در دنیای اسلام، شخصیت های بزرگی ندای آزادی و عدالت خواهی سر داده و مردم را به بازگشت به اسلام راستین و مبارزه با ستم دعوت کرده اند. یکی از این شخصیت های بزرگ، «سید قطب» است که فریاد اسلام خواهی و مبارزات او با استعمار کهنه انگلیس، شایسته مطالعه و درخور تأمل است. وی در طول نیم قرن زندگی و جهاد، خدمات فراوانی در راه اعتلای اسلام و تحقق حکومت اسلامی انجام داد. دشمنان اسلام که تا امروز زیرکانه تر از مسلمانان عمل کرده اند، رفتار سیدقطب و دوستانش را به طور کامل زیر نظر گرفته و سرانجام پس از مدت ها حبس و زندان، وی را شهید کرده اند. گرچه بدخواهان نگذاشتند او به هدف مهمش که ایجاد حکومت واحد اسلامی در سراسر جهان است برسد، فریاد رسای او اکنون پرده گوش ها را در کشورهای اسلامی به لرزه در آورده و چراغ فروزانی که او برافروخته، مشعل هدایت جوانان مؤمن و انقلابی سراسر عالم اسلام شده است.
کتاب ها و مقالات نافذ او که بارها به زبان های گوناگون دنیا چاپ، و در سراسر جهان منتشر شده، همچون خورشید، روشنگر دل های مسلمانان وحدت گرا و جوانان انقلابی است. اکنون مرکز تحقیقات مجمع جهانی تقریب مذاهب که اصلی ترین وظیفه خود را گسترش ادبیات تحقیقی تقریب و شکل دادن به پژوهش های کاربردی و علمی پیرامون این مقوله می داند، معرفی طلایه داران تقریب و شناساندن اندیشه های پیشتاز و تجربه های به جای مانده از آنان را یکی از نخستین گام ها و پیش نیازها قرار داده است. در این مقاله، شرح حال «شهید سید قطب» یکی از اندیشه وران اصلاح گرا، از نظر می گذرد. امید است آشنایی با شرح حال این مرد بزرگ، راه را برای مبارزان و مصلحان مسلمان هموارتر سازد.
تولد و زادگاه
سید قطب در سال1906 میلادی در روستای «موشه» از توابع استان اسیوط مصر که به روستای عبدالفتاح نیز معروف است، دیده به جهان گشود. روستای موشه یا موشا از نظر جغرافیایی در یکی از سرزمین های مرتفع مصر و کنار رود خروشان نیل واقع است. اکثر اهالی روستای موشه مسلمانند و اقلیتی پیرو دین مسیحیت در روستا زندگی می کنند.
محیط خانواده
پدرش حاج قطب ابراهیم سر سلسله خاندان قطب بود که پس از وفات پدر ریاست این خاندان را برعهده گرفت. از خصوصیات بارز وی این بود که بسیار انفاق می کرد. بخشش وی به قدری بود که وقتی دارایی اش تمام شد، زمین های کشاورزی را یکی پس از دیگری فروخت تا این که مجبور شد منزل بزرگ و زیبایش را نیز بفروشد. از عادات هر ساله او این بود که روزهای عید سعید فطر، قربان، عاشورا، نیمه شعبان، سالروز معراج پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ماه مبارک رمضان، همه اهالی روستا را برای تلاوت قرآن به مناسبت روزهای یادشده در منزل خود جمع می کرد و پس از مراسم دوره خوانی قرآن، بهترین طعام ها را به مهمانان می داد. از ویژگی های دیگر پدرش که سید قطب از آن یاد می کرد، تواضع او است.
سید قطب در این باره می نویسد:
کارگرانی برای پدرم کار می کردند. طبق رسم همیشگی او را «سیدی» خطاب می کردند؛ اما او بسیار ناراحت می شد و می گفت: کوچک ترها بگویند عمی الحاج و بزرگ ترها بگویند حاجی.(1)
حاج ابراهیم از نظر سیاسی عضو حزب اللوای مصر و منزلش مرکز امور سیاسی روستا بود. در جریان انقلاب 1919 میلادی در مصر، اجتماعات علنی و سری تشکیل داد و راه انقلاب را به مردم می آموخت. حاجی قطب ابراهیم دوبار ازدواج کرد که حاصل ازدواج اول یک دختر و حاصل ازدواج دوم سه دختر و دو پسر بود که همگی وقتی به سن رشد رسیدند، با دولت وقت درگیر شدند و همه آن ها طعم تلخ زندان را چشیدند. هنگامی که سید قطب به جرم اسلام خواهی، به زندان افتاد، خواهرش نفیسه و خواهرزاده هایش رفعت و عزمی نیز دستگیر و روانه زندان شده، مورد اذیت و آزار قرار گرفتند. پس از مدتی نفیسه آزاد شد؛ ولی فرزندان نفیسه یعنی رفعت و عزمی در زندان ماندند. دولت از رفعت خواست ضد دایی اش سید قطب شهادت بدهد تا آزاد شود؛ ولی او نپذیرفت و زیر شکنجه های شدید مأموران زندان شهید شد؛ ولی عزمی پس از مدتی رهایی یافت (خالدی، ص42).
خواهران دیگر سید به نام های أمینه و حمیده و همچنین برادرش محمد قطب سرنوشتی شبیه آن ها داشتند. محمد قطب که در سال 1919 میلادی چشم به جهان گشود و به دلیل مبارزات سیاسی و دوران حبس، در پنجاه سالگی ازدواج کرد، هم اکنون در عربستان به سر می برد و به کار تحقیق و تألیف اشتغال دارد.(2)
مادر سید قطب، زنی پاکدامن و از خاندانی بلند مرتبه بود و قبل از ازدواج با حاج ابراهیم در قاهره زندگی می کرد. دو تن از برادرانش در دانشگاه الازهر مصر تدریس می کردند. از خصوصیات مادرش این بود که استماع قرآن را بسیار دوست می داشت و پسرش سیدقطب را به این نیت به مدرسه فرستاد تا قرآن بیاموزد و برای مادر تلاوت کند. مادر سید قطب در سال 1940 میلادی در روستای موشه درگذشت.
دوران تحصیل
پس از گذراندن دوران کودکی، پدر و مادر سید قطب تصمیم گرفتند او را به مدرسه بفرستند؛ ولی او تمایلی به مدرسه رفتن نداشت؛ اما با تشویق پدر و مادر در سال 1912 میلادی به مدرسه رفت. بعضی اهالی روستا درباره مدارس دولتی حس بدی داشتند و آن را مخالف قرآن آموزی می دانستند.
وقتی سید در سال دوم ابتدایی مشغول تحصیل بود، صاحب مکتبخانه که با حاجی ابراهیم رابطه دوستی داشت، از او خواهش کرد فرزندش را از مدرسه به مکتبخانه انتقال دهد تا قرآن حفظ کند و مسائل اسلامی را فرا گیرد. صبح روز بعد سید به توصیه پدر به مکتب رفت. سید تصمیم گرفت هم درس بخواند و هم قرآن حفظ کند و بنابراین تصمیم، در سال دوم ابتدایی حفظ قرآن را آغاز کرد و در سال چهارم ابتدایی یعنی در ده سالگی حافظ کل قرآن کریم شد. سید از همان کودکی اهل دقت بود و هر حرفی را بدون دلیل نمی پذیرفت. خود وی می گوید: روزی عالمی از دانشگاه الازهر قاهره برای تبلیغ به روستای ما آمد. شبی از شب ها که بر روی منبر سوره کهف را تفسیر می کرد، این آیه را خواند: ذلک ما کنا نبغ(کهف (18)، 64). من از پایین منبر پرسیدم: «یا شیخ! چرا حرف یاء در کلمه نبغ بدون جازم حذف شده است؟»(3)
وی به کتاب و کتابخوانی بسیار علاقه داشت؛ به طوری که بین مردم روستا به این صفت معروف شده بود. پس از مدتی با خرید کتاب هایی که هر هفته کتابفروش محله به نام عمو صالح، به روستا می آورد، کتابخانه شخصی کوچکی که دارای 25 جلد بود، فراهم کرد و این کتابخانه کوچک، یگانه کتابخانه روستای موشه بود. وی کنار آموزش های قرآنی توانست پس از 6سال در سال 1918 میلادی دوره ابتدایی کلاسیک را نیز با کامیابی به انجام برساند. پس از این دوره، وی در جلسات هفتگی پدرش پیرامون اوضاع اجتماعی و سیاسی مصر حضوری مستمر یافت و این در حالی بود که سیزده سال داشت (همان).
سفر به قاهره و ادامه تحصیل
سید قطب به مدت دو سال به سبب اوضاع آشفته داخلی نتوانست تحصیلات خود را ادامه دهد؛ اما در سال 1920میلادی برای ادامه تحصیل به قاهره سفر کرد و در منزل دایی اش، احمد حسین عثمان سکونت گزید. حدود 16سالگی وارد دانش سرای عبدالعزیز قاهره شد. او بعد از اتمام دوره دانش سرا و دریافت گواهینامه تدریس در مدارس ابتدایی به استخدام وزارت تعلیم و تربیت درآمد. زمانی که دانشجوی دانشگاه دارالعلوم بود، ریاست دانشگاه را دکتر طه حسین به عهده داشت. در سال سوم دوره دانشجویی، کنفرانسی به وسیله ریاست دانشگاه ترتیب داده شد تا سید در آن سخنرانی کند. او با مقاله ای تحت عنوان «مهمه الشاعر فی الحیاه، شعر الجیل الحاضر» همگان را به شگفتی واداشت.
وی در زمان دانشجویی بسیار با نشاط و آگاه بود و با شجاعت از اوضاع علمی و فرهنگی دانشگاه انتقاد می کرد. با وجود این که هنوز جوان بود، از بحث با استادان در زمینه های علمی، اقتصادی، و اجتماعی هراسی نداشت. استادان دانشگاه نیز از تلاش و پشتکار سید، متعجب و در عین حال خوشحال بودند. به گفته استادش، محمدمهدی علام، جرأت و استقلال سید باعث شده تا محبوب دل ها و از مفاخر دارالعلوم باشد. سید در 1932 میلادی با مدرک لیسانس در رشته ادبیات عرب، از دانشکده دارالعلوم فارغ التحصیل شد و همان سال در تشکیل جماعتی به نام جماعت دارالعلوم مشارکت کرد. هدف این جمعیت که از بین فارغ التحصیلان دارالعلوم انتخاب می شدند، دفاع از ادب و لغت عربی بود. این جماعت پس از مدتی مجله ای به نام «دارالعلوم» منتشر می کرد. سیدقطب در سال 1933 میلادی به استخدام وزارت تعلیم و تربیت مصر درآمد و همان سال در مدرسه داوودیه مصر در جایگاه معلم ابتدایی به امر مقدس تدریس پرداخت. او سپس در مدارس دمیاط، بنی سویف و مدرسه ابتدایی حلوان به تدریس مشغول بود تا این که پس از شش سال تدریس در مدارس گوناگون، در تاریخ 1940 در جایگاه کارمند، به اداره مرکزی وزارت تعلیم و تربیت مصر انتقال یافت و به ترتیب در بخش های روابط عمومی، آمار، بازرس مدارس ابتدایی مشغول فعالیت شد. در سال 1945 میلادی دوباره به بخش روابط عمومی برگشت و تا سال 1948 میلادی در این قسمت مشغول به کار بود.
اعزام به امریکا
سیدقطب به همراه دوستانش(4) در دانشگاه با فعالیت های سیاسی و اجتماعی بیشتر آشنا شد و با آشنایی پیشین که به وسیله دایی خود از حزب «وفد» داشت، به عضویت این حزب درآمد و مقالات خود را در نشریه این حزب منتشر کرد.
بعد از انتشار مقالاتی در باره مشکلات مصر، دولتمردان مصر تصمیم گرفتند سید قطب را برای مأموریتی کاری به امریکا اعزام کنند. وزارت تعلیم و تربیت مصر سید را به بهانه تحقیق در شیوه تربیت در مدارس امریکا اعزام کرد؛ اما آن ها از این تصمیم گیری دو هدف را پی می گرفتند: 1. سید قطب از جامعه علمی فرهنگی مصر دور شود تا دیگر نتواند اذهان عمومی را متوجه حرکت اسلامی کند؛ 2. در مدت اقامت خود در امریکا تحت تأثیر فرهنگ غرب قرار گیرد و به اصطلاح نظرش از غرب ستیزی، به غرب زدگی برگردد. وی در سال 1948میلادی سفرش را با کشتی از بندر اسکندریه به نیویورک آغاز کرد. پس از ورود به نیویورک به انجام مأموریت محوله پرداخت و هر روز به مدارس امریکا می رفت و از نحوه آموزش در آن جا اطلاعاتی کسب می کرد. او حدود دو سال در امریکا اقامت داشت و در این مدت از طریق جراید، رادیو و تلویزیون و با شمّ سیاسی بالایی که داشت، فهمید امریکا می خواهد از سلطه انگلیس بر دنیا بکاهد و خود، استعمار کشورهای عربی و اسلامی را ادامه دهد؛ بدین سبب تصمیم گرفت هنگام بازگشت به مصر با نوشتن مقاله، به مردم به ویژه نسل جوان آگاهی بخشد و طرح امریکا را آشکار سازد.
بازگشت به مصر
سید قطب در سال 1950 میلادی به مصر بازگشت و در جایگاه دستیار دفتر وزیر تعلیم و معارف مصر، مشغول کار شد. سفر به امریکا نه تنها او را از اهداف و آرمان هایش دور نکرد، بلکه مصمم شد با استعمار بجنگد؛ اما چون نبرد فرهنگی را از درون حکومت مقدور ندید، در 1952 میلادی استعفانامه خود را تقدیم وزارت کرد و اعلام داشت دیگر حاضر به همکاری با آن ها نیست. تا دو سال استعفای او مورد قبول واقع نشد؛ ولی سرانجام در اوایل سال 1954 با استعفای وی موافقت شد (خالدی، ص88).
در سنگر مطبوعات
سید قطب از سنین جوانی در مطبوعات مصر مقاله می نوشت و به روزنامه نگاری علاقه وافری داشت. نخستین مقاله وی در 16سالگی در مجله «صحیفه بلاغ» در سال 1922 میلادی چاپ شد. وی ابتدا با نشریات معروفی چون البلاغ، البلاغ الاسبوعی، الجهاد، الاهرام، و غیره همکاری می کرد و مرتب برای این نشریات مقاله می نوشت (همان، ص98).
سید قطب در چهل سالگی همزمان با آغاز تفکر در باره حرکت اسلامی و انقلابی با نشریاتی چون الکتاب المصری، الکتاب السوادی، الشؤون الاجتماعیه و غیره همکاری داشت. پس از چند سال در مجله «اللواء الجدید» نیز که شاخه جوانان حزب وطنی مصر آن را چاپ می کرد، مقاله نوشت؛ اما پس از اندک زمانی به علت انتقاد شدید سید از استعمار و اتهام همکاری دولت با آنان، تعطیل شد. وی پس از تعطیلی مجله اللواء الجدید، دست از مبارزه نکشید و در جایگاه سردبیر و نویسنده مجله «الدعوه» کار خود را ادامه داد. مقالات وی در این نشریه، دعوت از مردم برای انقلاب، تشکیل حکومت اسلامی و تغییر حاکمیت بود؛ اما این مجله را نیز پس از مدتی رژیم مصر تعطیل کرد. سید باز هم ناامید نشد و با همکاری یوسف شماته، نشریه ای به نام «العالم العربی» را منتشر ساخت. یوسف شماته در جایگاه مدیر مسؤول و سید قطب در مقام سردبیر مشغول فعالیت شدند (همان، ص103).
سید در نشریه العالم العربی بر خلاف همه نشریات مصری که تاریخ روز را به میلادی درج می کردند، بر اساس تاریخ هجری قمری می نوشت. وی همچنین در سال 1948میلادی با همکاری جمعیت اخوان المسلمین، مجله «الفکر الجدید» را تأسیس کرد و در این مجله نیز طرفداری از اصلاحات و تغییر حاکمیت موجود را جزو اهداف خود قرار داد. مقالات سید در این مجله از تندترین و در عین حال قوی ترین مقالات به شمار می رود.(5) با ادامه موضع انقلابی در مقالات سید، این نشریه هم تعطیل شد.
در سال 1954 جمعیت اخوان المسلمین مجله ای به نام «اخوان المسلمین» چاپ کرد و سید قطب را در جایگاه رئیس هیأت تحریریه آن برگزید. این هفته نامه روزهای پنجشنبه منتشر می شد و نخستین شماره آن در 17 رمضان 1373 قمری به چاپ رسید. سید در این هفته نامه افکار اسلامی و انقلابی خود را بیش از گذشته منتشر کرد؛ از این رو پس از چاپ دوازده شماره در تاریخ 6 ذی الحجه 1373 از انتشار آن جلوگیری شد و این واپسین فعالیت مطبوعاتی سید قطب به شمار می رفت؛ زیرا در همین سال دستگیر و روانه زندان شد.
سید قطب در طول حیات 25ساله مطبوعاتی خود، 455 مقاله و قصیده در مجلات و روزنامه های گوناگون مصر چاپ کرد (خالدی، ص109). وی که نیمی از زندگی خود را با نشریات مختلف سپری کرد، در این مدت پی برد که رفتار و عملکرد بعضی از این مطبوعات مشکوک است و از چاپ مقالات وی خودداری می کنند و دریافت که بعضی از آن ها با بیگانگان در ارتباطند؛ به همین سبب مقاله ای تحت عنوان «الدوله تخفق الأدب» ضد این دسته از نشریات نگاشت و آن ها را رسوا کرد (همان، ص111).
استادان و افراد تأثیرگذار بر سید قطب
افراد متعددی بر سیدقطب تأثیر عقیدتی داشتند که این جا به اسامی دو تن از آن ها اشاره می کنیم:
1. ابوالاعلی مودودی (م1979م): مودودی، یکی از متفکران بزرگ پاکستانی معتقد به ضرورت تشکیل جامعه اسلامی و مبارزه با استعمار بود. وی در سال 1941 میلادی در هندوستان، حزب «جماعت اسلامی» را تأسیس کرد که شباهت بسیاری به تشکیلات اخوان المسلمین مصر داشت (پیامبر و فرعون، ص48). وی نویسنده کتاب های الاسلام الیوم، منهاج الانقلاب الاسلامی، الحکومة الاسلامیه، الاسلام و المدینه، تدوین الدستور الاسلامی و المصطلحات الاربعة فی القرآن است و سید قطب در زندان با افکار و آثار او آشنا شد (سیری در اندیشه های سیدقطب، ص9).
از نظر ابوالاعلی مودودی، اسلام دین کاملی است و اگر کسی به بخشی از اسلام عمل کند و بخش دیگری را رها سازد، مرتکب ارتداد جزئی می شود. وی اسلام بدون حاکمیت را اسلام نمی داند. آثار ابوالاعلی تأثیر شگرفی بر فکر و ذهن سید قطب داشته است. هنگامی که سید دستگیر شد، در پاسخ این پرسش که آیا افکارت را از مودودی گرفته ای، پاسخ داد: فکر و نظر من همان اندیشه های ابوالاعلی مودودی است.
2. عباس محمود عقاد: سید قطب پس از ورود به قاهره به واسطه دایی اش، احمد حسین عثمان با او آشنا شد و به دلیل مشترکاتی که سید با او داشت،(6) تحت تأثیر افکار او قرار گرفت. سید مدتی در مدرسه عقادیه که زیر نظر عقاد اداره می شد، درس خواند و در این مدت با افکار و عقاید او آشنا شد؛ اما پس از مدتی آثار ادبی او را نقد کرد. زمانی که سید در سال 1951 میلادی به طور رسمی به اخوان المسلمین پیوست، عقاد که با اخوان المسلمین به شدت مخالف بود، از سید قطب انتقاد کرد و تحت مقاله ای با عنوان «ارادة الغفلة» به سید بی حرمتی کرد (خالدی، ص146).
اندیشه ها و اعتقادات سید قطب
سید قطب در جایگاه مغز متفکر جمعیت اخوان المسلمین بین سال های 1952 تا 1964 میلادی مطرح بود و همواره مقابل کسانی که از این جنبش ضد استعماری انتقاد می کردند، می ایستاد. وی در باره «اخوان المسلمین» می گوید: خداوند اخوان المسلمین را زنده بدارد که مصر را زنده نمود و مفهوم جهاد را که از نظر مردم فقط شعار دادن و کف زدن بود، تغییر داد و مفهوم اصلی آن را که کار و فداکاری است، به آن بازگردانید و چگونگی نبرد را که منحصر به تبلیغات بود، به قربانی شدن و شهادت در راه خدا تبدیل کرد (سید قطب، 1370، ص107).
سیدقطب معتقد است هر گروه و دولتی که به یکی از کشورهای اسلامی حمله نظامی می کند، باید تحریم سیاسی و اقتصادی شود. وی می گوید: انگلستان و امریکا با همکاری روسیه در بیرون راندن ما مسلمانان از فلسطین شرکت نمودند. فرانسه در شمال افریقا بر ضد ما جنگید و در آزار و شکنجه ما شرکت کرد و هنوز هم دسته جمعی بر ضد ما و دین ما کوشش می کنند؛ به همین دلیل، هر گونه معاهده و هر گونه همکاری با این کشورها از نظر اسلام نامشروع است و البته مردم مسلمان حق ندارند که در عمل نامشروعی با دولت همکاری کنند؛ بلکه باید به هر وسیله ای که مقدور باشد دولت را از ارتکاب هر عمل حرامی بازدارند (همان، ص100).
سید قطب از تمام شرکت های اسلامی می خواهد روابط اقتصادی خود را با دشمنان اسلام قطع کنند و معتقد است که همکاری شرکت ها و مؤسسات تجاری با دشمنان اسلام نامشروع است (همان، ص101). وی همانند دیگر متفکران متعهد جهان اسلام به شدت با فرهنگ غرب مخالفت، و از اندیشه و اخلاق غربی انتقاد می کرد و مقاله ای به نام «عود الی المشرق» از مجله العالم العربی در این زمینه چاپ کرد.
سید قطب جامعه را به دو نوع جاهلی و اسلامی تقسیم می کند. او در این زمینه می گوید: امروز در جاهلیتی به سر می بریم که هنگام ظهور اسلام وجود داشت و بلکه تاریک تر از آن. تمامی آنچه در اطراف ما است، جاهلی است. وظیفه ما این است که اولاً تحولی در درون خود به وجود آوریم تا بر اساس آن بتوانیم جامعه را دگرگون کنیم. اسلام بیش از دو جامعه نمی شناسد. جامعه جاهلی و جامعه اسلامی. جامعه اسلامی جامعه ای است که در تمامی ابعاد عقیده و عبادت، شریعت و احکام، سلوک و اخلاق اسلامی در آن تحقق یافته است و جامعه جاهلی جامعه ای است که به اسلام عمل نمی کند.
این اندیشه سیاسی سید قطب ما را به یاد حضرت امام خمینی قدس سره می اندازد که فرمود: حکومت یا طاغوت است یا اسلام. در واقع سید قطب معتقد است: اسلامی که دشمنان معرفی می کنند با اسلامی که رسول گرامی صلی الله علیه و آله آورد، تفاوت عمیق دارد. سیدقطب نخستین اندیشه ور جهان اسلام است که کلمه «اسلام امریکایی» را مطرح کرده بود. به اعتقاد او، این روزها امریکایی ها نیازمند اسلام هستند تا در خاورمیانه و کشورهای اسلامی با کمونیسم بجنگد(ما چه می گوییم، ص91). وی معتقد است جامعه ای که مردمش مسلمانند اما احکام آن را رعایت نمی کنند، هرچند نماز بخوانند، روزه بگیرند و به حج بروند، به هیچ وجه جامعه اسلامی نبوده، در ردیف جامعه جاهلی قرار دارد؛ چنان که به اعتقاد او جامعه ای که خدا را قبول دارد، ولی به مردم اجازه نمی دهد دین را به جامعه سرایت دهند، بلکه فقط اجازه می دهد مردم خدا را در مساجد عبادت کنند، جامعه جاهلی است.
سید قطب به جنبش یهود و صهیونیسم نیز به شدت بدگمان بود و آن را عامل انحطاط و عقب ماندگی جوامع اسلامی می دانست. وی هدف صهیونیسم را تضعیف عقیده اسلامی می داند و می گوید: نقشه های صهیونیسم و استعمار از لابه لای کتاب ها و برنامه ها و سخنرانی های سردمداران و نیز بازی های عمال آن ها بیانگر این حقیقت است که آن ها درصدد تضعیف عقیده اسلامی و محو اخلاق در جامعه اسلامی هستند و می خواهند اسلام را از این که مصدر و منبع قانونگذاری باشد، دور سازند. سید در کتاب معالم فی الطریق ضرورت جهاد ضد دشمن را اجتناب ناپذیر می داند و می گوید: برقراری حکومت خداوند بر روی زمین و محو حکومت بشری، گرفتن قدرت از دست بندگان غاصب و برگرداندن به خدا، اقتدار بر اساس قانون الاهی و از بین بردن قوانین ساخته بشر فقط از طریق موعظه و حرف صورت نخواهد گرفت. سید قطب، اسلام را یگانه دین رهایی بخش از مشکلات جوامع بشری می داند و معتقد است که هیچ نظامی غیر از نظام اسلام نمی تواند سعادت بشر را فراهم سازد(عدالت اجتماعی در اسلام، ص23، 27 و130).
سید در باره آزادی اندیشه معتقد است که آزادی یعنی رهایی از همه قیود، غیر از بندگی خدا (مسجدجامعی، ص163). او آزادی را در عبد خدا بودن می داند و می گوید: کلمه «لا إله إلا الله» شاه فرد و اساس طرز فکر اسلامی است. هدف از این جمله، طریقه کاملی است برای یک زندگانی که بر پایه آزادی وجدان از هر گونه بندگی غیرخدایی پی ریزی شده است (همان، ص52). بر پایه همین آزاداندیشی، وی از جمله عالمان اهل سنت است که از برخی خلفای صدر اسلام به ویژه از بنی امیه به شدت انتقاد می کند و احترام به خلفای صدر اسلام و صحابه را که از نظر اهل سنت واجب است، لازم نمی داند. وی در باره ابوسفیان می گوید: او کسی است که از روی میل اسلام نیاورد تا این که اسلام غلبه کرد. او از اسلام و مسلمین کینه داشت و شادی خود را هنگام شکست مسلمین ابراز کرد. [همچنین در باره یزید بن معاویه می گوید:] او اسلام را نمی شناخت. از قومیت خود دفاع می کرد. از نظر دوری روحش از حقیقت اسلام، شبیه ترین مردم به بنی امیه بود و از عثمان به دلیل این که در شب عروسی دخترش به دامادش حارث بن حکم دویست هزار درهم از بیت المال مسلمانان هدیه کرد، انتقاد می کند و می گوید: رفتار عثمان ناعادلانه بود. او به صورت غیر قانونی [از بیت المال] انفاق می کرد (مطاعن سید قطب، فی أصحاب رسول الله، ص159)؛ چنان که تبعید ابوذر به وسیله عثمان، بی عدالتی دیگری بوده است (همان، ص376).
اندیشه وحدت در کلام سید قطب
سید قطب متفکر و دانشمند بزرگ مصری، آفت بزرگ جوامع اسلام را ملی گرایی می داند و معتقد است تا وحدت میان مسلمانان جهان حاصل نشود، امپریالیسم غرب بر منابع مالی مسلمانان چنگ خواهد انداخت. علت مخالفت سید با ملی گرایی این است که ملی گرایی در مقابل وحدت مسلمانان قرار گرفته. همین اندیشه سید، یکی از مواردی بود که باعث تیرگی روابط او با جمال عبدالناصر شد؛ زیرا جمال عبدالناصر به ناسیونالیسم عربی معتقد بود؛ در حالی که سید قطب با ملی گرایی به شدت مخالفت می کرد.
وی در نوشتاری می نویسد: بی تردید، اندیشه تنگ و تاریک ملی گرایی در درون مسائل داخلی ما اندیشه ویرانگری بود؛ اندیشه ای که نیروهای میهن بزرگ اسلامی را پراکنده ساخت و آن را به دولت های کوچک ناتوان بی ارزشی که با هیچ چیزی، قدرت مقابله ندارد، تبدیل نمود. اندیشه ای بود که به امپریالیسم غربی اجازه و امکان داد روزانه یک کشور اسلامی را بدَرَد و بخورد؛ در حالی که اطمینان دارد این مرزهای ساختگی به هیچ دولت کوچکی اجازه کمک به دیگری را نخواهد داد (تاریخ فرهنگ معاصر، ش 6، ص278، به نقل از مصر الفتاه، 6سپتامبر 1951م).
سید قطب همچون سیدجمال الدین اسدآبادی مرزهای جغرافیایی را در هم شکست. وی معتقد بود هر جا مسلمانی هست، آن جا قلمرو اسلام است. در جریان ملی شدن صنعت نفت ایران، وی نامه ای به آیت الله سیدابوالقاسم کاشانی نوشت و از نهضت ملی شدن صنعت نفت حمایت کرد. سید قطب در این نامه نکات بسیار مهمی را بیان می کند. به اعتقاد او، نهضت ملی شدن صنعت نفت، نهضت ملی نیست؛ بلکه نهضتی اسلامی به رهبری شخصی روحانی است. وی این گام را قدمی در راه استقرار نظام اسلامی و کوتاه کردن دست اجانب از کشور ایران می داند. همچنین در این نامه مسلمانان را به وحدت و دوری از تفرقه فرا می خواند.
مبارزات سیاسی سیدقطب
مهم ترین دوران مبارزه سیدقطب به زمانی مربوط می شود که به جمعیت اخوان المسلمین پیوست. جمعیت اخوان المسلمین یکی از جمعیت های مبارز در سال های 1930 تا 1960میلادی بود که در بیشتر کشورهای عربی فعالیت می کرد و مقر اصلی آن در مصر قرار داشت. این جمعیت را حسن البناء (م1368ق) در شهر اسماعیلیه مصر در ذی القعده سال 1347 پایه گذاشت و فعالیت خود را در مدرسه «التهذیب» با تعلیم قرآن، تجوید، حدیث، تفسیر و دیگر علوم اسلامی، آغاز کرد. حسن البناء در سال 1350قمری، رساله ای دربردارنده اهداف جمعیت اخوان المسلمین منتشر کرد و در جایگاه دبیرکل جمعیت برگزیده شد. هنگام جنگ اعراب و اسرائیل در سال 1948 میلادی جمعیت اخوان المسلمین به یاری ملت فلسطین شتافت و بسیاری از اعضای آن در این جنگ شرکت کردند. پس از این وقایع، از طرفی محبوبیت اخوان المسلمین بین مسلمانان به شدت افزایش یافت و از طرف دیگر، دربار مصر و استعمار پیر انگلیس از آنان عصبانی و ناراحت شدند؛ از این رو به فرمان ملک فاروق در سال 1368 قمری فرمان انحلال جمعیت صادر شد و به تلافی این فرمان، جمعیت اخوان المسلمین نخست وزیر مصر(نقراشی پاشا) را کشتند و حکومت وقت نیز به تلافی این اقدام، دبیر کل این جمعیت یعنی «حسن البناء» را در سال 1369ق ترور کرد (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج7، ص271). ترور حسن البناء زمانی بود که سیدقطب در امریکا به سر می برد. او می دید که نشریات امریکایی به شدت از کشته شدن حسن البناء ابراز خوشحالی می کنند؛ بدین جهت همان جا تصمیم گرفت پس از بازگشت از امریکا در سال 1951 میلادی به طور رسمی به اخوان المسلمین بپیوندد. وی چنان به این گروه علاقه داشت که همیشه می گفت: من در سال 1951 میلادی متولد شدم (پیامبر و فرعون، ص39).
سیدقطب پس از عضویت در جمعیت اخوان المسلمین، ابتدا عضو مکتب ارشاد، سپس در جایگاه رئیس هیأت تحریریه نشریه اخوان المسلمین منصوب شد. مقالات تند و صریح او در این نشریه و روزنامه های دیگر، سبب شد تا وی در سال 1954 به همراه حسن الهضیبی(7) دستگیر و به پانزده سال زندان محکوم شود. پس از صدور حکم، وی را به زندان قدیم «لیمان طره» که قدمتی پانصدساله دارد، منتقل کردند. وی در زندان به نوشتن کتاب ادامه داد و تفسیر نفیس فی ظلال القرآن را در زندان نگاشت. پس از پنج سال محکومیت، سید در زندان بیمار شد و بیم مرگ وی می رفت؛ از این رو مسؤولان اخوان المسلمین مصر با دبیر این جمعیت در عراق به نام أمجد زهاوی تماس گرفتند و به او توصیه کردند عبدالسلام عارف، رئیس جمهور وقت عراق را واسطه قرار دهد که جمال عبدالناصر را قانع کند تا سید از زندان آزاد شود. عبدالسلام عارف پیغام را فرستاد و به واسطه این پیغام، سیدقطب در سال 1964 میلادی از زندان آزاد شد.
پس از آزادی از زندان بر سر ادامه کار جمعیت، اختلاف نظر حاصل شد. عبدالفتاح اسماعیل، عضو ارشد این جمعیت و همفکرانش بر این عقیده بودند که باید جهاد را ادامه داد؛ ولی بعضی از اعضا با این نظر موافق نبودند. سیدقطب که روحیه انقلابی و جهادی داشت، به عبدالفتاح اسماعیل پیوست و مطالبی در باره لزوم تغییر حاکمیت و برپایی نظام اسلامی نگاشت که بعدها با عنوان کتاب معالم فی الطریق چاپ شد. با ادامه فعالیت های سیدقطب و تأثیر افکار و آرای وی بر مردم به ویژه جوانان مصر و جهان عرب، در سال 1965 میلادی دوباره دستگیر و زندانی شد. گروه های کمونیستی مصر که به شدت با افکار سید مخالف بودند، آن جا شعار می دادند: جمال، ذبح کن. ذبح کن. در این دوره از زندان که حدود چهارماه طول کشید، سید را در زندان انفرادی حبس کردند و پیش چشم او خواهرزاده اش، رفعت را کشتند. محاکمه سیدقطب در جایگاه متهم ردیف اول به فرمان جمال عبدالناصر در دادگاه نظامی در تاریخ 1966/4/12 میلادی آغاز شد و به مدت 36روز ادامه یافت و پس از اتمام محاکمه، آن ها منتظر صدور حکم بودند (الشهید سید قطب من المیلاد الی الاستشهاد، بخش اخوان المسلمین).
شهادت سید قطب
چهارماه از زمان محاکمه گذشت و سرانجام قاضی مصر، فؤاد الدجوی احکام صادره را چنین اعلام کرد: سید قطب و محمد یوسف هواش و عبدالفتاح اسماعیل محکوم به اعدام و بقیه اعضای اخوان المسلمین از 10 سال تا حبس ابد زندانی می شوند. سید در پاسخ دوستانش که پرسیدند حکم اعدام را چگونه یافتی؟ پاسخ داد: شکر خدا من پانزده سال است که آرزوی شهادت دارم (ما چه می گوییم، ص22). بعضی از دوستانش از او خواستند که از اعمالش عذر بخواهد تا شاید از اعدامش صرف نظر کنند؛ اما وی در پاسخ گفت: من از عملی که برای خدا انجام دادم، عذر نمی خواهم. سرانجام روز اعدام فرا رسید و در تاریخ 9 آگوست 1966 هنگام طلوع خورشید، سید قطب و دوستانش به سوی جوخه اعدام هدایت شدند. سید سربلند و با روی گشاده و خندان جمله ای به سربازان گفت که ترجمه شعر اقبال لاهوری است: «نشان مرد مؤمن با تو می گویم که چون مرگش رسد خندان بمیرد». روحش شاد و راهش پر رهرو باد.
آثار و تألیفات سید قطب
سیدقطب آثار ارزنده ای به جهان اسلام عرضه کرد و بسیاری از تألیفات او به زبان فارسی ترجمه شده است. آثاری که از او تاکنون به زبان فارسی ترجمه شده، چنین است:
1. آفرینش هنری در قرآن، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، بنیاد قرآن، 1367ش، 190ص.
2. آینده در قلمرو اسلام، ترجمه علی خامنه ای، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1369ش، 141ص.
3. اسلام و صلح جهانی، ترجمه و توضیح هادی خسروشاهی و زین العابدین قربانی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368ش، 248ص. (این کتاب ترجمه السلام العالمی و الاسلام است که با عنوان زیر بنای صلح جهانی نیز به وسیله همین ناشر چاپ شده است).
4. ترجمه تفسیر فی ظلال القرآن، ترجمه علی خامنه ای و تصحیح حسن نیری، تهران، بی نا، 1362ش.
5. ترجمه فارسی فی ظلال القرآن، ترجمه مصطفی خرم دل، تهران، نشر احسان، 1378ش،15جلد.
6. چرا اعدامم کردند؟ ترجمه مصطفی اربابی، سراوان، کتابفروشی خالدبن ولید، 1369، 86ص.
7. دور نمای رستاخیز در ادیان پیشین و قرآن، ترجمه غلامرضا خسروی حسینی، مقدمه از جلال الدین مجتبوی، تهران، انتشارات مرتضوی، 1363، 496ص.
8. عدالت اجتماعی در اسلام: مباحثی در زمینه های جامعه، اقتصاد، سیاست و حکومت، ترجمه و توضیحات سیدهادی خسروشاهی و محمدعلی گرامی، تهران، کلبه شروق، 1379، 520ص.
9. فاجعه تمدن و رسالت اسلام، ترجمه علی حجتی کرمانی، تهران، مشعل دانشجو، 1376ش، 255ص.
10. فی ظلال القرآن، ترجمه محمدعلی عابدی، تهران، مرکز نشر انقلاب، 1362ش.
11. ما چه می گوییم، ترجمه و تفصیل از هادی خسروشاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370ش، 110ص.
12. نامه سید قطب به خواهرش آمنه، ترجمه جلال معروفیان، تهران، نشر احسان، 1381ش، 45ص.
13. نشانه های راه، ترجمه محمود محمودی، تهران، نشر احسان، 1378، 256ص.
14. ویژگی های ایدئولوژی اسلامی، ترجمه محمد خامنه ای، تهران، کیهان، 1369، 368ص.
همچنین کتاب های:
1. امریکا از دیدگاه سید قطب، ترجمه مصطفی اربابی، تهران، نشر احسان، 1370ش، 265ص.
2. سید قطب و اشعار او، تألیف عبدالله رسول نژاد، تهران، نشر احسان، 1379ش، 271ص.
3. سیدقطب از ولادت تا شهادت، نوشته صلاح عبدالفتاح خالدی، ترجمه جلیل بهرامی نیا، تهران، نشر احسان، 1380ش، 712ص.
4. بررسی مقایسه ای مفهوم عدالت از دیدگاه مطهری، شریعتی و سیدقطب، مؤلف علیرضا مرامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378، 197ص.
5. متفکر نابغه اسلام، سیف الله رحیمی مزرعه شیخ، مشهد، مؤسسه انتشارات خاتم، 1377ش، 82ص.
از جمله کتاب هایی هستند که در باره سید قطب نوشته شده و به زبان فارسی هستند.
سیدقطب افزون بر این آثار، کتاب های دیگری نیز نوشته که در زمان زندگی او چاپ شده اند که به برخی از آن ها اشاره می شود:
1. الاسلام و مشکلات الحضاره، سید قطب، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1412ق، 199ص.
2. التصویر الفنی فی القرآن، سید قطب، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1412ق، 208ص. (وی در این کتاب به بیان زیبایی های هنری و ادبی قرآن می پردازد. این اثر با نام آفرینش های هنری در قرآن به فارسی ترجمه شده است. سید قطب تتمه ای بر این کتاب با نام «مشاهد القیامه فی القرآن» نوشته که انتشارات دارالسعد در قاهره آن را جداگانه چاپ کرده است).
3. هذا الدین، سید قطب، قم، ادب، 1371ش، 96ص.
4. خصائص التصور الاسلامی و مقوماته، سید قطب، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1410ق، 236ص.
5. مهمة الشاعر فی الحیاه و شعر الجیل الحاضر، سید قطب، قاهره، بی نا، 1933م. (این کتاب همان نوشته ای است که سید در دانشکده دارالعلم در کنفرانسی قرائت کرد).
6. الشاطئ المجهول، سید قطب، قاهره: بی نا، 1935م، 208ص. (این کتاب، نخستین دیوان شعر سید قطب است که فقط یک بار چاپ شده و به سبب این که بعضی از قصاید این کتاب با حرکت اسلامی هماهنگ نبود، سید در مقدمه کتاب از بعضی قصاید انتقاد کرد و اجازه چاپ مجدد آن را نداد. این کتاب در کتابخانه کنگره امریکا و کتابخانه ملی لندن موجود است).
7. نقد کتاب مستقبل الثقافة فی مصر، سید قطب، قاهره، 1939م. (این کتاب نقد کتاب مستقبل الثقافه، نوشته طه حسین است).
8. الأطیاف الاربعه، سید قطب، قاهره، نشر جامعین، 1945م. (این کتاب مجموعه خاطرات برادران و خواهرانش حمیده، أمینه، محمد و خاطرات خود او است).
9. طفل من القریه، سید قطب، قاهره، نشر جامعین، 1946م. (این کتاب شرح حال سید از کودکی تا سفر به قاهره است).
10. المدینة المسحوره، سید قطب، قاهره، دارالمعارف، 1946م. (در باره داستان عشق بین شهریار و شهرزاد است).
11. العدالة الاجتماعیة فی الاسلام، سید قطب، قاهره، دار احیاء الکتب العربیه، 1964م. (این کتاب با عنوان عدالت اجتماعی در اسلام به زبان فارسی ترجمه و تا کنون 25 مرتبه تجدید چاپ شده است).
12. معرکة الاسلام و الرأسمالیه، سید قطب، بیروت، (این کتاب توسط آیت الله سید محمد شیرازی به زبان فارسی ترجمه شده و به نام «اسلام و سرمایه داری» در تهران به چاپ رسیده است.)
13. السلام العالمی و الاسلام، سید قطب، قاهره، دارالکتاب العربی، 1950م. (در این کتاب، مشکلات صلح جهانی بررسی شده است).
14. تفسیر فی ظلال القرآن، سید قطب، بیروت، دار الشروق، 1415ق، 6جلد. (سید در ادامه تألیف کتاب التصویر الفنی فی القرآن تصمیم گرفت تمام قرآن را با رویکردی جهادی تفسیر کند. نگارش این تفسیر چهار مرحله دارد. مرحله اول: سلسله مقالاتی با عنوان «فی ظلال» که در مجله «المسلمون» نوشته شد و تا سال 1952 میلادی ادامه یافت و سید توانست تا آیه 103 از سوره بقره را تفسیر کند. مرحله دوم: زمانی بود که سید تصمیم گرفت تمام قرآن را به این صورت تفسیر کند و آن ها را به صورت کتاب مستقل در آورد که نخستین جزء آن را دار احیاء الکتب العربیه در قاهره چاپ کرد و تا سال 1954 میلادی، 16 جزء از آن چاپ شد. مرحله سوم: مربوط به دوران حبس و زندان او می شود که توانست کل قرآن را تفسیر کند. مرحله چهارم: مربوط به تغییراتی است که سید در این تفسیر داده است. وی در زندان با خود اندیشید که چرا او را زندانی کرده اند و سرانجام علت آن را در حرکت انقلابی و جهادی خویش دید؛ از این رو تصمیم گرفت در همان زندان قرآن را با رویکردی جهادی تفسیر کند. در ابتدا سه جزء آخر قرآن و سپس 10 جزء اول را با این رویکرد نوشت و انتشارات دار احیاء الکتب العربیة آن را چاپ کرد. پس از آزادی از زندان، جزء 11 تا 13 را هم دوباره با همین رویکرد نوشت، ولی بقیه را نتوانست بنویسد؛ زیرا در زندان حکم اعدام او صادر، و شهید شد. تفسیر فی ظلال القرآن تا کنون بارها تجدید چاپ، و به زبان های انگلیسی، فرانسه، ترکی، فارسی، اردو و اسپانیایی ترجمه شده است).
منابع و مآخذ
1. آینده در قلمرو اسلام، ترجمه علی خامنه ای، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1369 ش.
2. ترجمه مصطفی اربابی، چرا اعدامم کردند؟، سراوان، کتابفروشی خالدبن ولید، 1369 ش.
3. دائره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1380ش، ج7.
4. ربیع بن هادی عمیری، مطاعن سید قطب، فی أصحاب رسول الله، عربستان، 1997م.
5. ژیل کوپل، پیامبر و فرعون.
6. سید قطب، قاهره، طفل من القریه، نشر جامعین، 1946م.
7. سید قطب، ما چه می گوییم، ترجمه و تفصیل از هادی خسروشاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370 ش.
8. سید قطب، ویژگی های ایدئولوژی اسلامی، ترجمه علی حجتی کرمانی، تهران، انتشارات اسلامی، بی تا.
9. سیدهادی خسروشاهی، فصلنامه تاریخ فرهنگ معاصر، ش 6.
10. صلاح عبدالفتاح خالدی، الشهید سید قطب من المیلاد الی الاستشهاد، دمشق، دارالفکر، 1999م، ص42.
11. عدالت اجتماعی در اسلام: مباحثی در زمینه های جامعه، اقتصاد، سیاست و حکومت، ترجمه و توضیحات سیدهادی خسروشاهی و محمدعلی گرامی، تهران، کلبه شروق، 1379 ش.
12. محمد مسجدجامعی، زمینه تفکر سیاسی در قلمرو تشیع و تسنن.
1. مطالب این قسمت و صفحات بعد عمدتا ترجمه و اقتباس از کتاب الطفل فی القریة، تألیف سید محمد قطب می باشد.
2. در باره فوت محمد قطب تا کنون گزارشی نقل نشده است.
3. این سؤال حاکی از دقت نظر سید در مسائل ادبی است؛ زیرا سؤال مذکور، پرسشی است که جواب قانونمندی برای آن وجود ندارد. یگانه پاسخ سؤال مذکور آن است که حرف یاء بر خلاف قیاس حذف شده است. (ترجمه و اقتباس از کتاب الطفل فی القریة، تألیف سید محمد قطب.)
4. سید قطب در دانشگاه دارالعلوم دوستان و هم بحثانی داشت که مهم ترین آن ها اینانند: 1. سعید اللبان: وی پس از اتمام تحصیلات و أخذ لیسانس، به ریاست دانشگاه دارالعلوم برگزیده و بعدها وزیر تربیت و تعلیم شد؛ 2. محمد ابراهیم جبر: وی معلم و سپس مدیر مدرسه شد و از عزیزترین و مخلص ترین دوستان سیدقطب بوده است؛ 3. فاید العمدوسی: ادیب، شاعر، نویسنده و مورخ مصری. وی سلسله کتاب هایی در باره تاریخ و أعلام مسلمانان نگاشته است؛ 4. عبدالعزیز عتیق: وی ادیب، شاعر و نویسنده بود و دیوان عتیق که با مقدمه سیدقطب به چاپ رسیده از آثار او است.
5. مقالاتی نظیر «تحروا یا عبید الامریکا و الروس و الانجلیز»، «یا شباب الوادی تأهبوا و استعدوا»، «فلنؤمن بأنفسنا» و «أفخاد و نهود» از جمله این مقالات هستند.
6. نظیر این که هر دو مصری هستند؛ هر دو ادیب، شاعر و نقاد هستند؛ هر دو نویسنده هستند؛ هر دو تا پایان عمر ازدواج نکردند و سرانجام هر دو مدتی طولانی عضو حزب وفد بودند.
7. دبیر کل جمعیت اخوان المسلمین بعد از حسن البناء.
