در جهان امروز، که شاهد گسترش دامنه علوم در رشته های گوناگون و
تخصصهای بسیار در هر رشته ایم، کتابهای دائرة المعارف [encyclopedia]
راهگشای جوامع علمی و اهل تحقیق برای دستیابی سریع به منابع و
اطلاعاتی هستند که آگاهی بر آنها نیاز به عمری کند و کاو و جست و
جو در یک زمینه خاص دارد که با گستردگی موضوعات علمی و
رشته های تخصصی، امری دست نیافتنی است.
اکنون دائرة المعارفهای گوناگونی در اختیار ما قراردارند، برخی از آنها
چکیده دانش و فرهنگ انسانی را به گونه کلی، به خوانندگان عرضه
می کنند، و در پی طرح مسائل جزئی و بحثهای گسترده نیستند. هدف از
گردآوری چنین مجموعه هایی، بالا بردن سطح اطلاعات عمومی در
جوامع بشری و دستیابی محققان و دانش پژوهان به اطلاعات کلی و
اجمالی است.
گروه دیگری از دائرة المعارفها، بر رشته معینی از علوم و معارف تکیه
دارند و خلاصه مسایل، موضوعات و دیدگاههایی را در بردارند که
دانشمندان و محققان در آن رشته به آنها دست یافته اند. دائرة المعارف
فقهی در این گروه جای دارد و هدف آن ارائه مجموعه ای از مسائل و
موضوعات فقهی اسلام به صورت جامع و فراگیر است تا ضمن
ریشه یابی این مسائل و موضوعات در متون اصلی اسلام: قرآن و
احادیث، نظری به آرای فقها و دانشمندان اسلامی در هر عصری، داشته
باشد و سیر تطور این نظریات و تاثیرات مختلف زمانی، مکانی ... را بر
این روند نشانگر باشد.
جهت دستیابی به مدخلهای فقهی و همچنین دسته بندی مطالب و
تنظیم محتویات کتابهای تخصصی فقهی و جمع بندی کلمات فقهاء به
گونه ای که بتوان از آنها در متد دائره المعارف نویسی تخصصی در دانش
فقه استفاده کرد، لازم بود ابتداء یکی از مشروح ترین کتابهای فقه شیعه
فهرست گیری شود که کتاب جواهرالکلام مرحوم شیخ محمد حسن
نجفی، قدس سره، به جهت گستردگی مسائل و مباحث فقهی موجود در
آن و همچنین به جهت کامل بودن و در برداشتن تمامی بابهای فقه از
عبادات و معاملات و قضا و شهادات تا حدود و دیات و غیره و تطابق
استدلالها و نتیجه گیریهای آن با نقطه نظرهای مرحله فعلی فقه اجتهادی
در مذهب امامیه، به عنوان بهترین کتاب در این راستا انتخاب شد و بدین
ترتیب، مقدمه نگارش دائره المعارف فقهی از فهرست برداری این کتاب
شروع شد که در این رابطه نیز به دو سبک فهرست گیری و یاراهنمای
مطالب فقهی دست یافتیم.
1. فهرست الفبایی و یا معجم الفبایی جواهر
2. فهرست موضوعی تفصیلی جواهر
بدین ترتیب، دو برنامه مقدماتی در دستور کار موءسسه دائره المعارف
قرار گرفت.
برنامه فهرست الفبائی جواهر
این سبک فهرست گیری در حقیقت، شباهت زیاد به متد دائره المعارف
نویسی دارد که می توان آن را به عنوان دائره المعارف فقه جواهر مطرح
کرد؛ زیرا در این برنامه، تمامی مدخلهای فقهی، که متناسب با کتاب
جواهر مطرح شده است، به دست می آید در این روش الفبایی تحت هر
مدخل و اصطلاح فقهی، مطالب مربوط، از بابهای فقهی گوناگون، در
محدوده آنچه که در کتاب جواهر آمده، به گونه خلاصه و اجمالی
جمع آوری و تقسیم بندی متناسب با آن مدخل می شود و بدین ترتیب،
مقدار بسیاری از مدخلهای فقهی مورد نیاز در دائره المعارف کل فقه
شیعی به ست خواهد آمد و همچنین روش و متد جمع آوری مطالب
فقهی مربوط به هر مدخلی که در جایگاهها و بابهای گوناگون به گونه
پراکنده در کتابهای فقهی یادشده است، مشخص می گردد و این امر،
مقدمه بسیار مهم و در حقیقت چارچوب اصلی نگارش دائره المعارف
فقهی را مشخص خواهد کرد و خدمتی خواهد بس عظیم به کتاب
پرارزش جواهرالکلام. این سبک فهرست گیری را می توان در دو سطح
تدوین کرد:
خلاصه و مشروح؛ که هر دو سطح، اکنون آماده شده و در دست
ویراستاری و آماده کردن برای چاپ و نشر است.
برنامه فهرست
موضوعی و تفصیلی جواهر
در این برنامه، نظر به تنظیم موضوعی کل محتویات فقه جواهری
است، بدان گونه که بتوان کلیه مطالب فقهی: قولها، استدلالها و فتاوای
موجود در جواهر را از یکدیگر جدا کرد و برای استفاده، هر یک از آنها
را به آسانی در اختیار محقق قرار داد که این امر، به خاطر اهمیت فقه
جواهر، گستردگی، عمق و تحقیقی بودن آن هدفهای گوناگون و
نتیجه های مهمی را در بر خواهد داشت ناگفته نماند، در سبک نگارش
کنونی جواهر، این مطالب در هم آمیخته و نامنظم است و این، کار ما را با
دشواریهای زیادی روبه رو کرد، چنانکه بدان اشاره خواهد شد. و این
برنامه آن وقت مشکل تر گردید که مبنای کار بر آن شد که هیچ گونه
حذف، حتی یک کلمه و یا تغییر و نقل به معنی در الفاظ جواهر که مبتنی
بر اجتهاد خارجی در فهم کلام صاحب جواهر خواهد بود، انجام نگیرد.
جهت رسیدن به این نظم موضوعی و تفصیلی لازم بود ابتداء کل مطالب
فقهی که در جواهر گسترده آمده، بررسی شود و به ستونها یا بخشهای
عمده تقسیم بندی شود که پس از بررسیها و آزمایشهای گوناگونی
بحمداللّه موفق شدیم در یک تحلیل کلی محتویات کتاب پر برکت
جواهر را در سه محور اصلی دسته بندی کنیم:
1. دیدگاههاو فتاوای فقهی صاحب جواهر. این بخش مسائل و
مدعاهای شخص ایشان است که اگر همه را در کنار یکدیگر گرد آوریم،
به مجموعه دیدگاههای فقهی ایشان دست خواهیم یافت.
2. اقوال موافق و یا مخالف. (که بخش دیگر از مباحث جواهر را
تشکیل می دهد)
3. استدلالها و مناقشه ها. که بر اثبات یک مدعای فقهی و یا رد آن اقامه
شده است.
این مجموعه ها در این برنامه از یکدیگر جدا شده و در سه ستون قرار
گرفته است. ستونهای دیگری هم در کنار این سه ستون جهت علامت
گذاری و کد سازی می توان قرار داد. به عنوان مثال اگر مبحثی استطرادا
در جایی مطرح شده است (مثلا بحث تزکیه در لباس مصلّی) می توان آن
را با کد استطرادی یودن مشخص کرد. همچنین اگر بحثی مشترک باشد،
به عنوان نمونه: بلوغ در جاهای فراوانی مثل کتاب صوم، حجر و... طرح
شده است، می توان علامت مشترکی برای آن قرار دهیم. همچنین اگر
بحثی غیر فقهی در جایی مطرح شده باشد، مثلا رجالی و یا اصولی و...
می توان آن را مشخص کرد.بدین گونه می توانیم تمامی مطالب اصولی و
یا رجالی صاحب جواهر را ثبت کنیم. همچنین می توان با دادن کدهای
گوناگون دیگر زمینه استفاده های نرم افزاری دیگری را جهت تحقیقات
گوناگون در کتاب جواهر، در صورت دادن آن به ترتیب ذکر شده به
کامپیوتر، برای تحقیق تضمین کرد.
اهداف برنامه
مهم ترین اهداف این برنامه عبارتند از:
1. تجزیه و تحلیل و آماده سازی جواهر برای محقق. با توجه به
پراکندگی محورها و مطالب فقهی در جواهر، تجزیه مطالب جواهر به
مقولات مورد نظر، برای محققان، مدرسان و فضلای علوم دینی که
می خواهند از جواهر استفاده ببرند، اهمیت بسیار دارد، زیرا که بدون
هیچ گونه فزونی و یا کاستی و حتی تقدیم و یا تاخیری در متن جواهر، با
نظم یاد شده کلیه مطالب این کتاب، به راحتی درخور دستیابی محققان
خواهد بود و بدین ترتیب، خیلی از دشواریها و پیچیدگیهای موجود در
فهم جواهر، که از درهم آمیختن مجموعه های یادشده رخ می دهد،
برطرف خواهد شد و در حقیقت، این نظم و جداسازی محورهای یاد
شده توضیح الجواهر است.
2. با جدا کردن محورهای یاد شده می توان هر یک از آنها را جدا مورد
استفاده و تحقیق قرار داد و در حقیقت هر محققی بر حسب پژوهش
مورد نظرش می تواند آنچه را که در زمینه آرای فقهاء در هر مساله و یا
استدلالها و مناقشات و یا مدعیات شخص صاحب جواهر و یا
اجماعات و شهرتها در هر مساله ای برداشت کند که در این رابطه به
محقق نویسنده مقالات دائره المعارف خدمت بزرگی خواهد شد و بدین
ترتیب این برنامه ها نیز از جمله مقدمات لازم و مفید جهت نگارش دقیق
وعمیق و گسترده دائره المعارف فقه شیعه قرار می گیرد.
3. همچنین با جداسازی محورهای یاد شده امکان استفاده نرم افزاری
و برنامه های پژوهشی و تحقیقاتی دیگر، کامپیوتر باز خواهد شد که
فایده های بسیاری را در بر خواهد داشت.
دشواریهای تحقیق
پژوهش مورد نظر، با دشواریهای خاص، روبه روست از جمله:
1. از آن جایی که مطالب جواهر، بسیار گسترده و از ژرفای ویژه ای
برخوردار است، تقسیم بندی دقیق کل جواهر در مجموعه های یاد شده
بسیار مشکل است و نیاز به دقتهای فراوان و زحمتهای زیادی دارد.
2. عامل دیگر، چگونگی تدوین کتاب جواهر است. صاحب جواهر
اظهار دارد: این کتاب را برای آن تدوین کرده است که در مسافرتهایی که
دارد، احتیاج به کتابهای زیاد نداشته باشد. بنابراین، جواهر به گونه ای در
حکم یادداشتهای شخصی است. به همین جهت، پیچیدگی و بی نظمی و
تاخیر و تقدیم در جواهر دیده می شود.
مثلا بدون مقدمه وارد مطلب می شود، با آوردن «بل» مطلب جدید و یا
موضوع مفصلی را شروع می کند. لذا اگر کسی در جواهر دقت نکند و
زمینه لازم را نداشته باشد، ورود و خروج مباحث را نمی تواند تشخیص
بدهد.
3. از آن جائی که مبنای برنامه بر آن است که هیچ گونه حذف و یا تغییر
و یا نقل معنائی در الفاظ کتاب شریف جواهر انجام نگیرد و در عین حال
تسلسل لفظی آن نیز بهم نخورد، تنظیم جواهر در محورهای یاد شده در
ابتدا غیر ممکن می نمود که با عنایات اهل بیت، علیهم السلام، و
توفیقات الهی این مشکل را نیز توانستیم حل کنیم و با کمک از فضلای
حوزه، بحمداللّه این برنامه نیز در شرف کمال شدن است.
شیوه استفاده
این پژوهش به دو شکل قابل عرضه است:
1. نرم افزار کامپیوتر: در شکل ارائه کامپیوتری آن، میدانهای وسیعی
برای استفاده است. باکدها و مرتبطات می توان برای هر مدخل مطالب
مربوط به آن را به دست آورد. در زیر عنوان هر مدخل، می توان
دیدگاههای صاحب جواهر، اقوال و استدلالها را به گونه ای مشخص و
جدای از یکدیگر، مشاهده کرد وبرای کارهای پژوهشی و نیز تحقیقات
آینده در قلمرو دائره المعارف نویسی فقه از آن بهره کرد.
2. نشر به شکل کتاب : نشر جواهر موجود به شیوه ای که مطالعه کننده
خود به خود بتواند مجموعه های سه گانه را از یکدیگر جدا کند، در عین
حالی که هیچ تصرفی در الفاظ جواهر نشده باشد و تنها در چگونگی
چاپ نکات و ظرافتهایی اعمال بشود این مطلب، از توفیقات مهم این
برنامه بود. البته جهت استفاده بیشتر تحقیقی سعی شده در موارد نادری
چنانکه ابهامی در ضمیر و یا اسم اشاره ای در الفاظ جواهر باشد، میان
دو کروشه آن ابهام رفع شود که این عمل، هیچ گونه تصرفی در متن کتاب
به شمار نمی رود و لیکن گنجینه های این کتاب شریف را برای محققان و
پژوهشگران به ارمغان خواهد آورد.
مراحل کار
برای اجرای این برنامه، از محققانی کمک گرفته شد که دست کم
هشت سال درس خارج رفته باشند، تا توانایی استفاده از جواهر را داشته
باشند. آنان در مرحله اول جواهر را در سه محور یاد شده جدا و در
فیشها یادداشت می کنند، بدین گونه: دیدگاههای فقهی صاحب جواهر،
سپس اقوال فقها و آن گاه استدلالها و مناقشه ها، با ذکر دقیق جلد و
صفحه.
در مرحله دوم، جمعی دیگر از فضلاء که در سطح عالی تر قرار دارند،
مطالب یادداشت شده را کنترل می سازند، با جواهر تطبیق می دهند و
اشکالات را بر طرف می کنند. در مواردی که موضوع، پیچیدگی بیشتر
داشته باشد، گاه چندین بار کار کنترل صورت می گیرد.
در حال حاضر، مرحله اول کار، پایان یافته است و در مرحله دوم
کنترل نیز چندین جلد آن به انجام رسیده است و در مورد استفاده نرم
افزاری نیز مقدمات آن فراهم شده است. در رابطه با چاپ هر یک از دو
برنامه ذکر شده، امید است با عنایات اهل بیت(ع) بتوانیم تا پایان سال
جاری یک جلد از آن را منتشر کنیم.