم. می خواستم وقت ملاقات، از سه آیه ای بپرسیم که فهم آنها برای من مشکل بود. در این حال، پاسخ حضرت به دستم رسید که در آن نوشته بود: «خدا ما و تو را کفایت کند. هم اکنون ملاقات ما مشکل است؛ چرا که اینان (حکومت عباسیان) برای من بسیار سخت گرفته اند و تو نمی توانی نزد من بیایی، ولی به زودی ـ ان شاء اللّه ـ خواهی آمد». حضرت در ادامه نامه، پاسخ سه پرسش مرا درباره آیات قرآن نوشته بود. در صورتی که هیچ کدام را در نامه خود ننوشته بودم. من از این امر شگفت زده شدم و به امامت او آگاه گشتم.
پایان تردیده
ابن یحیی می گوید: وقتی امام کاظم علیه السلام به شهادت رسید؛ برخی از مردم در امامت آن حضرت توقف کردند و امامت امام رضا علیه السلام را نپذیرفتند. من همان سال به حج مشرف شدم. امام رضا علیه السلام را دیدم. در دلم آیه زیر خطور کرد: «آیا ما از بشری مانند خود پیروی کنیم؟» آن حضرت از کنار من عبور کرد و فرمود: «من همان بشری هستم که بر تو واجب است از او پیروی کنی». عرض کردم: مولای من! از خدای متعالی و از محضر شما پوزش می طلبم. حضرت فرمود: «عذر تو پذیرفته است ان شاء اللّه تعالی».
حقوق مؤمنان بر یکدیگر
امام رضا علیه السلام در پاسخ به سؤال از حق مؤمن بر مؤمن فرمود: «از جمله حقوق مؤمن بر مؤمن این است که در دل او را دوست داشته باشد، با مال و ثروت یاری اش کند و به او اُفّ نگوید که اگر چنین بگوید، دیگر میان آنها پیوند دوستی نیست. نیز اگر بگوید تو دشمن من هستی، یکی از آن دو، یار خود را کافر شمرده است. همچنین هرگاه به او تهمتی زند، ایمان در دلش آب شود؛ همان گونه که نمک در آب حل می شود».
سفارش به آراستگی
روایات اسلامی، آراستگی و تمیز بودن را از وظایف مؤمنان دانسته اند. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به کسانی که به سر وضع خود رسیدگی نمی کردند، تذکر می داد که از نعمت های خدا بهره برند. امام رضا علیه السلام نیز فرموده است: «خدای تبارک و تعالی زیبایی و آراستگی را دوست دارد و فقر و فقرنمایی را دشمن می دارد. خدای عزوجل از مردان پلشتِ بداخلاق نفرت دارد».
کوثر رضوی
هر کس برای خدا برادری به دست آورد، خانه ای در بهشت به دست آورده است.
خِرد هدیه ای الهی است و تربیت با کوشش به دست می آید. پس کسی که برای کسب ادب بکوشد، آن را به چنگ آورد.
هر گاه خدای بزرگ بنده ای را برای (ادراه) امور بندگانش برگزیند، برای این امر به او شرح صدر عطا کند، چشمه های حکمت را در دلش جاری سازد و به او علم و دانش الهام فرماید که از آن پس از هیچ پاسخی در نماند و در یافتن راه درست سرگشته نشود.
به درستی که گشایش پس از نومیدی می آید.
ایمان، پیمان قلب، اقرار زبان و عمل با اعضاء و جوارح است.
بخل، آبرو را بر باد می دهد.
یک دعای پنهانی بنده، برابر با هفتاد دعای آشکار است.
کار نیک پنهانی، برابر با هفتاد کار نیک است و کسی که آشکارا گناه می کند، خوار می شود و یاوری نخواهد داشت.
کسی که بخواهد دوراندیشی کند ولی محتاط و برحذر نباشد، خود را مسخره کرده است.
مؤمن کسی است که چون کار خوب انجام دهد، شادمان شود و هرگاه بدی کند، آمرزش بخواهد.
هر مؤمنی که برای مردان و زنان مؤمن و مسلمان، زنده یا مرده دعا کند، خدای متعالی به شماره همه مردان و زنان مؤمن، از زمان حضرت آدم علیه السلام تا روز قیامت برای او نیکی می نویسد.
بیماری برای مؤمن پاک کننده و رحمت و برای کافر عذاب و لعن و نفرین است. به درستی که بیماری آن قدر با مؤمن خواهد بود تا از همه گناهان پاک شود.
هر کس کاری را از راهش بجوید، نلغزد و اگر هم لغزید، چاره اندیشی به کمکش می آید.
