در زمان تکوین انقلاب اطلاعاتی و رسانه ای در جهان و ناتوانی در کنترل منابع مخابره اطلاعات و دریافت کنندگان، ضروری است جهت حفظ هویت دینی و ملی و تفوق بر منابع فوق تدبیری اتخاذ کرد و راه همواری را پیش روی نسل آینده قرار داد.
با توسعه ارتباطات و رسانه ها و جهانی شدن اطلاعات، نسل جوان به مراجع جدیدتری دست می یابد، این در حالی است که این نسل از یکسو بیش از نسلهای گذشته از آرمانهای متعارف سرخورده است و در صدد دستیابی به جایگاه روشنتر و مسیر صحیح تر می باشد و از سوی دیگر می کوشد همانند نسل های پیشین از غرور ملی و پایگاه معنوی برخوردار باشد و با فرهنگ خود آشتی کند. اطلاعات دینی، ملی و فرهنگی هر کشور کالای استراتژیک آن کشور می باشد و همگان هویت خود را مدیون آنها می باشند، لذا ضروری است این آگاهی ها به تدریج و بر حسب نیازهای روزمره به مخاطبان انتقال یابد تا از فروپاشی وحدت نظر و رویه مشترک ارزشی و دینی پیشگیری شود.
آینده نشان خواهد داد که معیار قدرت و حاکمیت دولتها منوط به میزان بهره گیری آنها از فنّاوری و ابزارهای ارتباطی است و فرهنگ چندین هزار ساله ایران در مقابل فرهنگ کشور هایی که از طریق این وسایل و ابزارهای ارتباطی و کانالهای تلویزیونی به گسترش فرهنگ خود می پردازند، در معرض خطر می باشد، لذا برای حفظ این میراث ثمین و پربها از تطاول روزگاران، باید آن را از طریق زبان روز به نسل آینده منتقل نمود و از هویت ملی دینی خویش محافظت کرد.
امروزه رسانه های گروهی به ویژه تلویزیون در همه کشورها از جمله ایران، رشد روزافزونی یافته و در حفظ منابع فرهنگی و اقتصادی ملتها نقش حساسی را ایفا می کند، البته این رسانه در ایران نسبت به سایر ابزارهای فرهنگی حساسیت مضاعفی دارد، زیرا جنبه اطلاع رسانی این رسانه در غرب در مقایسه با کارکردهای متفاوت این رسانه جمعی قوی تر است، ولی در جامعه دینی ایران، تلویزیون بیشتر جنبه فرهنگی دارد، به این دلیل که نحوه گذران اوقات فراغت و چگونگی و چیستی سرگرمی از نظر مخاطبان، متأثر از جنبه فرهنگی این رسانه می باشد. قبل از انقلاب اسلامی، تلویزیون مروج فرهنگ منحط غرب بود، اما پس از انقلاب کوشش گردید که سیما، سیمای فرهنگ اسلام و ایران باشد، بنابراین گسترش فرهنگ دینی و ملی در تلویزیون جایگاه فرهنگی ویژه ای را به خود اختصاص داده است و ابزار بسیار مهمی جهت توسعه این اهداف می باشد، بدین سبب به نظر می رسد تلویزیون باید نقش فرهنگ سازی خود را بر اساس مقتضیات زمان و مکان متحول کند، زیرا این رسانه به دلیل برخورداری از دو ویژگی شنیداری و دیداری، در مقایسه با رسانه های دیگر اثر گذاری بیشتری دارد و می تواند در سلب عادتهای ناپسند و ایجاد باورها و ارزشهای نوین مؤثر باشد. امروزه تلویزیون در میان سایر رسانه ها جایگاه ویژه و ممتازی دارد، به طوری که مردم مدت زمان زیادی را به این رسانه اختصاص می دهند، این امتیاز نیز ناشی از تأثیرات فرهنگی و اجتماعی منحصر به فرد آن است. در برخی از ملتها نقش اصلی تلویزیون در زندگی بسیاری از مردم آن ملل سرگرمی است و نقش اطلاع رسانی آن اهمیتی ثانوی دارد.
برتری تلویزیون نسبت به سایر رسانه ها در قابل رویت بودن، وضوح و تأثیرگذاری فوری آن است. سایر رسانه ها نمی توانند از طریق صدا و تصاویر متحرک و انتقال جهان به اتاقهای خانه ما با زحمت و هزینه اندک رقابت کنند. برنامه های تلویزیونی همچنین منعکس کننده فرهنگ جامعتری از مخاطبان خویش است و تا حدودی در آن تأثیر دارد.
چشم و گوش بسیاری از مردم در انحصار تلویزیون است. این رسانه می تواند شیوه زندگی انسانها را به هم نزدیک کند و نگاه مخاطب خود را تعمیق بخشد و یا اینکه می تواند او را ساده انگار و سطحی نگر پرورش دهد.
از آنجایی که تلویزیون به مثابه عضوی از هر خانواده ایرانی است، علاوه برگسترش میزان پوشش تصویری و افزایش مخاطبان، روشهای بسیار روانشناسانه ای را در نفوذ بر افکار عمومی در اختیار دارد و می تواند امواج اجتماعی وسیعی را تولید کند و یا امواج بنیان کنی را از میان بردارد و شرایط جامعه را آرام و متعادل جلوه دهد.
تلویزیون می تواند با اطلاع رسانی درست فرهنگی، زمینه توسعه فرهنگی را به شیوه کنترل نه تعامل امکان پذیر سازد و دگرگونی مثبتی را در جامعه فراهم کند و ضمن تبیین جایگاه جهانی فرهنگ، امکان تعامل با فرهنگ های دیگر را به گونه ای طبیعی و منطقی فراهم سازد، ولی متأسفانه علیرغم تلاشهای بی پایان سیمای جمهوری اسلامی ایران از زمان پیروزی تا کنون، تلویزیون به دلائل گوناگون، چندان به اهداف اولیه خود دست نیافته است و از جمله دلائل روشن این رویکرد را می توان در سطحی نگری تلویزیون دانست. این سطحی نگری دارای چندین مشخصه است که در این گفتار به تفصیل بیان می شود.
الف) غفلت از پویایی جامعه
دانایی فراگیر امروز بشر، مرهون پیشرفت علوم ارتباطات است. بیش از هر چیزی این ارتباطات است که جامعه را دستخوش دگرگونی می کند. یک جامعه بسته روستایی، سریع متحول نمی شود، چون فاقد مکانیسم های پیچیده ارتباطات است. هر ارتباط نوینی چالش های تازه ای را در عرصه های مختلف به دنبال دارد و هر چالشی تعینات جدیدی را می آفریند. بالاترین تعینات، تعیناتی است که به جامعه، وجهه امروزین می دهد و این روند وقتی امکان پذیر است که آگاهانه انجام شود، لیکن امروزه نحوه بهره گیری و توزین و توزیع اطلاعات از طریق تلویزیون در جامعه ما ناظر بر حرکت و تحول دائمی و پویایی جامعه نمی باشد و تلویزیون ضمن عدم توجه به حفظ الگوها و مدل های سنتی، از رویکرد به پویایی جامعه غافل مانده است. بنابراین ضروری است تلویزیون به عنوان یک رسانه فراگیر میان سنت و مدرنیته مناسبترین رابطه را شناسایی کرده و به جامعه منتقل کند و با افزایش قدرت تأویل و تفکر، نگرش پویا را ترویج نماید.
ب) عدم بهره گیری از المانهای فرهنگ خودی
جهان کنونی به بی اصل و ریشه گسیخته هایی که دستخوش تغییر و تحول مداوم می شوند، اعتنایی نمی کند، بنابراین برای بقا در چنین شرایطی لازم است با بهره گیری از فرهنگ و تمدن خویش و بازگشت به فرهنگ خودی و فعال کردن عناصر این فرهنگ، اعتماد به نفس را در نسل موجود بپرورانیم. این هدف مبتنی بر نقش هایی است که تلویزیون می تواند به آن بپردازد و از راه بازگشت به اسطوره ها و تفکرات عمیق فلسفی و پناه گرفتن در سایه بان ارزشهای دینی و فرهنگ خودی به احیای آداب و سنن ملی بپردازد و از این رهگذر در راستای شکوفایی فرهنگ ایران اسلامی گام مؤثری بردارد. التفات به مضامین اجتماعی و فرهنگی جامعه و احیای سنن قومی، بازی ها، چیستان ها و متل ها و ادبیات کهن این سرزمین گونه هایی از این رویکرد است. اما متأسفانه امروزه فرهنگ بومی ما دستخوش فراموشی گشته و این فراموشی تا دورترین روستاها و در اعماق عشایر ما رخنه کرده است. بسیاری از آداب و رسوم، افسانه ها و اساطیر از یاد رفته اند و جعبه سحر آمیز تلویزیون در تخریب و فراموشی این میراثهای کهن و جانشینی آنها با اساطیر ملت های دیگر و داده های فرهنگی غرب بسیار تأثیر گذار بوده است و صد افسوس که این رسانه، کمترین وقت را برای دفاع از فرهنگ بومی و ملی در مقابل فرهنگ های بیگانه صرف نموده و از پرورش و بازنمایی مبانی عقلانی و ارزشهای اصیل جامعه غفلت کرده است. به عبارت دیگر نقش فرهنگ سازی تلویزیون به صورت معکوس و وارونه انجام شده وصورت گرایی اساسی ترین گرایش تلویزیون شده است. به گونه ای که نمادهای فرهنگی و اساطیر قومی خودی در برنامه های تفریحی، آموزشی و تبلیغات تلویزیون خیلی کم بکار گرفته می شود. این رسانه به تخیل نیز کمترین بها را می دهد و با تقلید از المانهای فرهنگی کشورهای دیگر، به فربه کردن مغز مخاطبین خود می پردازد و با ارسال پیامهای مختلف از طریق فیلمها، کارتون، اخبار و گزارشات، نوعی تناقض گویی را بر مخاطبین تحمیل می کند.
ج) تأکید بر سطوح ظاهری فرهنگ
فرهنگ به عنوان مجموعه ای از رفتارهای آموختنی، باورها، عادات و سنن و ارزشها، مایه انسجام یک ملت است و هر فرهنگی دارای لایه های متعددی است و رفتارها از جمله جلوه های فرهنگ می باشند که در لایه بیرونی قرار دارند، ارزشها در لایه زیرین رفتارها، باورها به عنوان لایه سوم و فلسفه، جهان بینی، دین، هنر، اسطوره و ادبیات لایه نهایی و عمیق را به خود اختصاص داده است.
آن چه یک فرهنگ را در برابر چالشها حفظ می کند، جلوه های فرهنگی نیست، بلکه ریشه های آن است و تلویزیون به عنوان یک صنعت فرهنگی که از ابعاد فراملی و جهانی برخوردار است، جهت رشد فرهنگ ملی باید به لایه های عمیق آن بپردازد تا بدین ترتیب سبب شکوفایی و پویایی آن گردد، لیکن به نظر می رسد این رسانه ملی بیشتر به شاخ و برگها پرداخته و از توجه به ریشه غافل مانده است که این امر سبب زوال فرهنگ بومی گردیده و در خارج از مرزها نیز به دلیل رویکرد به جلوه ها از معرفی لایه های عمیق فرهنگی ناتوان بوده است، در حالی که توسعه فرهنگی به چگونگی برخورد با میراث فرهنگی و تأکید بر هویت ملی و اتخاذ سیاستهایی جهت امحاء عقب ماندگی فرهنگی وابسته می باشد، البته لازم به ذکر است، به همان دلیل که باید از میراثهای فرهنگی پاسداری کرد، به همان دلیل نیز بسیاری از لایه های پیشین فرهنگ قابل نگهداری نمی باشد و محافظت از آنها گاه غیر ضروری و بازدارنده می باشد، البته نگهداری و حفظ سنتها در نظر اکثریت مردم به معنای موزه ای کردن آنها می باشد، در حالی که این امر مانع زایش و تجدد سنتها شده و خاصیت نوزایی را از آنها می گیرد.
د) تأکید بر ارتباط کلامی و پیام آشکار
زبان تصویر، زبان خیال و نماد است. اشیاء به صورت نشانه های مادی و نمادهای اسطوره ای ادبیات، اعتقادات، آداب و رسوم، شیوه های زندگی و رفتارها نشان داده می شوند و متون دینی، تاریخی و ادبی آکنده از اشاره ها و تفسیرهای خیال انگیز و تصویرهای زیباشناسانه هستند. قرآن نیز در حجم وسیعی از رموز و اشارات و تصویرهای بدیع بهره گرفته است، ولی متأسفانه سیما بیشترین ارتباط را از راه کلام با مخاطبین خود برقرار می سازد، در حالی که ارتباط تصویری با پیام های غیر مستقیم، باعث ایجاد خلاقیت در مخاطب گردیده و تخیل را به عنوان منشأ شکل گیری ابداعات، هنر و خلاقیت بارور می سازد. بنابراین ضروری است که تلویزیون به جای تأکید برزبان صریح و کلام تکراری و عقیم، به زبان نمادها و نشانه های تصویری روی آورده و با خلاقیت های تصویری، ذهن های نازا را به چالش بکشاند.
آنچه در تلویزیون قالب ریزی می شود تا تماشاگران را در سطوح مختلف روان شناسی مسحور کند، باید به پیام مکتوم نه آشکار متکی باشد، زیرا پیام مکتوم به طور غیر مستقیم آگاهی و شعور را کنترل نموده و با ضمیر ناخودآگاه مخاطب رابطه برقرار می کند و از آن مهمتر در ذهن تماشاگر به صورت ناخودآگاه رسوب می کند. تصاویر تلویزیونی با تکیه بر پیام پنهان و غیر مستقیم و زبان تصویر از قابلیت بیان چندوجهی برخوردار شده و نیاز به تأویل را در بیننده تقویت می کند. گاهی تأویل و تفسیر ابعاد بی پایانی دارد و می تواند ذهن مخاطب را به سمت تکامل حرکت دهد.
آنچه که زمینه مشارکت و اعتلای ملی را فراهم می سازد، اطلاعات پراکنده و گزارشهای بی ربط و فرسوده نمی باشد، بلکه تأمل و تأویل روزآمد حیات و پدیده ها و بهره گیری از منابع دینی، حکمی و اساطیری مشارکت را امکان پذیر می سازد. پدیده هایی که به فراموشی سپرده شده اند و هرگاه بحث از آنها ضرورت می یابد با یک میزگرد و سخنرانی نه چندان عمیق، قضیه فیصله می یابد، این به نوعی نقض غرض است و از عدم تسلط ما بر فرهنگ خودی به ویژه هسته مرکزی و مولد آن حکایت می کند.
زمانی می توان واژه های فرهنگی خود را با بیان تصویر قابل انتقال ساخت که این انتقال تک ساحتی و تکراری نباشد، بلکه خلاقیت و نوآوری دستمایه آن بوده و مانند خمیر مجسمه سازی در دستان هنرمندان و فرهنگ سازان به شکل مطلوب و مورد نیاز استفاده شود، یعنی همان روندی که مسلمانان خلاق این سرزمین در طول قرنها در قلمرو هنر در پیش گرفته بودند. آنها تحت تأثیر اسلام، شیوه آشنازدایی را به کار گرفتند، به همین دلیل هنر اسلامی همواره سعی نموده است که از قواعد فیزیکی محسوسات فاصله بگیرد و محسوسات را از پهنه تصاویر مثالی اش بزداید، از همین رو قواعد پرسپکتیو و این جهانی را در مینیاتورهای اسلامی نمی بینیم، در آنها خبری از سایه نیست و رنگ ها دارای شفافیتی هستند بیشتر از آنچه که در طبیعت اشیا شاهد آن هستیم. در نقوش اسلیمی اگر چه از گل و گیاه استفاده می شود، اما هرگز انعکاس صوری این نمادها نمی باشد، بلکه از واقعیات طبیعی منتزع شده و از مفاهیم نمادین و رمزگانی و صورتهای تأویل بردار برخوردار می باشد.
ه ) نگاه تک بعدی
امروزه معضل بیشتر برنامه های تلویزیون نگاه تک بعدی به مسائل است. تلویزیون نباید آنچه را که فقط وجود دارد و یا آنچه را که به صورتهای مختلف در زندگی مردم جریان دارد، به نمایش بگذارد و چنین وانمود کند که واقعیت موجود و الگوی زندگی خوب و آرمانی همان است که نشان داده می شود، بلکه باید در کنار نشان دادن واقعیتها و مشکلات و معضلات راهکارهای آن نیز بیان شود.
و) تأکید بر عرضه و سود
فرهنگ برحسب طبیعت خود همواره نیازمند تولید بیشتر است و این امر خبرگان فرهنگی و هنرمندان را به سوی خلاقیت سوق می دهد، هر چند همین شیوه می تواند منشأ سطحی نگری باشد. تولید انبوه همواره این پیامد را داشته است که فرآورده های فرهنگی را از حالت ابداعی به حالت همسانی و فقر پیام و تأویل متمایل کند.
در شیوه سطحی نگرانه تأکید بر عرضه و افزایش مصرف فرهنگی است. ولی در شرایط کنونی این امر فقط درخواستهای عدة معدودی از افراد جامعه را برآورده کرده است، در حالی که جهت توسعه فرهنگی خواسته های اکثریت جامعه باید جدی گرفته شود و ضمن اعتنا به تقاضاها، بر یادگیری فرهنگی تأکید گردیده و شرایط همه طبقات و خرده فرهنگها در نظر گرفته شود.
سودورزی در فرهنگ، یکی از عواملی است که در سطحی کردن رسانه و تخریب آن دخالت مستقیم دارد. به عنوان نمونه برنامه های تبلیغاتی تلویزیون، بینندگان را تا حد مصرف کنندگان تام و تمام فرآورده های صنعتی تنزل می دهد و مانع از کشف فرآورده های فرهنگهای دیگر و یا فرهنگ خاص خود می شود.
ز) عدم رویکرد به فرهنگ جهانی
تلویزیون بسیار اندک به معرفی فرهنگ ملتها می پردازد و اگر فرهنگ ملتی نیز مورد توجه قرار می گیرد، به صورت یک رویه و در ارتباط با لایه های سطحی و جلوه های ظاهری است نه لایه های زیرین. در حالی که می توان با مطالعه عمیق فرهنگ ها و با بهره گیری از دستاوردهای انقلاب و تکیه بر میراث خودی، توانایی انطباق فرهنگ بومی ایران با تحولات منطقه ای و جهانی را در تعامل با فرهنگ ملت های مختلف جهان افزایش داد. مهجوریت ما از مطالعه دستاوردهای ملتهای دیگر ریشه در ناآشنایی با اعماق فرهنگ خودی و مقتضیات معقول آن دارد. ما به دلیل این بی اطلاعی اعتماد خودمان را تا حد زیادی از دست داده ایم و یا در حال از دست دادن آن هستیم. چنانچه تلویزیون به سطح مطلوبی از خود آگاهی ملی دست یابد، می تواند با نگاهی که از بیرون در اختیار مخاطب قرار می دهد، بینش آنها را نسبت به موقعیتی که در آن قرار دارد، هوشمند سازد. شکوفایی و توسعه فرهنگی نیازمند برخورد و تأثیر گذاری و تأثیرپذیری فرهنگ ها از یکدیگر است. فرهنگی که به هر دلیلی بخواهد خود را در بندهایی تنگ اسیر کرده و از دیگر فرهنگ ها فاصله بگیرد، محکوم به نابودی است و در واقع زمینه را برای نفوذ کامل فرهنگ های دیگر فراهم می آورد. تنها راه مقابله با فرهنگ های دیگر این است که در مقابل پیام آنها یک پیام و در برابر زیبایی که آنها در رسانه های خود ارائه می دهند، زیبایی دیگر بیافرینیم تا با جذابیت خود، جذابیت آنها را خنثی نمائیم وگرنه با ممنوع ساختن آن زیبایی، به جذابیت آن افزوده ایم. ما با این چاره اندیشی خود از کنش های بوجود آمده از ناهماهنگی میان ساخت های سنتی با عناصر ایدئولوژیک صنعتی و اطلاعاتی ممانعت خواهیم کرد.
پی آمدهای سطحی نگری
بدون تردید بسیاری از نارسایی های فرهنگی جامعه معاصر ما در طول چند دهه اخیر تا حد زیادی متأثر از تلویزیون بوده است. تلویزیون می تواند در اجتماعی شدن شهروندان و اطلاع رسانی فرهنگی و آموزشهای ترویجی نقش داشته باشد و با همه برنامه های متنوع خود در غایت وجهه ملی خود را حفظ کند و از هویت خودی بیگانه نماند، ولی آیا نشان دادن حجم عظیمی از برنامه های کودکان و جوانان و بزرگسالان که مواد خام آن را کارتونها، سریالها و فیلم های سینمایی کشورهای مختلف بوجود می آورد، بیانگر این نکته نیست که هویت ملی یک حقیقت فراموش شده است؟! چرا از همه ظرفیت ها و کارکردهای تلویزیون آن گونه که شایسته است استفاده نمی شود؟ چرا این رسانه بیشتر کارکرد اقتصادی پیدا کرده است؟ چرا به جای ارائه راه حل های توسعه به تقویت پذیرش یک سویه کمک می کند؟ چرا تلویزیون ما فاقد ابعاد ارتباط انسان ایرانی با فضای فرهنگی گذشته و آینده است؟
در شرایط کنونی قشر وسیعی از مردم که قبلاً از هنر غافل بودند، جزء مصرف کنندگان هنر شده اند. تماشاگران تلویزیون که عموماً از غنای سنتی هنر و کم و کیف آن بهره چندانی ندارند، زیرکانه و هوشمندانه خواستار بهره گیری از تکنیک های پیشرفته، اطلاعات و خدمات کامل و محتوای نو هستند و سیما نباید به بهانه اهتمام به خواسته های روزمره بینندگان خود، از نیازهای دراز مدت آنها روی برتابد.
این رسانه شایسته است به مردم نزدیک تر شود و مردم سالاری دینی را در راستای احیاء سنتهای مولد و بارور دینی و ملی و انتقال تجربیات و عقلانیت های نسلهای گذشته، بکار گیرد. ارائه آمارهای غیر واقعی و اغراق آمیز یا تکراری، آدمهای خوب خوب و بد بد، بدون هیچ مرزبندی یا انعطاف، تضعیف واقع بینی نسبت به فراز و فرود تاریخ است.
تاکنون برنامه های تولیدی بیشتر در این راستا بوده است که از نظر اسلام و انقلاب و جامعه اسلامی مجاز بوده و جنبه های مردود نداشته باشد، در حالی که علاوه بر توجه به این جهت، باید نیازها و رویکردها و دگرگونیهای جامعه و مسایل و مشکلات و خلأها را منعکس نماید. مجاز بودن از مطلوب بودن متفاوت است. شاید تمام برنامه ها مجاز باشند، اما دستاوردی نداشته باشند و نتوانند معونه فکری و عقلانی و هنری غنی به مردم برسانند. استفاده از الگوهای ارتباطی غرب نه تنها ناسازگاری بیشتر را برفرهنگ بومی ما تحمیل کرده، بلکه رابطه های منطقی و ساختارهای پذیرفته شده پیشین را نیز به تدریج زایل نموده است. علاوه بر اینکه فقدان راهبرد جهانی جهت انجام رسالت انقلاب، بزرگترین نشانه عقب ماندگی نظام ارتباطی است. زیرا این رسانه باید بر سنتها تأکید نماید، ولی این تأکید می تواند با دو رویکرد ملی و فراملی که اکثر سنتهای ملی و دینی ما آن را در خود نهفته دارد صورت گیرد.
البته حذف عناصر فرهنگی غیر و تکیه بر روشهای ناآزموده در سطح فراملی و نیز بهره گیری از روشهای ملال آور راه چاره نبوده و نیست. ما هرگز نخواهیم توانست در روند جهانی شدن رسانه ها با منشهای سنتی خود بدون تحلیل روزآمد و کارآمد به حیات فرهنگی خویش ادامه دهیم. ضمن اینکه این امر دیگر شدنی نیست. کنار آمدن با سنتها بدون رویکرد به مقتضیات زمان و مکان یا اعتماد یک سویه به داده های فرهنگ غرب، در گذشته دستاوردی وحدت بخش و مولّد به ارمغان نیاورده است.
این تردید دائم بین سنت و مدرنیته که در سیما بچشم می خورد، فضای خوشایندی نیست و تأکید بر رابطه کلامی و ناتوانی از ایجاد ارتباط تصویری با مخاطب، فرهنگ تصویر را در جامعه به نازلترین مرتبه تنزل داده است و این باور رسوخ نموده که نیازی به خلاقیت و ابداع و رویکردهای نو نیست و این نوعی ابتذال نوین را بر این رسانه تحمیل کرده است. تولید تصویر به تولید فرهنگ منجر می شود و منع تولید تصویر، منع مولد بودن فرهنگ است.
