در روایتی آمده است: روزی ابن عباس خدمت حضرت مولا امیرالمؤمنین(ع) عرض می کند: یا امیرالمؤمنین مگر ذوالفقارت کُند شده یا اینکه بازویت خسته شده است، چرا در کنج خانه نشسته ای؟ حقّت را گرفته اند و دست به هیچ اقدامی نمی زنی؟
امام مهدی(ع) چرا غایب است و علّت و جهتش چیست؟ پاسخ این مسئله بسیار مشکل است زیرا که مسئله ای عقلی نیست تا با براهین عقلی پاسخ داده شود و نیز عرفی هم نیست تا عرف و عقلا آن را درک کنند، بلکه این موضوع تعبّدی است و باید پاسخ آن از منابع وحی؛ رسول خدا و اهل بیت طاهرینش(ع) اخذ شود. وقتی که به اخبار آل محمد(ع) مراجعه می کنیم می بینیم که اختلاف نظر بسیار در این باره وجود دارد. حال شماری از روایت ها را بررسی می کنیم تا ببینیم کدام دیدگاه مناسب است تا بدان روی آورد.
روایت ها دلیل غیبت را شش دسته دانسته اند:
1. خوف و ترس
شماری از اخبار دلالت دارد که خوف و ترس باعث غیبت مهدی(ع) است که از این جمله است:
حضرت امام صادق(ع) فرمود: رسول خدا فرمود، آن شخص [امام مهدی(ع)]باید غایب شود. شخصی سؤال کرد برای چه یا رسول الله؟ فرمود: خوف قتل وی در میان است.
روایت های زیادی بدین معنا وارد شده است.
چرا امامان دیگر نمی ترسیدند؟
رسول خدا(ص) در این خصوص می فرماید:
حضرت مهدی از ذریّة من خواهد آمد، تمامی جبّاران و ستم گران و شاهان عالم را خواهد کشت و فقط یک قدرت حکم فرما خواهد بود.
خلفا و سلاطین هم می خواستند او را از بین ببرند، لذا بیشتر از ترس اینکه این امامان مبادا مهدی(ع) باشند آنان را اذیت یا شهید می کردند.
منصور دوانیقی ـ خلیفة عباسی ـ حضرت صادق(ع) را چندین مرتبه آزار داد، ولی روزی آن حضرت را احضار کرد و بعد از آنکه صحبت هایشان تمام شد گفت: یا اباعبدالله، یک سؤال از تو می پرسم، راستش را به من بگو. امام صادق(ع) فرمود: من به هیچ کس دروغ نگفته و نمی گویم چه رسد به تو. پرسید آیا مهدی موعود تو هستی؟ فرمودند: نه. سؤال کرد: پس کیست؟ جواب داد: ششمین از فرزندان من خواهد بود. باز پرسید: آیا در زمان من می آید؟ گفت: نه. دوباره سؤال کرد: آیا در زمان فرزند من خواهد آمد؟ فرمود: نه. سپس حضرت را آزاد کرد.
از این حدیث آشکار می شود که حاکمان می ترسیدند مبادا امام معاصرشان حضرت مهدی(ع) باشد، و بر اساس ترس دشمنان را قلع و قمع می کردند. البته چنان در خبرها به طور پیوسته نهمین فرزند امام حسین(ع) امام موعود معرفی شد و نشانه های آن حضرت مشخص شد که امام موعود در وجود یک نفر تجلی پیدا کرد.
لذا هر خلیفه و پادشاه در کمین بود تا او را بکشد. بنابراین بر امام مهدی(ع) لازم و واجب بود که به خاطر وجوب حفظ نفس، آن هم نفس شریفی که جهان به وجودش بستگی دارد، غایب باشد. در اخبار بسیاری رسیده که:
اگر حجّت خدا بر روی زمین نباشد زمین اهلش را فرو می برد.
پس ترس حضرت مهدی(ع) به خاطر جان خودش نیست، بلکه تقیة امام(ع) برای حفظ مصلحت کل عالم است. به همین دلیل ذکر نام آن حضرت از جانب شرع مطّهر ممنوع شده است. پس غایب بودن و تصرفش در باطن جهان آفرینش ضروری ترین واجب است.
2. فرار از بیعت
از اهل بیت(ع) نقل شده است که امام مهدی(ع) برای اینکه مشغول الذمه کسی نباشد و کسی با او بیعت نکند تا در نتیجه وامدار کسی نباشد، از نظرها پنهان شده است.
حضرت امام صادق(ع) فرمودند: صاحب این امر ـ حضرت مهدی(ع) ـ ولادتش از این خلق روی زمین پنهان است تا اینکه وقتی که ظهور می کند هیچ کس بیعت و پیمانی در گردن وی نداشته باشد. خدای تعالی در یک شب فرج حضرت مهدی(ع) را عملی می کند.1
یازده روایت دیگر از ابی بصیر و دوازده روایت از جمیل و سیزده روایت از هشام بن سالم و چهارده روایت از حسن بن فضال و هفت روایت از اسحاق بن یعقوب به این معنا نقل شده است که حضرت مهدی(ع) خود می فرماید: پدران من هرکدام به گونه ای بیعت اصحاب و حتی افراد سرکش زمان خود را بر گردن داشتند ولی من خروج و ظهور می کنم در حالی که بیعت هیچ کس از سرکشان و طاغوت ها بر گردنم نیست.
3. تطابق با سایر پیامبران
سدیر گوید: حضرت امام صادق(ع) فرمود:
قائم ما غیبتی دارد که مدتش طولانی است. گفتم: یابن رسول الله این غیبت طولانی برای چیست؟ فرمود: همانا خدای عزّوجلّ ابا دارد از اینکه سنّت های پیغمبران(ع) در غیبت هایشان را در مورد امام قائم جاری نکند و برای امام(ع) چاره ای نیست جز اینکه دورة غیبت هایشان را سپری کند. خدای عزّوجلّ می فرماید: «البته شما قطعاً سنت های پیشینیان را خواهید گذراند»2. 3
4. اتمام نقمت بر کافران
وجود امام(ع) برای کافران نقمت است و وقتی که ظهور می کند تمامی کافران را می کشد و نابود می کند مگر کسانی که ایمان بیاورند. هنگامی که امام(ع) ظهور می کند باید در اصلاب کفّار، مؤمنی نباشد چنان که شیوة ائمة اطهار(ع) چنین بود، زیرا ایشان گویا می دیدند که مؤمنی در اصلاب کافران وجود دارد.
ابراهیم کرخی می گوید: خدمت امام صادق(ع) عرض کردم: چرا امیرالمؤمنین(ع) در مرحلة اول با مخالفان خود نجنگید و خانه نشین شد؟ فرمود: به دلیل آیة شریفه ای که می فرماید: «اگر زایل و برطرف شوند البته عذاب می کنیم کافران را به عذاب دردناک». عرض کردم: مراد از تزایل و زایل شدن چیست؟ فرمود: ودیعه ها مؤمنین هستند در صلب کافران (یعنی در صلب این کافران نطفه هایی وجود دارد که آنها مؤمن خواهند بود و برای اینکه این مؤمنین، پیش از تولد کشته و نابود نشوند علی(ع) دست به ذوالفقار نبرد و کفّار را نکشت). فرمود: همین طور، قائم آل محمد(ص) هرگز ظاهر نمی شود تا اینکه امانت های خدای عزّ و جلّ از صلب کفّار خارج شوند. وقتی که آنان خارج شدند، حضرت مهدی(ع) ظهور می کند. از دشمنان خدا بر هر کس که ظاهر شود و در برابرش بایستد و قد علم کند، همه را می کشد و زمین را از لوث وجود کفّار پاک می کند و عدل و داد را در روی زمین گسترش می دهد.
خانه نشینی امام علی (ع)
در روایتی آمده است: روزی ابن عباس خدمت حضرت مولا امیرالمؤمنین(ع) عرض می کند: یا امیرالمؤمنین مگر ذوالفقارت کُند شده یا اینکه بازویت خسته شده است، چرا در کنج خانه نشسته ای؟ حقّت را گرفته اند و دست به هیچ اقدامی نمی زنی؟ فرمود: «ابن عباس صبر کن خواهی دید که نه ذوالفقار کُند شده و نه بازویم خسته شده است، باید صبر کرد». ابن عباس می گوید، همین طور در انتظار بودم و روزشماری می کردم به قدری که سرانجام مأیوس شدم. با خود فکر کردم دیگر امیرالمؤمنین(ع) به میدان جنگ نخواهد رفت، زیرا که حاضر نیست در لشکر مخالفان شرکت کند، قدرت را هم که از او گرفته اند. تقریباً نزدیک بیست و پنج سال گذشت و من به کلّی قضیه را فراموش کرده بودم تا اینکه حضرت به خلافت ظاهری رسید و جنگ صفّین پیش آمد و به طرف صفّین می رفتیم. در بین راه امیرالمؤمنین بالای یک تپّه ای سوار اسب شد و به من فرمود:
ابن عباس همراه من بیا. خدمتش رفتم، آن حضرت خطاب به مردم دست بلند کرد و فرمود: «آیا کسی هست مرا یاری کند؟» ناگهان چهار هزار جوان خود را از اسب ها پایین افکندند و شمشیرها را از نیام کشیدند و عرض کردند: یا امیرالمؤمنین تا رگ های گردنمان حرکت کند و خون در رگ های ما جریان داشته باشد دست از یاری ات برنمی داریم و در رکابت جان فشانی می کنیم.
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: این افراد را در چه سنّی می بینی؟ ابن عباس می گوید، به آن جوانان نظری انداختم و پاسخ دادم: اینها را در سنین بیست تا بیست وپنج سالگی می بینم. حضرت فرمود: «ابن عباس، اگر آن روز ذوالفقار کند نشده بود این جوان مردان مؤمن به حقیقت فداکار در صلب پدرها یا در رحم مادرها از بین می رفتند؛ آیا حیف نبود چنین مردان با ایمان و با فضیلتی به کلّی نابود می شدند؟»
از این روایت معلوم می شود که آن بزرگوار در موقع برپایی غوغا در خانه اش گویا با چشم بصیرت مؤمنان را در اصلاب پدرانشان می دید. وی دست بر روی دست گذاشت تا اینکه ریسمان بر گردنش بستند و برای بیعت به طرف مسجد بردند. این چهار هزار نفر نمونه ای بودند از میلیون ها مؤمنی که آن بزرگوار در اصلاب پدران می دید.
امام حسین(ع) در کربلا کسی را که مؤمنی در صلبش بود نمی کشت. روایت شده است: همانا حضرت حسین(ع) بعضی از اهل کوفه را در حمله هایی که در کربلا به آنها داشت نمی کشت با اینکه می توانست آنان را بکشد و بعضی دیگر را می کشت. دربارة این قضیه از آن حضرت سؤال شد. پاسخ داد: «در صلب آن کسانی که نمی کشم از اهل ایمان می بینم».6
حضرت امام زین العابدین(ع) می فرماید: «دیدم در روز عاشورا کسی نیزه ای به پدر بزرگوارم زد، ولی پدرم عکس العملی نشان نداد و او را نکشت. وقتی که امامت به من منتقل شد، دانستم که یکی از دوستان ما در صلب او بوده است».7
ولادت مؤمنانی که در صلب کافران اند
ائمة طاهرین(ع) برای حفظ مؤمنان و ذریّة آنان خانه نشین شدند و در میدان جنگ کسی را که مؤمنی در صلبش بود نمی کشتند که همین خود یکی از حکمت ها و فلسفه های غیبت حضرت مهدی(ع) است. اگر آن حضرت ظهور کند برای کافران نقمت است، باید تمامی آنان را بکشد و زمین را از لوث وجودشان پاک گرداند. لذا در غیبت باقی است تا مؤمنان از اصلاب کفّار خارج شده و دیگر مؤمنی در صلب هیچ کافری نباشد.
آیة شریفة «و لا یلدوا إلاّ فاجراً کفّارا8؛ و نزایند جز گنهکار ناسپاس»، در خصوص زمان حضرت نوح(ع) هم هست. آن حضرت می دید که دیگر نطفة مؤمنان در صلب آن کافران نیست آن وقت نفرین کرد و حضرت پروردگار ـ جلّ جلاله ـ هم مستجاب نمود و آن طوفان عجیب واقع شد و تمام کافران را نابود کرد.
امام صادق(ع) در تفسیر آیة «و کذلک نری ابراهیم ملکوت السموات و الأرض9؛ و بدین گونه بنمایانیم به ابراهیم ملکوت آسمان ها و زمین را»، فرمودند:10 «زمانی که حضرت ابراهیم(ع) اعماق آسمان ها و زمین را دید، متوجه شد یک نفر زنا می کند. نفرین کرد و آن شخص مُرد و تا سه نفر زانی را نفرین کرد و هر سه مَردند.
خدای عزّ و جّل به سوی ابراهیم وحی فرستاد: ای ابراهیم دعای تو مستجاب است، پس نفرین نکن به بندگان من، همانا من بندگانم را سه طایفه آفریدم:
1. بنده ای که فقط مرا می پرستد و هیچ شریک برای من نمی گیرد، او را ثواب و پاداش خوب می دهم.
2. بنده ای که غیر مرا می پرستد آن هم از من فوت نمی شود. 3. بنده ای که غیر مرا می پرستد اما من از صلب او یک خدا پرست بیرون می آورم».10
5. امتحان و آزمایش مردم
از فلسفة غیبت آن حضرت امتحان مردم است تا مردم آزمایش شوند و مؤمنان بر دین مقدس اسلام و عقاید حقّه اش باقی بمانند و منافقان و مخالفان واضح و آشکار گردند.
زراره می گوید، شنیدم حضرت صادق(ع) می فرمود: «حضرت مهدی(ع) پیش از قیام و ظهورش غیبتی دارد. عرض کردم: برای چه؟ فرمود، می ترسد و به شکم و گردن خود اشاره کرد. (یعنی دشمنان او را می کشند یا شکمش را می شکافند یا گردنش را می زنند) سپس فرمود: وی همان کسی است که مورد انتظار مردم است که عده ای در ولادتش شک دارند. برخی می گویند: وقتی که پدرش از دنیا رفت، او هم مرد و پدرش ابتر بود (یعنی فرزندی نداشت). بعضی دیگر می گویند دو سال پیش از وفات پدرش متولّد شد. غیبت وی به این علت است که خدای عزّوجلّ دوست دارد که خلق عالم را امتحان و آزمایش کند و در این هنگام اهل باطل که می خواهند مردم را گمراه کنند در دل های مردم شکّ و تردید می کنند».11
ابن ابی یعفور می گوید: شنیدم حضرت امام صادق(ع) می فرمود: «وای به حال سرکشان عرب از حادثه ای که نزدیک است». (ابن ابی یعفور می دانست که مراد از حادثة نزدیک، امر ظهور حضرت مهدی(ع) است) پرسیدم: جانم به فدایت، چقدر از عرب با حضرت قائم(ع) هستند؟ فرمود: «افراد اندکی». عرض کردم: کسانی که خود را متّصف به امر تشیّع می کنند بسیارند. فرمود: «مردم باید پاک و خالص شوند و از هم تمیز داده شده، غربال شوند و مردم بسیاری از غربال خارج شوند».
در روایت ابن مسلم از آن حضرت(ع) دربارة علایم ظهور آمده است:
این پیش آمدها بعد از غیبت طولانی واقع می شود تا اینکه خدای مردم را آزمایش کند و معلوم کند چه کسانی در پنهانی ها مطیع خدا هستند و به خدا ایمان دارند.
کسانی که در آزمایشگاه الهی خوب از امتحان درآیند مقام بسیار والا و ارجمندی دارند.
این خود یکی از آموزشگاه هایی است که مردم را کار آزموده می کند و مقام علمی آنان را بالا می برد و مسلمانان خود دارای شخصیت بزرگی خواهند شد. وحشتی در دل کافران می افکنند تا اینکه بسیاری از کفّار مسلمان می شوند و اسلام با غیبت امام مهدی(ع) هم رونق می گیرد.
6. رشد عقل ها
از حکمت های غیبت امام مهدی(ع) این است که مسلمانان در باورها، اندیشه ها و فقه اسلام، خودکفا می شوند و قدرت علمی اسلام را پیشرفت می دهند و با بهره گیری از روش ها و فرمایش های بزرگان اهل بیت(ع) قدرت و نیروی علمی اسلام را بالا می برند تا اینکه اسلام برای همیشه آمادة پذیرش انسان های کامل خواهد شد.
حضرت امام سجاد(ع) به ابوخالد کابلی فرمود: «ای اباخالد مردم زمان غیبت حضرت مهدی(ع) که قائل به امامت آن بزرگوار هستند و انتظار ظهورش را می کشند، بر مردم همة زمان ها برتری دارند، زیرا خدای تعالی به ایشان به اندازه ای عقل، فهم و شناخت داده است که غیبت آن حضرت نزد ایشان به منزلة مشاهده و عیان است و خدا ایشان را همانند کسانی قرار داده است که در رکاب پیغمبر خدا(ص) با شمشیر جهاد می کردند (و اینان مقامشان مانند مجاهدان بدر و احد است) ایشانند که حقیقتاً خالص از هر شکّ و شبهه هستند و اینها شیعیان راستین ما و مبلغّان دین و دعوت کنندگان دین خدا هستند؛ هم در پنهانی و هم آشکارا».12
شیعیان در زمان غیبت با علم، فکر و اندیشه، دین اسلام را تبلیغ می کنند و با وجود اینکه دستشان از دامن پر برکت و پر فیض امامشان کوتاه است، باز هم مشغول فعّالیت در راه دین مقدّس اسلام هستند، و از فیض تبلیغ دین و حفظ ارکان اسلام برخوردار می شوند و یکی دیگر از فضیلت های زمان غیبت را که انتظار فرج و گشایش کار ائمة دین حق است درک می کنند. رسول خدا(ص) ایشان را برادران خود خوانده است که اگر امام(ع) غایب نمی بود این فضیلت ها و برتری ها به دست نمی آمد.
از حضرت باقر(ع) نقل شده است:
روزی رسول خدا(ص) در جمع اصحابش فرمود: «پروردگارا، برادرانم را به من بنمایان» یارانی که در اطرافش بودند گفتند: مگر ما برادران شما نیستیم یا رسول الله؟ فرمود: «نه، همانا شما اصحاب من هستید و برادران من کسانی هستند که در آخرالزمان خواهند آمد و به من ایمان می آورند در حالی که مرا ندیده اند. ولی خدای تعالی ایشان را به من شناساند به نام خودشان و نام پدرانشان پیش از آنکه از صلب پدران و رحم مادران خارج شوند. ایشان با سختی بسیار شدید بر دین خود باقی می مانند مانند کسی که خار قتاد را با دست خود در تارکی شب بتراشد یا مانند کسی که آتش در کف دست خود نگه دارد. آنان چراغ های نوردهنده و روشن کنندة تاریکی های گمراهی هستند. خدا هم از هر فتنة تاریک طوفانی آنان را نجات می دهد. چنین اشخاصی برادران پیغمبر خدایند که با عقل، فکر و اندیشة کامل در راه حق کوشش می کنند و خود را پیرو امام غایب می دانند و با کمال سرسختی در دین خود استوار بلکه اسلام را در دنیا ترویج و در راه اسلام جان بازی می کنند».13
7. افشای اسرار توسط شیعیان
افشاگری شیعیان از جمله چیزهایی است که دلیل غیبت شمرده شده است، زیرا اینها نمی توانستند از نقل اسراری که ائمة طاهرین برایشان بیان می کردند و یا معجزات محرمانه ای که انجام می دادند، خودداری کنند. بلکه افشا می کردند و باعث زحمت و گرفتاری امامان(ع) می شدند و گاهی به قتل و شهادت آن بزرگواران منجر می شد.
بزنطی از حضرت ثامن الحجج، علی بن موسی الرضا(ع) نقل می کند:
اگر عالمان (امامان و پیشوایان بر حق) کسانی را می یافتند که با آنها سخن گویند و آنان نیز اسرار و مطالب محرمانة ایشان را کتمان کنند، البته حدیث ها می گفتند و حکمت و علم های تازه را برای شما پخش می کردند و لیکن شما مبتلا و گرفتار افشاگری شدید هستید و هر چه دیدید یا شنیدید پخش می کنید و شما مردمی هستید که ما را در قلب خود دوست دارید و محبّت قلبی شما ثابت است ولی کار شما با دل هایتان مخالفت دارد.14
ابوبصیر می گوید: خدمت حضرت صادق(ع) عرض کردم: آیا برای امر فرج یعنی ظهور دولت حقّة حضرت مهدی(ع) زمان معینی نیست تا به آن وقت منتهی شود، تا بدن های ما آرامش یابد؟ آن بزرگوار فرمود: زمان معینی داشت و لکن شما افشاگری کردید و مطالب محرمانه را پخش کردید. خدا نیز آن مدّت را به تأخیر انداخت.15
از این حدیث ها به دست می آید افشاگری شیعه یکی از دلیل های غیبت است. چه بسا این دلیل از مصداق های دلیل اوّل ـ خوف قتل و تقیه ـ باشد.
8. غیبت از اسرار
تمامی این دلیل ها، علت، سبب و فلسفة غیبت آن حضرت هستند و علاوه بر اینها حکمت های زیادی دارد که از تیررس فکر ما دور است و نمی توانیم آنها را درک کنیم و ائمة اطهار(ع) هم برای ما بیان نکرده اند، زیرا ما ظرفیّت آن را نداشته ایم که آنها را بفهمیم. همین بی ظرفیتی باعث انحراف یا ارتداد می شود. لذا مصلحت نبود که امامان آنها را بیان کنند.
عبدالله بن فضل هاشمی گوید: شنیدم حضرت امام صادق(ع) می فرمود: «صاحب امر غیبتی دارد که ناچار باید واقع شود. در آن غیبت هر کسی که بر باطل است به شک می افتد (یعنی این اختلاف هایی که دربارة آن حضرت وجود دارد، بعضی از اصل آن را انکار نموده و بعضی گفتند امام متولد شده ولی از دنیا رفته است. بعضی ادّعای دروغین مهدویت کردند و ...) عرض کردم: فدای شما گردم، برای چه باید آن حضرت غایب شود؟
فرمود: ما از طرف خدا مأذون نیستیم آن را برای شما بیان کنیم. عرض کردم: وجه حکمت غیبت آن حضرت چیست؟ فرمود: وجه حکمتش همان وجه حکمت غیبت حجّت های خدای تعالی است (چنان که خضر، یوسف، یونس و دیگران و حضرت امام زین العابدین(ع) مدّتی از زمان خود را در غیبت به سر بردند) حکمت غیبت حضرت مهدی(ع) بیان نمی شود مگر بعد از آنکه آن بزرگوار ظهور کند، هم چنانکه حکمت کارهایی که حضرت خضر پیغمبر انجام داد مانند شکستن کشتی، روی آب دریا و کشتن یک پسربچة بی گناه و ساختن دیوار برای حضرت موسی(ع) آشکار نشد مگر پس از آنکه بنا شد از هم جدا شوند.16
