عادی سازی دروغ برآیند دو انحراف(قسمت اول)

چکیده:

واژه دروغ از مفاهیمی است که علی رغم کاربرد فراوانی که در تعاملات رفتاری دارد، تعریف صریحی از آن در دست نیست . این نقیصه مایه سردرگمی های متعدد و موجب پیدایش دروغ های مجاز شده است . دروغ از یک طرف عملی غیراخلاقی و از طرف دیگر مسبب اعمال غیر اخلاقی دیگر هم می شود، از همین جهت نسبت به گناهان دیگر حائز اهمیت است. در این نوشتار به مفهوم دروغ، ارتباط آن با انحرافات اجتماعی و بیان دیدگاههای سه گانه درباره آن پرداخته شده است و سپس به کارکرد اصلی دروغ ، علل و پیامدهای فردی و اجتماعی آن اشاره شده و آنگاه این خصلت غیر اخلاقی، به اختصار از منظر دین مورد بررسی قرار گرفته است.

واژگان کلیدی:

دروغ ، مصلحت ، انحراف اجتماعی ، اعتماد، فریب، ضعف، ترس.

«انحراف اجتماعی»[1] رفتاری است که با هنجارهای حاکم جامعه سازگار نباشد و جامعه نتواند آن را تحمل کند. با توجه به این تعریف به نظر می رسد، به سادگی نتوان دروغ را یک انحراف اجتماعی نامید. چون شاهد عادی گشتن دروغ در سطح جامعه می باشیم. برای اثبات این مطلب کافی است، نگاهی به پیرامون خود داشته و نظری به برداشت خویش و اطرافیان درباره دروغ بیافکنیم . این مسئله با توجه به چند دلیل ذیل آشکارتر می شود.

عدم حساسیت اجتماعی نسبت به دروغ

در بسیاری از جوامع و از جمله جامعة ما حساسیت اجتماعی چندانی نسبت به دروغ و رواج آن وجود ندارد. زیرا اگر معیار انحراف اجتماعی ، تحمل ناپذیر بودن آن از سوی جامعه قلمداد شود ، در این صورت به نظر می رسد، جامعه به راحتی دروغ را می پذیرد و چندان در این مورد حساسیتی نشان نمی دهد، زیرا حساسیت های جامعه نسبت به کجروی های موجود، گویای اهمیت آنها است . برای مثال در جامعه دینی ما حساسیت بیشتری نسبت به بدحجابی تا دروغگویی وجود دارد، به طوری که بسیاری از افراد متدین علی رغم سختی های موجود، در برابر بدحجابی موجود در جامعه، عکس العمل نشان می دهند، اما چندان نسبت به رواج دروغ حساسیت به خرج نمی دهند یا اعتیاد و سرقت یکی از نزدیکان خود را تحمل نمی کنند ، در حالی که بر دروغ گویی آنان پرده پوشی کرده و چندان اهمیتی به این مسئله نمی دهند .

مصلحت و دروغ گویی

در جامعه ما استثناهای متعددی وجود دارد که بر اثر آنها عملا دروغ به عنوان یک هنجار پذیرفته می شود. به عنوان مثال اکثر انسان ها قبول دارند که هر چند دروغ عملی غیراخلاقی است ، با این حال دروغ گفتن به دشمن برای فریفتن او، به دوستان برای اصلاح روابط میان آنها، به فرزندان برای تربیت آنان و به همسران برای ایجاد فضای آرامش در خانه ، نه تنها غیر اخلاقی شمرده نمی شود، بلکه گاهی اوقات تکلیف و عملی اخلاقی محسوب می شود. متأسفانه عدم معیار کافی در تشخیص این استثناها، زمینه را آن چنان سیال و لغزنده کرده است که مرز میان دروغ نگفتن و دروغ گفتن به عنوان مصلحت بسیار مشکل می گردد و همین مسئله در عمل، به گسترش دروغ دامن زده است و موجب آسان گیری جامعه نسبت به دروغ شده است .

عدم تعریف روشن از دروغ

عدم تعریفی روشن از دروغ در منابع و در آمیختن آن با مفاهیم ارزشمند دیگری چون «تقیه» و «توریه»، نشان دهنده بی توجهی جامعه به این پدیده و عدم حساسیت نسبت به آن است . در نتیجه گاهی اوقات مشاهده می شود که افراد بسیار اخلاقی نیز دروغ می گویند و از این کار نه تنها ابراز نگرانی نمی کنند، بلکه آن را گونه ای تکلیف اخلاقی و عمل خیر می دانند و به این ترتیب بر دغدغه خاطر خود غلبه می کنند. در حقیقت ظاهراً تنها رذیلت اخلاقی که مرتکب آن احساس غرور می کند، همین دروغ گویی است .

بنابراین با توجه به ملاحظات فوق ، شاید نشود، دروغ را انحرافی اجتماعی قلمداد نمود، در حالی که اگر انسان به درون خود رجوع کند، به آسانی درمی یابد، دروغ علاوه بر اینکه رذیلتی اخلاقی است ، انحراف اجتماعی نیز به شمار می رود، لذا می توان ادعا نمود، دروغ راه حل کوتاه مدتی است که در درازمدت به معضلی لاینحل تبدیل می شود و مشکلات متعددی می آفریند. دروغ گونه ای ارزان فروشی اخلاقی است . کوششی برای انکار مشکل یا سرپوش گذاشتن بر آن است. دروغ بر پایه زرنگی و کاردانی استوار است ، اما از نوع حقیر آن و سرانجام به نظر «آلن» فیلسوف تربیتی فرانسه ، دروغ سقوط، درماندگی ، بی کفایتی و بی تدبیری است .[2]

آسان گیری جامعه در برابر این پدیده بیش از آنکه گویای بی اهمیتی این مقوله باشد، چه بسا گویای انحراف دیگری در جامعه می باشد. زیرا جامعة زنده و پویا جامعه ای است که در برابر انحرافات حساس باشد و مانند یک ارگانیزم زنده، خود را در برابر عوامل بیرونی و مخرب محافظت نماید. اما همان طور که گاه ارگانیزم بر اثر اختلالاتی از انجام این وظیفه باز می ماند و به جای اینکه میکروب های مهاجم را از پای درآورد، به اندام های داخلی خود حمله می برد،

جامعه نیز گاه به جای حفظ خود در برابر انحرافات واقعی، به انحرافات توهمی یا دست چندم روی می آورد و می کوشد آنها را از میان بردارد. در این حال جامعه چیزهایی را هنجار می شمارد که عین انحراف است و چیزهایی انحراف عمده به شمار می رود که چندان اهمیتی ندارد و مسئله ای پیش پا افتاده است .

از نظر شهید مطهری باید میان حساسیت جامعه نسبت به امری و جایگاه واقعی آن تفاوت نهاد. چنین نیست که اگر جامعه ای- اگر چه دینی - در جایی حساسیت نشان داد، همین حساسیت معیاری کافی برای ارزیابی مسائل باشد.[3]

اگر میزان انحرافی بودن رفتاری صرفاً بر اساس نگاه جامعه به آن مورد بررسی قرار گیرد ، به احتمال قوی دروغ یک انحراف به شمار نخواهد رفت . این مسئله هنگامی جدی تر می شود که تلاش می شود به حساسیت ها، رنگ و بوی دینی و عقیدتی داده شود. کافی است از باب نمونه احادیثی را که درباره دروغ وجود دارد با آنچه درباره بدحجابی موجود است، مقایسه شود. شاید یک هزارم آن چه درباره دروغ و دروغ گویی از معصومان صادر شده است ، درباره بدحجابی وجود نداشته باشد. با این همه عمده حساسیت دینی جامعه ما متوجه این پدیده است و دیگری مورد غفلت قرار می گیرد. سخن بر سر انحرافی به نام بدحجابی نیست ، بلکه سخن نسبت به بی توجهی به انحرافی اساسی تر به نام دروغ گویی است و میان این دو سخن تفاوت است .

البته باید توجه داشت، همان طور که در جامعه دینی، بی گمان دروغ، از انحرافات اساسی به شمار خواهد رفت . در جامعه غیردینی هم که مبتنی بر قرارداد اجتماعی است، اگر دروغ رواج یابد و از اندازه معینی بگذرد، اساس جامعه را به هم خواهد ریخت. لیکن دشواری مسئله، تعیین حدود می باشد، لذا ضروری است، معلوم شود که دروغ چیست و چه کارکردی دارد و استثناهای ادعایی درباره آن تا چه اندازه پذیرفتنی است .

مفهوم دروغ

دروغ هنگامی پدید می آید که انسان چیزی را بر خلاف باور خود ابراز نماید. به تعبیر دیگر دروغ اظهارات خلاف باور و بر ضد عقیده است . به این ترتیب ، دروغ با باور انسان گره می خورد، لذا از خطا و اشتباه متمایز می گردد. حال اگر ادعایی را که مطابق واقع است ، اما به آن باور ندارد، بر زبان آورد ، دروغ گفته است. برای مثال منافقان نزد رسول خدا (ص) می آمدند و می گفتند که به پیامبری رسول خدا شهادت می دهند. هرچند این سخن در واقع درست بود و حضرت واقعا پیامبر خدا بودند، اما چون گویندگان به این سخن باور نداشتند، از نظر خداوند آنان دروغ گو به شمار می رفتند.[4]

لذا باید این پیوند معروف میان دروغ با واقعیت را گسست و آن را از خطا و اشتباه تفکیک نمود. دروغ هیچ تناظری با واقعیت ندارد، بلکه تنها ناظر به باور صاحب گفتار است ، به نظر «ایمانوئل کانت »، «دروغ وقتی رخ می دهد که دیگران نتوانند، تشخیص دهند که من احساسات خود را بروز می دهم »[5] و در جای دیگر می نویسد: « دروغ هنگامی است که انسان به دیگری وانمود می کند که می خواهد، افکارش را برای او بازگو کند».[6]

دستگاه دروغ سنج یا «پلی گراف»[7] نیز بر همین مبنا عمل می کند. به این معنا که «این دستگاه با این فرض که اشخاص هنگام دروغ گویی پاسخ های فیزیولوژیکی شان (از قبیل اضطراب، افزایش ضربان قلب، تعریق دست و ...) تشدید می شود، سخن راست و دروغ را متمایزمی کند».[8] توجه به این معنا لازم است تا ما را از درافتادن به تعریف هایی که راه به جایی نمی برد، باز دارد. در مقابل این نظریه دو دیدگاه دیگر نیز وجود دارد.

الف)- دروغ سخن مخالف با واقع است و سازگاری و عدم سازگاری با واقع، تعیین کننده صدق و کذب خواهد بود. نیت و انگیزه گوینده در این مورد نقشی ندارد. ریشه این تعریف به افلاطون و ارسطو برمی گردد و در منابع فلسفی از آن به عنوان «نظریه مطابقت » بحث می شود. ارسطو در کتابش می نویسد: «کذب این است که درباره آن چه هست، بگوییم نیست یا درباره آن چه نیست، بگوییم هست . صدق این است که درباره آن چه هست بگوییم هست و درباره آن چه نیست، بگوییم نیست ».[9]

«ویتگنشتاین» این رویکرد را چنین تبیین می کند: «یک تصویر، یک حالت ممکن را در فضای منطقی نشان می دهد... یک تصویر با واقعیت مطابقت دارد یا قاصر از مطابقت است ; آن صحیح یا ناصحیح است ; درست یا غلط... مطابقت یا عدم مطابقت معنایش با واقعیت ، صدق یا کذبش را تشکیل می دهد».[10] گرچه این تعریف مشهور است ، اما دارای اشکال های جدی است . مهم ترین اشکال این تعریف آن است که اگر کسی سهواً سخنی خلاف واقع بر زبان آورد، اطلاق دروغ به آن می شود، درحالی که طبق تعریف اول صرفاً سخن او خطا یا اشتباه قلمداد می شود. به عبارت دیگر در تعریف دوم صدق و کذب فلسفی با صدق و کذب اخلاقی خلط شده است.

ب)- دروغ گزارش خلاف واقع، با آگاهی به خلاف واقع بودن است. [11] به این معنا هنگامی دروغ پدیدار می شود که کسی سخنی را بر خلاف واقع بر زبان آورد و خود نیز به این خلاف واقع گویی آگاه باشد. این تعریف با اینکه جامع است، اما مانع سخنان اشتباه و خطا نیست؛ یعنی اگر کسی سخنی را که خلاف واقع است اما خود به آن باور دارد، به زبان آورد، طبق این تعریف در قلمرو دروغ شمرده می شود. از این رو بهتر است که دروغ را به معنای سخن یا اظهارات مخالف اعتقاد گوینده تعریف کرد و از تناظر آن با واقعیت دست کشید. بنابراین به نظر استاد ملکیان : «در دروغ ، من به چیزی اعتقاد دارم ، ولی چیز دیگری بر زبانم جاری است ».[12]

دروغ می تواند علاوه بر گفتار و نوشتار در رفتار و کردار انسان نیز باشد. هرچند عالی ترین شکل دروغ گویی در گفتار انسان جلوه گر می شود اما چون نوشتار همسنگ گفتار است، راست و دروغ نیز شامل آن می گردد. لذا در این نوشته هر جا از دروغ سخن گفته شود، مقصود گفته یا نوشته دروغین است .

کارکرد دروغ

مهم ترین کارکرد دروغ گمراه ساختن مخاطب است . هر گاه انسانی بخواهد مخاطب خود را گمراه سازد ، از دروغ استفاده می نماید و به این ترتیب ، او را می فریبد. این خصلت در همه انواع دروغ ها یافت می شود، چه دروغ برای فریفتن دشمن، چه به قصد شوخی یا از سر مصلحت سنجی باشد. دروغی که نتواند بفریبد، دیگر دروغ نیست و ماهیت خود را از بین برده است . کسی که برای نجات جان خود به دیگری دروغ می گوید، با این کار او را فریفته است . تنها جایی دروغ فریب کارانه نخواهد بود که پیشاپیش توافقی بر سر آن صورت گرفته باشد، مانند آنکه چند تن جمع شوند و قرار بگذارند که هر کس بزرگترین دروغ را گفت ، برنده باشد.

خصلت فریب گری دروغ موجب شده است تا در برخی دائرةالمعارف های تخصصی فلسفه اخلاق ، مباحث دروغ تحت عنوان فریب آورده شود. برای مثال در دائرةالمعارف اخلاق «بِکِر»،[13] بحث دروغ تحت عنوان «Deceit» آمده که آن را به نیرنگ ، خدعه ، فریب ، دغل و مانند آن می توان ترجمه کرد. در نتیجه هر گونه کوششی برای زدودن خصلت فریب کاری از دروغ، به نابودی دروغ می انجامد و دروغ غیر فریب کارانه نوعی تناقض گویی خواهد بود، مانند آن که گفته شود ، مثلث مربع . توجه به این نکته برای مباحث مربوط به دروغ های مجاز یا به اصطلاح مصلحت آمیز لازم است ، به این معنا که هرجا بنا شد از دروغ مجاز استفاده شود ، باید معلوم گردد که در کجا می شود، مخاطب خود را فریب داد. در نتیجه اگر کسی خود را مجاز به فریفتن مخاطب بداند ، دروغ گفتن به او نیز مجاز خواهد بود، لذا اگر فریفتن فرزند مجاز نباشد ، دروغ به او نیز مجاز نخواهد بود.

علل دروغگویی

عوامل و انگیزه های زیادی موجب دروغ گفتن می شود که به پاره ای از آنها اشاره می شود:

الف)- دفاع از خویش در برابر مهاجم نیرومند؛

ب)- سرپوش گذاشتن بر عدم اعتماد به نفس خود؛

ج)- راه حل کوتاه مدت؛

د)- همرنگی با جماعت؛

ه )- نرنجاندن دوستان بر اثر راست گویی ؛

و)- انتقام گرفتن؛

ز)- دلخوشی دادن به دیگران؛

ح)- رعایت حال و مصلحت زیردستان و نزدیکان؛

ط)- جهت دادن به روند دلخواه؛

ی)- منحرف ساختن دیگران.

این عوامل تحت مقسم های کلی قابل طبقه بندی است، مثلاً: بر اساس منافعی که عاید انسان می سازند یا زیانی که از انسان دور می کنند یا برحسب علل فردی و اجتماعی؛ اما مهم ترین علت اجتماعی دروغ گویی، «سنت ها و هنجارهای غلط اجتماعی» است که در دراز مدت به ترویج دروغ گویی می انجامد و انسان را ناگزیز از ارتکاب آن می سازد. از این منظر در جوامع بسته و سنتی دروغ گویی بیشتر از جوامع باز و پیشرفته رواج دارد، در جوامع استبدادی دروغ بیشتر از جوامع دموکرات و مبتنی بر حقوق انسانی برابر دیده می شود.

به طور کلی در انواع دروغ ها یک علت مشترک است و آن «ضعف » انسان ها می باشد . این ضعف در مراحل مختلف خود را نشان می دهد، پزشکی که به بیمار خود دروغ می گوید، احساس می کند که بیمارش ضعیف است و تاب شنیدن واقعیت تلخ را ندارد. گاه نیز انسان توان حقیقت گویی را ندارد و با دروغ بر ضعف های خود پرده می کشد.

البته درباره ضعف انسان نمی شود، داوری نمود. زیرا انسان هرچند نیرومند باشد، از این ضعف ها پیراسته نیست . ممکن است کسی خود را از درجاتی از این گونه ضعف ها بپیراید، لیکن در نهایت انسان تا زمانی که انسان است ، ضعیف است، لذا خداوند متعال می فرماید: «خلق الانسان ضعیفاً».[14]

البته چه بسا بتوان علل دیگری برای دروغ گویی برشمرد، مانند دفاع از خود، فریفتن دیگری ، رعایت مصلحت دیگری، منفعت جویی و ... که همه ناشی از ضعف انسان می باشد. بنابراین می توان ادعا نمود که ضعف نام دیگر ترس است و هرجا دروغی باشد، زاده ترس است . این ترس می تواند منطقی یا غیر منطقی ، معقول یا غیر معقول باشد. اما به هر صورت ریشه در ترس دارد. با این همه ارزیابی ترس ، از بحث حاضر بیرون است ، در این جا فقط سخن بر سر علت اصلی دروغ گویی است .

دروغ هنگامی پدیدار می شود که انسان نخواهد آن چه را در دل دارد، بیان نماید . این کار غیر از رازپوشی است . در رازپوشی و کتمان، هدف اصلی فقط حفظ حریم خود است، لذا از این طریق فرد به نامحرمان اجازه نمی دهد تا به خلوت فکری او وارد شوند؛ اما به هنگام دروغ گویی، فرد- به هر دلیلی- سعی می کند با اظهار چیزی که خود به آن باور نداشته ، مخاطب را گمراه نماید ; چه این گمراه گری از سر خیرخواهی و چه از سر بدخواهی باشد ، به هر حال عدم شجاعت در ابراز اندیشه موجب می شود، وی هراس از مواجهه با حریف داشته باشد، در نتیجه به دروغ متوسل می شود. رسول خدا (ص ) می فرماید: «لا یکذب الکاذب إلاّ من مهانة نفسه»[15]، «دروغ گو دروغ نمی گوید، جز بر اثر حقارت نفسش ». حتی در همه دروغ های به ظاهر مجاز نیز، این ضعف و درماندگی دیده می شود. گاه انسان ناگزیر می شود که به دلائل نوع دوستانه دروغ بگوید ، اما در این موارد نیز همان علت اساسی موجود است و نباید پنداشت که انگیزه درست و انسانی، علت اصلی دروغ را از میان می برد.

ارسطو معتقد است: «دروغ فی نفسه بداست و شایان نکوهش خواه منظوری خاص در میان باشد و خواه نه ودرست کاری فی نفسه نیک است و شایان ستایش ».[16] به همین جهت کسانی که به جای دروغ گفتن با بیان حقیقت به خود ضرر می رسانند، مورد تحسین قلبی قرار می گیرند، اگرچه ممکن است، مورد نکوهش کلامی بعضی ها هم واقع شوند.

امام خمینی در این باره می نویسد: «دروغ ، جدای از همه متعلقات و با توجه به ذاتش ، قبح عقلی دارد که به هیچ روی از آن جدا نمی شود و جهات خارجی نیز در برطرف ساختن آن اثری ندارد، از این رو خردمند آرزو می نماید، کاش راستی به جای دروغ نجات بخش پیامبر بود و این جز به سبب بر طرف نشدن قبح و پستی دروغ نیست ; هر چند از ارتکاب آن ناگزیر باشد».[17]

طبق این نگرش ، دروغ ، نه صرفاً به دلیل پیامدهای منفی آن، بلکه چون زاده حقارت، درماندگی و ترس است و روح را می آلاید، غیر اخلاقی و پلید است . البته نباید نتیجه گرفت که هرگز نباید دروغ بر زبان راند، بلکه چون عملی غیراخلاقی است و خواه ناخواه بر روح و روان انسان اثر می گذارد، باید متوجه تأثیر کدر کننده آن بود. شهید مطهری پس از نقد دیدگاه کانت که هر نوع دروغی را غیر اخلاقی می داند و حکم راست گویی را مطلق می شمارد، هر چند به قیمت جان انسان بی گناهی تمام شود، در دفاع از دروغ برای نجات جان بی گناهان ، این گونه اشاره می نماید: «اسلام در این جا سخن دیگری نیز گفته است که نکته خیلی بزرگی است . می گوید برای این که روحت عادت نکند به دروغ گفتن ، در آن جا که اجبار پیدا می کنی (چیزی به ذهنت خطور بده و به زبانت چیز دیگری بیاور)... مستقیم ذهنت را با دروغ مواجه نکن که ذهنت عادت نکند به دروغ گفتن . اسم این «توریه » است ... حالا بعضی ها هم دائماً دروغ می گویند و اسمش را می گذارند توریه . دیده ام این جور اشخاص را. من کار به آنها ندارم ، حقیقت را می گویم ».[18]

بنابراین هر جا جسارت ، شجاعت ، قدرت و شهامت باشد، دروغ وجود نخواهد داشت . کافی است تصور کنیم که هر گاه خواستیم و در هر جایی که می خواهیم ، آن چه را در دل داریم، بی توجه به پیامدهایش برای خودمان یا دیگران بر زبان آوریم ، در این فرض دیگر هیچ دلیلی برای دروغ گفتن وجود نخواهد داشت ، به گفته سعدی : «هر که دست از جان بشوید، هر چه در دل دارد بگوید».[19]

پیامدهای دروغگویی

فروپاشی اعتماد

دروغ تنها رذیلتی است که اگر گسترش یابد، امکان هم زیستی اجتماعی را از میان می برد. پارادوکس قضیه این است که دروغ زاده زندگی اجتماعی و در عین حال از بین برنده آن نیز می باشد. انسان دروغ گفتن را غالباً از طریق زبان که پدیده ای اجتماعی است و از طریق تقلید از بزرگترها می آموزد. بعدها نیز برای کسب و حفظ منزلت اجتماعی در شرایط مختلف، انواع پیچیده تری از دروغ گویی را می آموزد، با این همه اگر این پدیده از حد بگذرد، اساس زندگی اجتماعی مختل خواهد شد.

کافی است شبی در خواب ببینیم که فردا همه مردم به یکدیگر دروغ خواهند گفت و ما پس از بیدار شدن به این خواب ترتیب اثر بدهیم . از این لحظه به بعد دیگر آرامش و آسایش ما رخت بر خواهد بست . زیرا به هیچ کسی اعتماد نمی شود و هر چه به گوش برسد ، دروغ قلمداد خواهد شد.

هرجامعه ای چه دینی و چه غیر دینی ، چه ابتدایی و چه فراصنعتی نیازمند وجود عنصر اعتماد است . اگر اعتماد نباشد، دیگر امکان معاملات تجاری و مانند آن وجود نخواهد داشت . امنیت که گاه معیار جامعه آرمانی تلقی می شود، چیزی جز نتیجه اعتماد نیست . اعتماد سرمایه اجتماعی بشر است و هر کسی از این سرمایه بیشتر بهره مند باشد، زندگی اجتماعی موفق تری خواهد داشت . معلم به نام همین سرمایه می تواند، فرزندان دیگران را گرد خود جمع کند و نمایندگان مجلس با همین سرمایه وارد مجلس می شوند و برای دیگران تصمیم می گیرند. از این رو همگان می کوشند- حتی به دروغ - به گونه ای عمل کنند که اعتماد مردم به آنان افزایش یابد.

همه انسان ها در زندگی اجتماعی و ارتباطات خود بر یک اصل ناگفته و نانوشته تکیه می کنند و آن این است که دیگران به ما راست می گویند و در نتیجه به آنان اعتماد می کنیم .

حال اگر خدشه ای به این اصل بخورد و اعتماد موجود از میان برود، دیگر نمی توان شیرازه جامعه را حفظ نمود. «فرانسیس فوکویاما» در کتابی با عنوان اعتماد[20] می نویسد: «اعتماد و پیوندهای اخلاقی موتور محرک جامعه است ».[21] لذا این عامل روانی، از عوامل مادی چون اقتصاد برتر است . وی در توضیح جایگاه اعتماد چنین می گوید: «اقتصاد مهم ترین عنصر جامعه بشری است و با فرهنگ یک جامعه ارتباط مستقیم دارد. رفاه یک ملت ... توسط یک ویژگی فراگیر فرهنگی، یعنی اعتماد نهفته در یک جامعه وابسته است ».[22]

این نکته چنان آشکار است که حتی خود افراد دروغ گو به آن نیازمند هستند. اگر افراد به یکدیگر اعتماد نداشته باشند، دروغ سودی برای آنها دربر نخواهد داشت . این مسئله موجب آن می شود تا دروغ گویان بکوشند بر دروغ های خود پرده بکشند و برای این کار به دروغ های دیگری پناه برند و به این ترتیب ، اعتمادی را که به آن نیاز دارند، حفظ کنند.

خود فریبی

انسان دروغ گو در آغاز قصد فریفتن دیگری را دارد، اما به تدریج این دروغ ها پرده ای بر واقعیت وجودی او می کشد و او را از شناختن خویش باز می دارد. به دیگر سخن دروغ به دیگران ، دروغ به خود را در پی دارد. کسی که دروغ می گوید، همواره درصدد فریفتن دیگری است . دروغ گو همواره هوشیار است که فریب خودش را نخورد. هر کس تا حدی در زندگی فردی و اجتماعی موفق

است که شناخت درستی از خویش و واقعیت های بیرونی داشته باشد. نمی توان در جهل مطلق اقدامی معنادار انجام داد. هر حرکت درست ، مرهون بصیرت و آن هم محصول صدق است . به گفته «میلان کوندرا»، «اول باید دنیا را همان طور که هست بشناسیم و بعد آن را آن طور که می خواهیم تغییر دهیم»[23]. بنابراین دروغ گو تا زمانی موفق است که دروغ خود را باور نداشته باشد و اگر بنا بر مصالحی به دیگران دروغ می گوید، می کوشد که خود آن را باور نکند; اما این کار همواره شدنی نیست . زیرا اگر کسی به دروغ عادت کرد، پس از مدتی این خصلت در او ریشه می دواند، در نتیجه اسیر دروغ هایش می گردد.

بنابراین اگر انسان بخواهد سخن بگوید و این سخن تأثیر داشته باشد، باید میان زبان ، بدن و قلب او هماهنگی باشد و پیام هایی که از طریق گفتار ارسال می شود، به وسیله زبان بدنی تقویت گردد. دروغ گو نیز از این حقیقت آگاه است ، از این رو برای باورپذیر کردن دروغ خود، ژست حق به جانبی می گیرد و چنین می نماید که حقیقت را می گوید. کافی است به هنگام دروغ گویی لبخندی بزند تا فریبش آشکار شود، به همین دلیل می کوشد با تمرین و تلقین ، قیافه جدی به خود بگیرد و بدین ترتیب موفق شود، اما این کامیابی بهای گرانی دارد. او می کوشد که همواره مواظب حرکات خود باشد و حالتی نگیرد که دروغش را خنثی کند. ادامه این روند، به او این فرصت را نمی دهد که رفتار واقعی خود را از رفتار قالبی باز شناسد و به تدریج فراموش می کند که مشغول ایفای نقش است . از این جا به بعد، دروغ در او ریشه می دواند و پیوند او را با واقعیت می گسلد.

خداوند متعال این حقیقت را به نیکی تصویر می کند. مشرکانی که در این دنیا در برابرحق می ایستادند و به دروغ، بت ها را خدا می دانستند، در روز قیامت به خداوند نیز دروغ می گویند و چون حضرت حق از آنان می پرسد: «أین شرکاؤکم الّذین کنتم تزعمون»، «افرادی که می پنداشتید، شریکان خدایند، اکنون کجایند؟»،[24] بدون کمترین تردیدی پاسخ می دهند: «والله ربّنا ما کنّا مشرکین»، «سوگند به خدا، پروردگار ما، که ما مشرک نبوده ایم ».[25] در این جا آنان به خدا که همه چیز را می داند- دروغ نمی گویند، زیرا حداقل در این مرحله به علم مطلق او واقفند و نیک می دانند که در این جا نمی توان خدا را فریفت ، لیکن به خودشان دروغ گفته اند. خداوند این حقیقت را چنین تقریر می نماید: «انظر کیف کذبوا علی أنفسهم وضلّ عنهم ما کانوا یفترون»، «بنگر که چگونه بر خود دروغ بستند و آن دروغ ها که ساخته بودند، ناچیز گردید».[26] در حقیقت اینان ناخواسته از عادتی که به صورت زوال ناپذیری در آنان ریشه دار شده است، پیروی می کنند و چه بسا دروغ خود را نیز باور می نمایند.[27] بزرگ ترین زیان دروغ گویی ، گسستن از واقعیت است که خطر آن برای انسان از هر خطری بالاتر می باشد.

دروغ در روایات

پاره ای از مهم‎ترین نکاتی که در سنت دینی راجع به دروغ بیان شده است طی چند بند ذکر می گردد:

خیانت بزرگ

دروغ هنگامی ممکن می شود که دیگری به انسان اعتماد کند و او از این اعتماد برای فریفتن و پنهان کردن نیت اصلی خود سود جوید . لذا هیچ دروغی بی فریبکاری ممکن نیست . از این رو رسول خدا (ص) می فرماید:«الکذب خیانة ».[28]

دروغ گفتن مسلمان به یکدیگر خیانتی بزرگ است . مسلمانان آینه رفتار یکدیگرند و باید نیک خواهانه در پی اصلاح یکدیگر برآیند و کاستی های خود را جبران کنند، از این رو هرگونه دروغی به برادر دینی ، بخشی از حقیقت را بر او می پوشاند و مانع از کمال وی می شود. پدیده دروغ اگر در جامعه رواج پیدا کند، دیگر مؤمنان آینه یکدیگر نخواهند بود و روح حقیقت جویی و کمال طلبی در آنان می میرد، لذا رسول خدا (ص ) فرمود: «کبرت خیانه أن تحدّث أخاک حدیثاً وهو لک به مصدّق وأنت له به کاذب»،[29] «خیانت بزرگی است که به برادر (دینی) خودت سخنی بگویی که او تو را در آن راست گو بداند، اما تو به او دروغ گفته باشی ».

عدم هماهنگی با نظام هستی

آنچه انسان را به حرکت وا می دارد و او را به کشف ناشناخته ها بر می انگیزد، فطرت حقیقت طلبی او است . اما بعدها دروغ را می آموزد و به این ترتیب ، با فریبکاری آشنا می گردد. در روایات آمده است که نخستین دروغ از زبان شیطان صادر شد و او بود که با دروغی که به آدم و حوا گفت آنان را فریفت و به خوردن میوه درخت ممنوع تشویق نمود. آنان از قبول خواسته شیطان دوری می کردند تا او سوگند خورد که نیک خواه آنان است .[30] اما چرا آنان که از دشمنی او با خبر بودند، سخن او را باور کردند؟ امام صادق (ع) پاسخ این پرسش را این گونه می دهد: «به دلیل آنکه دروغ در ماهیت آدم نبود، ابلیس را تصدیق نمود»[31]. بنابراین دروغ ، بر خلاف نظام هستی و خارج از فطرت بشر است . زیرا انسان ذاتاً حقیقت طلب و همواره جویای صدق است.

ناسازگاری با ایمان

تنها خصلت پلیدی که مغایر با ایمان شمرده است ، دروغ گویی می باشد، حتی برای شراب خواری، سرقت و مانند آنها این کلمات بکار نرفته است. ضرب المثل مشهور فارسی که دروغ گو دشمن خداست ، گوهر این ادعا را آشکار می سازد، از همین رو رسول خدا (ص) می فرماید: «ایاکم و الکذب فان الکذب مجانب الایمان »[32]، «از دروغ بپرهیزید که با ایمان نمی سازد».

ریشه گناهان

دروغ ریشه همه گناهان و رذائل اخلاقی است و با دوری از آن دیگر رذائل رنگ می بازند. رسول خدا (ص) می فرماید: «دروغ ریشه بدی ها را آبیاری می کند، همان گونه که آب ریشه درختان را آبیاری می نماید.»[33] امام حسن عسکری(ع) نیز در این مورد می فرماید: «پلیدی ها در خانه ای نهاده شدند و دروغ به عنوان کلیدشان تعیین شد».[34] لذا دروغ از همه رذائل دیگر پلیدتر است. روزی از رسول خدا (ص) پرسیدند: «ممکن است، مؤمن مرتکب فحشا شود؟ ایشان پاسخ فرمودند: ممکن است چنین شود. باز پرسیدند که آیا مؤمن دست به سرقت می زند؟ فرمود: ممکن است گاه چنین شود. باز پرسیدند که آیا مؤمن دروغ می گوید؟ فرمود: نه ، کسانی دروغ پردازی می کنند که به خدا ایمان ندارند».[35] مقایسه این نکته با تلقی رایج که شراب خواری و زنا را بدتر از دروغ می شمارند و دروغ را سبک می گیرند، بسیار تأمل برانگیز است.

به همین دلیل با پرهیز از دروغ ، می توان از همه گناهان دوری نمود، چون ریشه پلیدی ها دروغ است. مردی نزد رسول خدا (ص ) آمد و گفت : «من نماز نمی خوانم ، زنا می کنم و دروغ می گویم . حال از کدام یک از آنها توبه کنم ؟» حضرت به او فرمود: «از دروغ »، بدین ترتیب آن مرد پیمان بست که فقط دروغ نگوید، اما چون خواست زنا کند، با خود گفت اگر رسول خدا (ص ) از من پرسید آیا پس از آن پیمانی که بستی، زنا کردی ؟ در صورتی که بگویم نه ، دروغ گفته ام و اگر بگویم آری ، مرا حد خواهد زد، به همین خاطر از این گناه باز ایستاد چون می خواست، مانند گذشته نماز نخواند، با خود گفت که اگر رسول خدا (ص ) از من پرسید: آیا نماز خوانده ای ؟ چه بگویم ؟ اگر دروغ بگویم که پیمان شکسته ام و اگر راست بگویم، مجازات می شوم . بدین ترتیب آن دو گناه کبیره را ترک کرد.[36]

پرهیز از دروغ کوچک و بزرگ

دروغ های کوچک ، راه به دروغ های بزرگ می برد. چنین نیست که انسان قادر باشد در موارد خرد دروغ بگوید و در موارد کلان راستی پیشه کند. آدمی اگر به دروغ ادامه دهد، دیگر نمی تواند از ادامه آن باز ایستد. زیرا انسان غالبا اسیر عادت خویش می شود و چون در موردی دروغ گفت و از آن نتیجه گرفت ، همین شیوه را دنبال می کند تا در تباهی بیفتد، لذا امام سجاد (ع ) به فرزندان خویش می فرمود: «إتّقوا الکذب الصّغیر منه والکبیر فی کلّ جدّ و هزل ، فإنّ الرّجل إذا کذب فی الصّغیر اجترأ علی الکبیر»، «از دروغ کوچک و بزرگ در هر مسئله جدی و شوخی بپرهیزید، زیرا هنگامی که آدمی در مسئله ای کوچک دروغ گفت ، (به دروغ گفتن) برمسئله بزرگ دلیر می شود».[37]

اجتناب از شوخی های دروغین

از آنجا که دروغ گویی آفریدة شیطان، ریشه نفاق، خاستگاه همة گناهان و خیانتی بزرگ است، لذا هرگز سزاوار مسلمانان نیست که دروغ بگویند. رسول خدا (ص ) به ابوذر فرمان می دهد: «لا تخرجنّ من فیک کذبة ، أبداً»،[38] «هرگز هیچ دروغی از دهانت خارج نشود». معصومان (ع) از مسلمانان می خواهند تا دروغ را به دروغ گویان واگذارند و خود گرد هیچ دروغی-چه کوچک و چه بزرگ- نگردند و ازآن حتی در شوخی های خویش بپرهیزند. رسول خدا (ص ) فرمودند: «لایجد عبد حقیقة الإیمان حتّی یدع الکذب فی المزاح »،[39] «هیچ بنده ای حقیقت ایمان را درنمی یابد، مگر آن که دروغ گویی در شوخی را واگذارد». همچنین ایشان در روایت دیگری فرموده‎اند: هر کسی که هرگونه دروغ را- حتی در شوخی هایش- واگذارد، سه خانه را در جاهای مختلف بهشت تضمین می ‎کنم.[40] البته هرگز دروغ نگفتن مساوی بیان تمام راست ها نیست . در موارد متعددی می توان دروغ نگفت، بی آنکه ناگزیر به گفتن همه راست ها شد. زیرا احادیث فراوان از معصومان نقل شده است که مسلمانان را از بیان راست های فتنه انگیز منع کرده اند، از قبیل نجات جان افراد و مقابله با ستمگران و متجاوزان . این سخن با واقعیت های انسانی همساز است . چون حداقل در شرائط فعلی پرهیز مطلق از هر نوع دروغی ناممکن است و اگر هم ممکن باشد، در مواردی جنایت است و بر باد دهنده خانمان ها و زندگی ها است . به همین دلیل در بعضی موارد با لحاظ شرائطی خاص، دروغ گویی نه تنها جایز بلکه واجب می شود.

فهرست منابع:

قرآن کریم

ابن ابی فراس ، ورّام: «تنبیه الخواطر و نزهه النواظر»، بیروت ، دارصعب و دارالتعارف (بی تا).

ابوالبقا، ایوب بن موسی حسینی ، الکلیات : «معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویه »، قاهره ، دار الکتاب الاسلامی ، 1413ق.

ارسطو: «اخلاق نیکوماخوس »، ترجمه محمد حسن لطفی ، تهران ، طرح نو،1378.

ارسطو: «مابعدالطبیعه (متافیزیک )»، ترجمه محمد حسن لطفی ، تهران ، طرح نو، 1378.

امام خمینی: «المکاسب المحرمه »، قم ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ،1374.

امیری ، مجتبی : «پایان تاریخ و بحران اعتماد، بازشناسی اندیشه های تازه فوکویاما»، ماهنامه اطلاعات سیاسی - اقتصادی ، ش 98-97، مهر و آبان 1374.

بدوی ، عبد الرحمن : «الاخلاق النظریه »، کویت ، وکاله المطبوعات ، 1975.

حرّ عاملی ، محمد بن حسن : «وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه »، قم ، مؤسسه آل البیت (ع ) لاحیاء التراث ، 1372.

دیلمی همدانی ، شیرویه بن شهریار: «الفردوس بمأثور الخطاب »، بیروت، دارالکتب العلمیه ، 1406ق .

سعدی : «گلستان »، تصحیح غلام حسین یوسفی ، تهران ، خوارزمی ، 1374.

صدوق ، محمدبن علی بن بابویه : «الخصال »، تحقیق علی اکبر غفاری ، بیروت ، اعلمی ،

1410ق.

طباطبایی ، محمدحسین : «المیزان فی تفسیر القرآن »، قم ، اسماعیلیان ، 1371.

علامه مجلسی ، محمد باقر: «بحار الانوار»، بیروت ، دار احیاء التراث العربی .

فصل نامه «قبسات »، ویژه نامه معرفت شناسی ، ش 12، تابستان 78.

قربانی ، نیما: «اعتراف : کارکردها و پیامدها»، ماهنامه توسعه مدیریت ، ش 31، آبان 1380.

کانت ، ایمانوئل : «درس های فلسفه اخلاق»، ترجمه منوچهر صانعی دره بیدی ، تهران ، نقش و نگار، 1378.

کوندرا، میلان : «زندگی جای دیگری است »، ترجمه پانته آ مهاجر کنگرلو، تهران ، تنویر، 1377.

متقی هندی ، علاء الدین : «کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال »، تحقیق محمود عمرالدمیاطی ، بیروت ، دارالکتب العلمیه ، 1419 ق.

کلینی ، محمد بن یعقوب: «الکافی »، تحقیق علی اکبر غفاری ، تهران ، دارالکتب الاسلامیه ، 1389ق .

مطهری، مرتضی: «فلسفه اخلاق»، قم، صدرا، 1377.

مطهری، مرتضی: «امدادهای غیبی در زندگی بشر»، تهران، انتشارات صدرا، 1354.

ملکیان، مصطفی: «معنویت و انسان جدید: بخش دوم خودت را بشناس»، روزنامة ایران، سال هفتم، ش 1895، 11/6/1380.

نوری، میرزا حسین: «مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل»، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1407 ق.

_____________________________

* - دانشجوی دکترای کلام از دانشگاه تربیت مدرس قم.

[1]- social devince

[2] - بدوی ، ص 192.

[3] - ر.ک؛ مطهری، امدادهای غیبی در زندگی بشر، ص 152.

[4] - ر.ک؛ آیات اول سوره منافقون.

[5] - ایمانوئل کانت، ص 305.

[6] - همان، ص 307.

3- polygraph

[8] - نیما قربانی، ش 31، ص 36.

[9] - ارسطو، ص 155 (b1011).

[10] - ویتگنشتاین، ص 162.

[11] - ر.ک؛ ابوالبقا، ج3، ص 109.

[12] - ملکیان، ش 1895، ص 6.

[13] - Becker

[14] - نساء، 28.

[15] - نوری، ج9، ص 85-84 .

[16] - ارسطو، ص 152.

[17] - امام خمینی، ج2، ص 114.

[18] - مطهری، فلسفه اخلاق، ص 88.

[19] - سعدی، ص 58.

1 - Trust

[21] - امیری، ش 98-97، ص15.

[22] - همان، ص 12.

[23] - میلان کوندرا، ص 40.

[24] - انعام، 22. (ترجمه عبدالمحمد آیتی).

[25] - همان، 23.

[26] - همان، 24.

[27] - ر.ک؛ طباطبایی، ج7، ص51.

[28] - شیخ صدوق، ج2، ص 505.

[29] - متقی هندی، ج3، ص248؛ ورّام بن ابی فراس، ج1، ص144 (با اندکی تفاوت در الفاظ حدیث).

[30] - طه، 120.

[31] - علامه مجلسی، ج71، ص10.

[32] - متقی هنری، ج3، ص248.

[33] - دیلمی همدانی، ج3، ص315.

[34] - نوری، ج9، ص 85-86.

[35] - ورام بن ابی فراس، ج1، ص114.

[36] - میرزا حسین نوری، ج9، ص89.

[37] - کلینی، ج2، ص338؛ ورّآم بن ابی فراس، ج2، ص207.

[38] - شیخ حر عاملی، ج12، ص 251.

[39] - متقی هندی، ج3، ص257.

[40] - ر.ک؛ شیخ صدوق، ص 144.