یکی ازیاران امام جواد و امام هادی(ع) شخصیتی به نام ابراهیم است. وی فرزند شیبه اصفهانی و اصالتاً کاشانی است. شیخ طوسی در کتاب خود ضمن برشماری اصحاب حضرت جواد(ع)، از او این گونه یاد کرده است:«ابراهیم شیبه الاصفهانی مولی بنی اسد و اصله من قاشان؛ [1] ابراهیم شیبة اصفهانی ـ که در اصل از کاشان بوده ـ تحت حمایت طایفه بنی اسد قرار داشت».
همچنین طوسی او را در شمار یاران حضرت هادی(ع) آورده است.[2]
برقی هم در کتاب خود، ابراهیم را از یاران حضرت جواد(ع)، دانسته است.[3]
ابراهیم در نظر اندیشمندان
عده ای از رجال شناسان نظیر شیخ طوسی و برقی، ابراهیم را ستایش یا مذمتی نکرده و به اصطلاح او را «مهمل» گذارده اند، اما جمعی از پژوهشگران و رجال شناسان عصرهای اخیر با توجه به نشانه هایی، به تعریف و تمجید وی دست زده اند. علامه وحید بهبهانی بر این باور است که چون شخصیت جلیل القدری چون احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی از او حدیث نقل کرده، می توان استنباط کرد که ابراهیم فردی موثق و مورد اطمینان بوده است.[4]
علامه سید محسن امین عاملی روایت احمد از ابراهیم را، علامت اطمینان و اعتماد احمد بزنطی به او دانسته است.[5]
احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی از جمله یاران با عظمت حضرت رضا(ع) بود و در اصطلاح جزء «اصحاب اجماع» به شمار می اید.[6] برخی از رجالیون معتقدند که اگر در سند روایتی، یکی از اصحاب اجماع باشد و سند حدیث تا اصحاب اجماع مشکل نداشته باشد، ما بعد آنها احتیاج به بررسی رجال ندارد؛ زیرا اصحاب اجماع از افراد غیر موثق روایت نقل نمی کردند و چون بزنطی از ابراهیم شیبه روایت نقل کرده، معلوم می شود او را فرد مطمئنی می دانسته است.[7]
علامه بهبهانی در این باره می گوید: «روی عنه احمد بن ابی نصر و فیه اشعار بوثاقته؛ از ابراهیم کسی مثل احمد بن محمد بن ابی نصر روایت نقل کرده و همین نشانه موثق بودن ابراهیم است».[8]
مامقانی هم در مورد این شخصیت با توجه به مکاتبه ای که او با حضرت هادی(ع) داشته، گوید: «فیه دلالة علی دیانة الرجل و غایة احتیاطه فی الدین و منه یستشمّ حسنه؛[9] یعنی این مطلب از دین مداری و نهایت احتیاط ابراهیم در مذهب، حکایت می کند و از آن نیکو بودن او استشمام می شود».
شیخ علی نمازی هم با اشاره به این نامه نگاری گوید: لإبراهیم ... مکاتبة ... تدل علی دیانته و احتیاطه فی الدین؛[10] او دارای نامه ای است که بر دیانت و احتیاطش در دین دلالت دارد».
راویان از ابراهیم
از ابراهیم بن شیبه ظاهراً فقط دو نفر روایت نقل کرده اند. البته منظور تعدادی است که نگارنده در تحقیق خود به آنها دست یافت. آن دو عبارت اند از: 1.احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی؛2. موسی بن جعفر بن وهب.[11] بنابراین ابراهیم دو شاگرد داشته که یکی از آنها جزء اصحاب اجماع و بسیار جلیل القدر است.
اساتید ابراهیم
ظاهراً ابراهیم فقط از محضر امام جواد و امام هادی(ع) روایت و حدیث نقل کرده است. البته مطالبی که او از آن دو بزرگوار آورده، بسیار اندک است. شاید علتش این بوده که کمتر به محضر آنان حاضر می شده و این احتمالاً ناشی از بعد مسافتی بوده که میان او و ائمه زمان وی وجود داشته. به هر حال، ابراهیم از حضرت جواد(ع) فقط دو روایت به سینه سپرد و گزارش داد و از حضرت هادی(ع) تنها یک روایت. برخی معتقدند که ابراهیم تنها از حضرت جواد(ع) روایت و گزارش حکایت کرده است.[12]
ما معتقدیم علت اینکه شرح حال بسیاری از راویان شیعه دارای ابهامات فراوانی است، جوّ خفقان آلودی است که در عصر اموی و عباسی بر آنان حاکم بود. حکام ستمگر وقت به شدت با شیعیان و حتی پیشوایان آنان مبارزه می کردند و در پی از بین بردن آل پیامبر(ص) و دوستدارانشان بودند. به همین جهت، چون طیف وسیعی از تاریخ نگاران و سیره نویسان وابسته به دربار اموی و عباسی بودند، در نوشتن شرح حال شیعیان و رهبرانشان اهتمام نداشتند و یا کمتر در این زمینه کوشش می کردند. ابهامات مزبور حتی در مورد وابستگان نزدیک اهل بیت(ع) و حتی خود آنها هم به چشم می خورد.[13]
جریا ن های فکری انحرافی
همواره در اعصاری که ائمه هدی(ع) زندگی می کردند، گروه ها و دسته هایی وجود داشتند که در رویارویی با مرام و مسلک اهل بیت، گام برمی داشتند و اسباب و علل گمراهی مردم را فراهم می ساختند. به طور مسلم، بسیاری از این گروه ها ساخته و پرداخته کارگزاران حکومت های ستمگر وقت بودند و هدف آنها مقابله با حرکت اصیل تشیع و مشغول ساختن رهبری شیعه به نحله های بی اصل و بنیان و آلوده به انحراف و کفر و شرک بود تا غاصبان حکومت بتوانند راحت تر ترک تازی کنند. از سوی دیگر، آنان در صدد بودند با ایجاد شبهه و تردید در مبانی فکری شیعه، برتری عقیدتی اهل بیت را به چالش بکشند و ائمه هدی را در نظر و نگاه عامه، بی ارزش جلوه دهند. هدف دیگر سیاست بازان اموی و عباسی موجه جلوه دادن ستمگری های خلفای حکومت گر و کم رنگ یا بی رنگ کردن رسوایی های فکری و اخلاقی و فسادهایی بود که سراپای وجودشان را فراگرفته بود. حربه جعل حدیث هم که در جهت تطهیر خلفای ستمگر از پلیدی ها و زدودن قداست و نورانیت از ساحت اهل بیت در سایه احادیث سهو و نسیان و نسبت دادن شماری از گناهان و آلودگی ها به دامان مطهر آنان بود ـ سمت و سویش در این محور قرار داشت. البته دنیاپرستی و پیروی از هواهای نفسانی و ضعف ایمان و عدم بهره گیری از یاران درجه اول و خصوصاً اصحاب سرّ ائمه و بالاخص اهل بیت(ع)ـ چه از روی عمد و اختیار و چه به سبب موانعی که حاکمان جابر برای هواداران ائمه یا افرادی که در پی یافتن حقیقت بودند ـ از عوامل دیگری است که می توانست زمینه ظهور و بروز فرقه های انحرافی را فراهم سازد.
بنابراین نمی توان گفت که در پیدایش گروه های مخالف ائمه ـ در اصول یا فروع یا هر دو ـ فقط سلطه حاکمه دخالت داشته است. به هر حال، جریان های فکری ضد شیعی در عصر امام هادی(ع) هم وجود داشت و این بزرگوار همانند پدران گرامی خود، با تمام توان خود به مبارزه با آنها پرداختند و از افرادی که در این زمینه می توانستند به انتشار فکر اصیل شیعه دست بزنند، بهره می جستند. بدین ترتیب، نشر مبانی امامیه و برطرف ساختن شبهه ها، مهم ترین دغدغه اهل بیت عصمت و طهارت در طول حیات نورانی آنان در بیش از دو قرن بود. در واقع تمامی آن فرزانگان برای تثبیت موانع عقیدتی خود، فدا شدند و ردای شهادت به تن کردند.
در نامه ای که ابراهیم به امام هادی(ع) نگاشته، به اوضاع اسفباری که برخی منحرفان رقم زده بودند، اشاره شده است. این نامه را در ادامه ذکر خواهیم کرد.
روایت های ابراهیم بن شیبه
از روایت های ابراهیم شیبه چندان اطلاعی در دست نیست. آنچه می دانیم، سه روایت و گزارش است که در جوامع شیعی ذکر شده است و اینک به نقل آنها می پردازیم:
1. احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی از ابراهیم شیبه نقل کرده است که او گوید: به ابو جعفر(امام جواد)(ع) نامه نوشته، در مورد کامل خواندن نماز در حرمین ـ یعنی مسجد الحرام و مسجد النبی ـ پرسش کردم. امام(ع) در پاسخ مرقوم فرمودند:
«کان رسول الله(ص) یحب اکثار الصلاة فی حرمین. فاکثر فیها و اتم؛[14] پیامبر(ص) به فراوانی نماز در حرمین علاقه مند بودند. پس در آن دو مکان، نماز زیاد بخوان و کامل به جا آور».
مرحوم مجلسی بعد از ذکر این روایت گوید: ظاهر دستور امام(ع)، واجب بودن اتمام در این دو محل است. ظاهر سخن سید مرتضی هم وجوب اتمام در همه مواضع چهارگانه (مسجد الحرام، مسجد النبی، مسجد کوفه و حرم امام حسین(ع)) است، اما مشهور آن است که نمازگزار مختار است قصر یا تمام بخواند و در عین حال تمام خواندن از فضیلت بیشتری برخوردار است.[15]
2. احمد بن محمد بن ابی نصر گوید: ابراهیم بن شیبه نامه ای به این مضمون به امام جواد(ع) نگاشت: نماز پشت سر کسی که ولایت امیرالمؤمنین(ع) را پذیرفته، ولی به جای مسح روی پا، روی کفش مسح می کند، و نیز نماز به امامت کسی که مسح کشیدن را حرام می داند و با این حال، به این عمل مبادرت می ورزد، چگونه است؟
امام(ع) پاسخ فرمودند:
«ان جامعک و ایاهم موضع فلم تجد بدّاً من الصلاة، فأذّن لنفسک و أقم. فان سَبَقَکَ ای القراءة، فسبح؛[16] اگر در جایی با چنین افرادی بودی و مجبور شدی نماز بخوانی، برای خودت اذان و اقامه بگو. اگر امام جماعت در قرائت از تو پیشی گرفت، تسبیح بگو».
توضیح: برخی از مذاهب اهل سنت، مسح روی کفش را در وضو به جای مسح روی پا مجاز می شمرند، ولی پیداست که از نظر شیعه امامیه چنین وضویی باطل است. در ایه ششم سوره مائده به مسح روی پا تأکید شده است و وقتی وضو باطل شود، نماز هم باطل خواهد شد. در روایتی از پیامبرخدا(ص) آمده است: نماز بدون طهارت تحقق پیدا نمی کند. بر این پایه، امام جماعتی که چنین وضویی دارد، طاهر و قابل اقتدا نیست. ولی اگر مسئله تقیه و ترس از دشمن مطرح باشد، انسان بایستی به ظاهر وانمود کند که به چنین امامی اقتدا کرده است. در حدیث مزبور، امام(ع) به ابراهیم می فرماید به ظاهر وانمود کند به امام جماعت مخالفان اهل بیت اقتدا کرده، اما در واقع برای خودش حمد و سوره بخواند و اگر دید که نمی تواند به قرائت امام جماعت برسد، به جای حمد و سوره، سبحان الله بگوید که در وقت ضرورت، کافی و کارساز است.
ابراهیم در آن فضای خفقان آلود عباسی با مشکل دیگری هم مواجه بود و آن اذان و اقامه بود. مخالفان اهل بیت در آن دو شعار اسلامی هم دست برده و جمله هایی از آن را حذف یا دگرگون ساخته بودند؛ مثلاً آنها «حی علی خیر العمل» را به «الصلاة خیر من النوم» (نماز از خوابیدن بهتر است) تغییر دادند.
به همین دلیل، اذان و اقامه مخالفان هم غیر شرعی بود. امام(ع) برای رفع این مشکل، به ابراهیم می فرماید که برای خودش و به طور آهسته اذان و اقامه صحیح بگوید و سپس به خواندن نماز بپردازد.[17]
ناهنجاری های عصر ابراهیم
به دلیل خفقان سیاسی موجود در عصر ائمه، شیعیان و هواداران اهل بیت با مشکلات فراوانی مواجه بودند. این نابسامانی ها در عصر امام جواد و امام هادی(ع) هم فراوان بود. در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود.
1. مشکلات اقتصادی
حکام مخالف اهل بیت(ع)، چون هیچ تمایلی به بقای شیعه و رهبرانشان نداشتند، آنان را در تنگناهای شدید مالی قرار می دادند تا هر گونه قدرتی را از پیروان ولایت سلب کنند. این شیوه امویان و عباسیان، هر چند به ظاهر از جمله عوامل مهم برای سلطه جائرانه شان به شمار می آمد، اما در واقع از جمله عوامل زمینه ساز برای رویکرد های مبارزاتی شیعیان بود که باعث می شد طومار ننگین ستمگران در هم پیچیده شود.
2. محصور کردن رهبران شیعه
از معضلات درخور توجه شیعه بلکه مهم ترین مشکل ولایت مداران در عصر های اولیه اسلام، حصار محکمی بود که از طرف خلفای ستمگر وقت پیرامون امامان اهل بیت(ع)[18] کشیده بودند تا آنان نتوانند به نشر و گسترش فرهنگ اصیل خود که اسلام ناب محمدی بود، بپردازند.
3. فرقه های منحرف
غالیان (که قائل به الوهیت امامان بودند)، زیدیه، واقفه و مجسمه (که خداوند را جسم و شبیه انسان می پنداشتند) از جمله فرقه ها و دسته های منحرف عصر امام جواد و امام هادی(ع) بودند و چون در آن عصر، اهل بیت در محدویت فراوانی به سر می بردند و حکام غاصب وقت، تلاش فراوانی را برای مسخ افکار شیعه و روگردان کردن مردم از آنان می کردند، فرقه ها و نحله های بی پایه و اساس و باطل، نضج زیادی گرفتند. بدون تردید عباسیان در پر و بال دادن به این ناهنجاری های فکری ـ فرهنگی، تأثیر فراوان داشتند، بلکه باید گفت یکی از روش های آل عباس برای رویارویی با ائمه هدی(ع) و نابود سازی تبلیغات مذهبی تشیع، تقویت جبهه مخالف بود.
البته امامان و اصحاب بزرگوارشان به طور جدی در حدی که شرایط اجازه می داد ـ با مذاهب و فرقه های گوناگون و بدعت گزاران مبارزه می کردند. برخی از غالیان و افراد منحرف عصر امام هادی(ع) عبارت بودند از:
1. علی بن حسکه قمی؛ 2. قاسم یقطینی؛ 3. حسن بن محمد بن بابای قمی؛ 4. محمد بن نصیر.
علی بن حسکه باور داشت که امام هادی(ع)، خدا و خالق و مدبر هستی است و خود ابن حسکه، خود را پیامبر و فرستاده امام می دانست و می گفت تمامی واجبات اسلامی چون زکات و حج و روزه، از پیروانش ساقط است.
نگرانی از فضای فرهنگی آلوده
در گزارشی که ابراهیم ناقل آن است، به برخی کژروی ها آن عصر اشاره رفته و نام دو تن از سران کفر و الحاد آمده است. ابراهیم گوید: به امام هادی(ع) نامه نگاشته، عرض کردم: فدایت گردم، در گرداگرد ما گروهی هستند که در شناخت فضیلت شما، با سخن های گوناگونی که جان انسان از آنها تنفر دارد و سینه ها را در تنگنا قرار می دهد، با یکدیگر اختلاف دارند و در مورد عقاید و نظریات خود روایاتی نقل می کنند که ما نمی توانیم به صحت و درستی آنها اقرار و اعتراف کنیم؛ زیرا در آنها سخنان بزرگ و غلوّآمیزی است. از سویی، به رد انکارشان هم نمی توانیم دست بزنیم؛ زیرا آن سخنان را به پدران شما نسبت می دهند. از این رو، ما در قبال آنها توقف می کنیم. از جمله سخنان آنها این است که این فرموده خداوند عزوجل )ان الصلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر( و )اقیموا الصلاة و آتوا الزکاة( را تأویل کرده، گویند: صلات یعنی مردی به این نام، نه رکوع و سجود، و نیز زکات یعنی همان مرد، نه تعدادی از درهم ها و خارج ساختن مال، و آنها اعمالی از واجبات و سنت ها را که شبیه زکات است و نیز گناهان را تأویل می کنند. اگر صلاح می دانید، به دوستان خود منت گذارده سخنی بفرمایید که از تأویل و گفتار های کفرآمیزی که آنها را به هلاکت و نیستی کشانده، ایمن گردند. متأسفانه کسانی که مطالب مزبور را ادعا می کنند، مدعی اند از جمله اولیا هستند و مردم را به طاعت خود دعوت می کنند؛ از جمله آنها علی بن حسکه و قاسم یقطینی است. نظر شما درباره پذیرفتن عقاید آنان چیست؟
امام(ع) در پاسخ مرقوم فرمودند: «لیس هذا دیننا فاعتزله؛[19] این پندارهای باطل جزء دین ما نیست؛ از آنها کناره گیری کن».
در این گزارش از انحراف و باور های افراطیون و بدعت گذاران و اهل هوی و دوری آنان از طریق اهل بیت عصمت و طهارت و کفر و انکار احکام شریعت سخن به میان آمده است که نشان دهنده وضعیت بسیار ناهنجار و فضای فرهنگی مسموم و آلوده آن عصر است.
از سویی دیگر، این گزارش به ایمان و تقوای ابراهیم شیبه اشاره دارد؛ زیرا ابراهیم نه در آن حد از اعتلای علمی بود تا خود تشخیص دهد که روایات نقل شده از سوی کسانی چون قاسم باطل و جعلی است و نه می توانسته به انکار سخنان منحرفان بپردازد. به عبارت دیگر، تقوای ابراهیم چنین اجازه و جسارتی به او نمی داد. از این رو، برای رفع این معضل فکری تنها به ائمه تمسک جست و از آنان استمداد طلبید تا از هلاکت و گمراهی نجات یابد.
