چهلمین روز شهادت امام حسین (ع) به سبب اهمیتی که در عقاید و تاریخ اسلام داشته، همواره مورد توجه محققان و پژوهشگران اسلامی بوده است. به این سبب، هم اکنون شاهد طیف وسیعی از تولیدات علمی دربارة ابعاد و ساحت های گوناگون این موضوع هستیم. این آثار از سویی از نقطه نظر الهی و تاریخی، ویژگی ها و خصوصیات این روز و اعمال و مسائل مربوط به آن را مورد توجه قرار داده و از سوی دیگر، با رویکردی اجتماعی و به طور عمده مردم شناختی، سعی داشته تا شناختی از مراسمی که در این روز برگزار می شود، ارائه کند.
در این مأخذشناسی، منتخبی از آثار و پژوهش ها در این باره را گرد آورده ام. از این رو باید گفت که این مأخذشناسی را هرگز نمی توان اثری جامع در شناخت ادبیات علمی تولید شده در این مورد دانست. همین طور از اشاره به چاپ های مختلف یک اثر ـ جز آنکه چاپ بعدی دارای ویژگی خاصی باشد ـ صرف نظر کرده ام. علاوه بر آن، ثبت اثر به صورت کتاب را نسبت به ثبت همان اثر به صورت مقاله در صورتی که پیش از چاپ به صورت کتاب، به عنوان مقاله چاپ شده باشد، ترجیح داده ام. نیز تنها کتاب ها و مقالاتی را که دربارة این موضوع نوشته شده بوده گرد آورده ام (یک نمونه استثنایی شامل فیلمی مستند هم در این مأخذشناسی وجود دارد.) مهم ترین بررسی ها و نقدها دربارة برخی آثار منتشره نیز آمده است. آثار این مأخذشناسی بیشتر به زبان فارسی و گاهی به زبان عربی است. هرجا توضیحی لازم بوده، در پایان هر جزء این مأخذشناسی اضافه شده است. برای سهولت کار محققان و علاقه مندان، کل آثار دربارة اربعین شهادت امام حسین (ع) را به دو بخش آثار در حوزة الهیات، تاریخ و ادبیات و حوزة علوم اجتماعی تقسیم کرده ام. در پایان امیدوارم این اثر بتواند زمینه را برای افزایش پژوهش ها دربارة اربعین حسینی به مقداری ولو اندک بگشاید.
آثار در حوزة الهیات، تاریخ و ادبیات
ارب‍اب ق‍م‍ی ، م‍ح‍م‍دب‍ن م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی ، الارب‍ع‍ی‍ن ال‍ح‍س‍ی‍ن‍ی‍ه ، تهران ، اس‍وه ، 1379، ص350 .
پ‍ورام‍ی‍ن‍ی ، م‍ح‍م‍دام‍ی‍ن ، اربعین حسینی : پژوهشی در بازگشت اهل بیت (ع) از ش‍ام به کربلا، قم ، حسین (ع)، 1382، ص124.
جعفریان ، رسول ، « پژوهش پ‍ی‍رام‍ون اربعین امام حسین (ع)»، ق‍دس ، 22 فروردین 1383، 10ص.
جعفریان ، رسول ، « چهل روز اش‍ک و آه مهر و س‍پ‍ه‍ر»، رسالت ، 23 اردی‍ب‍ه‍ش‍ت 1380، ص6.
جعفریان، رسول، « دلیل بزرگداشت اربعین چیست؟»، رسالت، 17 اسفند 1385، ص17.
جعفریان ، رسول ، « ن‍خ‍س‍ت‍ی‍ن اربعین »، رسالت ، 24 خرداد 1377، صص5 و 11.
جعفریان، رسول، «جایگاه اربعین در فرهنگ شیعی و عاشورا: در گفت وگو با استاد رسول جعفریان ...»، رسالت، 8 اسفند 1386، ص6 .
ج‍وادی آم‍ل‍ی ، ع‍ب‍دالله، « اس‍رار م‍ع‍ن‍وی اربعین حسینی »، اطلاع‍ات ، 27 اسفند 1384، ص6.
حسینی طهرانی، سیدمحمدمحسن، اربعین در فرهنگ شیعه، قم، عرش اندیشه، 1385، ص117.
رنجبر، محسن، «پژوهشی در اربعین حسینی علیه السلام»، تاریخ در آیینة پژوهش ، شمارة 5، بهار 1384، صص157-192.
سبحانی نیا، محمد تقی، « تحقیقی دربارة اربعین حسینی»، تاریخ در اینة پژوهش، شمارة 6 ، تابستان 1384، صص147 – 182.
سوری, محمود، «اربعین حسینی و روز زیارتی حضرت اباعبدالله الحسین (ع)»، گلبرگ معرفت ، شماره 73، فروردین 1385، صص36-40.
ش‍م‍س ، م‍ح‍م‍دج‍واد، « ت‍أم‍ل‍ی تاریخی ـ تحقیقی در ن‍خ‍س‍ت‍ی‍ن اربعین امام حسین (ع)»، س‍روش ، س‍ال 19، شمارة 841، خرداد 1376، صص22 ـ 25.
اح‍م‍دی ف‍ق‍ی‍ه ، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن ، زیارت اربعین : ای‍ن‍ه ع‍رف‍ان و ای‍ت ای‍م‍ان ، قم ، دارال‍ت‍ف‍س‍ی‍ر، 1423ق . ،ص 48 .
ع‍ن‍اص‍ری ، ج‍اب‍ر، « ت‍ج‍ل‍ی اربعین حسینی در دی‍وان برخی از ش‍ع‍رای ع‍اش‍ورای‍ی اردب‍ی‍ل »، آذرم‍ه‍ر، س‍ال 4، شماره 45، تیر 1374، ص3.
فاضل، محمد، «تحلیل مبنای تاریخی اربعین حسینی»، رواق هنر و اندیشه، شماره 1، خرداد 1380، ص5-32 .
ق‍اض‍ی طباطبایی ، م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی ، تحقیق در باره روز اربعین حضرت سید الشهداء، تبریز، بی جا، 1352، ص681 .
ویرایش دیگر
ق‍اض‍ی طباطبایی ، م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی ، ... تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء س‍لام الله علیه ، [ویرایش دوم]، تبریز، بی تا، پانزده + ص973.
چاپ اخیر
ق‍اض‍ی طباطبایی ، م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی ، تحقیق دربارة اول اربعین حضرت سیدالشهداء (ع)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1385 ، ده + ص478 .
این اثر بدون شک دقیق ترین، مستندترین و جامع ترین اثر در زمینی اربعین شهادت امام حسین (ع)، بازگشت کاروان اسرای اهل بیت (ع) و زیارت قبور شهدای کربلا در این روز است. از این رو، بهترین اثر منتشر شده در این زمینه است.
معرفی و توصیف
«اربعین سیدالشهداء (ع)»، خیمه، شماره 40 و 41، خرداد و تیر 1387، صص36-37 .
«کتاب تحقیق دربارة اولین اربعین»، حوزه، شماره 2، آذر 1362، صص118-123 .
«نگاهی به کتاب تحقیق دربارة روز اربعین حضرت سیدالشهداء (ع) »، کیهان فرهنگی ، شماره 8، آبان 1363، ص48 .
ک‍ام‍ران‍ی‍ان ، ع‍ب‍اسع‍ل‍ی ، « دی‍دگ‍اه های مختلف دربارة اربعین »، کیهان ، 23 اردی‍ب‍ه‍ش‍ت 1380، ص6.
م‍ه‍اج‍ران‍ی ، ع‍طاءال‍ل‍ه ، « اربعین و بازگشت کاروان کربلا»، اطلاع‍ات ،2 اردی‍ب‍ه‍ش‍ت 1382، ص7.
محمدی، محمدابراهیم، «اربعین حسینی»، فرهنگ کوثر ، شماره 64، دی 1384، صص29-35 .
محمدی ه‍م‍دان‍ی ، اص‍غ‍ر، اربعین سید ش‍ه‍ی‍دان کربلا، تهران ، گ‍ل‍زارک‍ت‍اب ، 1384، ص96 .
مهدوی یگانه، مرتضی، اربعین و چهل درس از کاروان آزادی آفرین کربلا، تهران، جمهوری، 1387، ص123.
نظری، عبداللطیف، «اربعین نور: اربعین حسینی»، گلبرگ معرفت، شماره 61، فرودین 1384، صص49-53 .
ن‍م‍ازی ش‍اه‍رودی ، ح‍س‍ن ، اربعین امام حسین علیه السلام ، تهران ، دان‍ش‍وران ، 1378، ص16.
آثار در حوزة علوم اجتماعی (بیشتر مردم شناسی)
«اربعین»، 1349، کارگردان ناصر تقوایی، محصول سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، 16 میلی متری، رنگی، 18/21 دقیقه
این فیلم مستند مراسم اربعین حسینی در بوشهر را نشان می دهد. نوحه خوان این دسته عزاداران «بخشو» نام دارد.
سینه زنی توسط هیئت عزاداران مسجد دشتی انجام می شود و سنج و دمام توسط هیئت عزاداران مسجد بهبهانی نواخته می شود.
معرفی و توصیف
«ص‍دای‍ی واح‍د از سینه ه‍ای‍ی ع‍اش‍ق »، ه‍م‍ش‍ه‍ری ، 21 خرداد 1374، ص10.
ن‍ص‍ی‍ری ، م‍ه‍دی، « مستند م‍ذه‍ب‍ی ک‍م داری‍م : با ن‍ی‍م نگاهی به مستند اربعین ...»، ق‍دس ، 18 فروردین 1384، ص4 .
ج‍لال‍ی ، اح‍م‍د، « ظراف‍ت روح ای‍ران‍ی در ان‍طب‍اق م‍ذه‍ب و م‍ل‍ی‍ت : گفتاری در ب‍اب ت‍ق‍ارن ن‍وروز و اربعین»، ایران ، 27 اسفند 1384، ص17.
«شیعیان زنگبار و مراسم اربعین»، وقف میراث جاویدان، شماره 39-40، مهر 1381، ص91-93 .
