آخرین قسمت
اشاره: «شهر منتظران » دومین بخش از مقاله ایست که درباره تمدن، شهر و فرهنگ و ادب حاکم بر شهر نگاشته شده.
در بخش اول عمل اهمیت سیما و کالبد مدینه و عناصر اصلی و مؤثر در شکل گیری شهر مورد بحث و ارزیابی قرار گرفت. همچنین به مجموعه عوامل و شرایطی اشاره شد که در پی آنها انسانی شایسته حضور در «شهر منتظران » می شود. بخش دوم از این مجموعه را می خوانیم:
ب: اصول عملی (تجلی اصول نظری)
× مدینه منتظران، با عنایت به تعریفی که علامه طباطبایی از «شکر» ارایه می فرماید مدینه شکر است. «شکر عبارتست از به کار بستن هر نعمتی در جای خویش، به طوری که نعمت، ولی نعمت را بهتر وانمود کند.» (1) بسهولت می توان دریافت که کلیه فعالیتهایی که در رابطه با شهر و شهرسازی انجام می شود، از جمله طراحی شهر، مکانیابی عملکردهای شهری، استفاده صحیح از مواهب الهی، استفاده از مصالح، شکل ابنیه و فضاهای شهری و نحوه استفاده از آنها و...، می تواند صبغه ای از شکر به خود بگیرند و یا بعکس تجلی کفران تلقی شوند.
علاوه بر این یکی دیگر از مصادیق شکر می تواند این باشد که فضا، بنا و عملکردهای شهری، رنگ و بوی فرهنگ خودی بگیرند و حتی آنچه که از بیگانگان به عاریت گرفته می شود، استحاله یافته و مطابق با فرهنگ و آداب و سنن ملی و بومی تغییر یابد، تا اولا، با رفع نواقص آن، کارایی اش افزایش یابد، و ثانیا به جای تذکر به قدرت بیگانه در ابداع و اختراع، یادآور نیروی خلاقه خودی و ارزشهای فرهنگ ملی باشد. و این درست همان کاری است که دانشمندان و جوامع اسلامی در قرون اولیه گسترش اسلام انجام دادند و با دستیابی به دانش و اطلاعات ممالک و فرهنگهای دیگر چنان به استحاله و تصفیه آنها همت گماشتند که جملگی هویتی اسلامی یافتند و هر علم و فن و هنری همچون فلسفه، هنر، معماری و... با صفت اسلامی نزد جهانیان مشهور شدند. و این امکان پذیر نگردید; مگر، با توجه به لزوم حفظ هویت خودی و ارزیابی آنچه که از فرهنگ بیگانه گرفته می شد و اصلاح و تکمیل آنها با معیارهای خودی.
× مدینه منتظران مدینه ذکر است: ذکر «حاضر کردن صورتی است که بعد از غیبت از ادراک در ذهن حفظ شده، یا نگه داشتن صورت حاضر در ادراک است که پنهان نشود.» (2) بنابراین مدینه منتظران حامل پیامهایی تذکر دهنده به منتظران است، تذکرهایی که انسان را به اصول و ارزشهایی متوجه می کند که فطرتا به آنها معتقد و ملتزم به رعایت آنهاست. ویژگی تذکر دهی مدینه منتظران و عناصر آن را در مقولات مختلفی می توان لحاظ کرد. یکی از طرق فراهم آوردن امکان تماس مداوم و نزدیک با طبیعت و عناصر طبیعی به عنوان یکی از مهمترین منابع شناخت و عناصری با معانی والای نمادین است.تماس با طبیعت به تعدادی پارک محدود و منحصر نمی گردد، بلکه از واحد مسکونی (خانه) گرفته تا محله و شهر را در بر می گیرد و طبیعت نیز منحصر به گیاه - آنهم از نوع تزیینی و بی ثمرش - نیست بلکه همه عناصر طبیعی را شامل می شود از جمله: آب، نور، هوا، گیاه، خاک، سنگ، آسمان، ستارگان، ماه و خورشید، موجودات زنده و... (3)
دومین مقوله را می توان بهره گیری از آیات قرآنی در ترکیب با سایر هنرها دانست. این عمل ترویج مفاهیم قرآنی در بین مردم است. (4) باید توجه داشت که همه چیز این کتیبه ها از قلمرو هنری (کاشیکاری، آجرکاری، گچبری و خطاطی) گرفته تا صور و هندسه و از همه بالاتر متون آن، پیوسته ناظر را به اصول و ارزشهایی متذکر می گردند. مقوله بعدی بهره گیری از نمادها و نشانه ها می باشد. این نمادها و نشانه ها که معانی معنوی و روحانی را در خویش مستتر دارند - بر خلاف وضعیت حاضر شهرهای معاصر - انسان را به سوی مادیات سوق نمی دهند، مصرف را ترویج و ترغیب نمی کنند، به فرد گرایی و منیت دامن نمی زنند و بطور خلاصه مبلغ و تابع مدگرایی نیستند.
مورد بعدی ارتباط مدینه با گذشته آن است که زمینه عبرت آموزی اهل خویش را فراهم می آورد. قرآن مجید در آیات متعددی انسانها را به عبرت آموزی از آثار پیشینیان امر فرموده است. این توصیه های عبرت آموز در دو مقوله قابل بررسی است: یکی تفکر در عاقبت مکذبین و ضلالت پیشگان و دیگر مداقه در راه صالحان، بنابراین تداوم تاریخی مدینه یکی از مقولات مهم در مدینه منتظران است. البته تداوم و ارتباط با گذشته نه به عنوان تفنن، بلکه به عنوان یک منبع شناخت و اصلاح راه و انتخاب مسیر درست مورد نظر می باشد. تاریخ مدینه، نه در موزه ها، که در متن زندگی جاری است و اشکالات برنامه ها و طرحها دائما شناسایی و رفع شده و محسناتش تقویت می شوند.
× مدینه منتظران مدینه تقوی است: مدینه منتظران تاکید کننده و رشد دهنده تقوای الهی است. محلی است که مانع و سدی در بروز گناه به وجود می آورد و زمینه ارتکاب گناه را به حداقل ممکن کاهش می دهد، نیکی انسانها بر یکدیگر را سبب می گردد، امکان تجاوز به حقوق سایرین را از بین می برد، تذکر دهنده ارزشهاست، هادی به معنویات است، حافظ انسانیت انسان است و گویای عبودیت انسان.
جملگی این امکانات از طریق توجه به ارتباط صحیح و منطقی عملکردها و ابنیه و فضاها با یکدیگر، از طریق توجه به حقوق انسانها، توجه به ارزش و اهمیت انسان و ارجحیت او بر ساخته هایش با عنایت به رعایت مقیاس انسانی (نه فقط در ابعاد فیزیکی که در ابعاد روانی)، از طریق تذکر مداوم انسان به ارزشهای معنوی، و از طریق ایجاد هماهنگی و تعادل در محیط فراهم می گردند.
× مدینه منتظران مدینه وحدت است: به تبع تاکید اسلام بر جماعت و امت واحده، شهر اسلامی شهری است که با وحدت جامعه و نه تفرق مردم پیوندی ناگسستنی دارد. سیما و کالبد مدینه به طرق مختلفی در ایجاد و تقویت وحدت مورد نظر ایفای نقش می کند از جمله: از راه تقلیل برخوردها، از راه رعایت سلسله مراتب، از راه ایجاد فضاهای شهری تقویت کننده تماسهای رو در رو، از راه ایجاد و نمایش وحدت در کالبد شهر، از راه اجتناب از چند قطبی مدینه منتظران حامل پیامهایی تذکر دهنده به منتظران است، تذکرهایی که انسان را به اصول و ارزشهایی متوجه می کند که فطرتا به آنها معتقد و ملتزم به رعایت آنهاست.
مدینه منتظران تاکید کننده و رشد دهنده تقوای الهی است. محلی است که مانع و سدی در بروز گناه به وجود می آورد و زمینه ارتکاب گناه را به حداقل ممکن کاهش می دهد، نیکی انسانها بر یکدیگر را سبب می گردد، امکان تجاوز به حقوق سایرین را از بین می برد.
مدینه منتظران به اصول اسلام، به اعتقادات مردم، به استقلال مدینه، به هویت مردم، به سنتهای حسنه، و به انتظار اهلش برای ظهور شهادت می دهد.
شدن شهر، از راه هماهنگی محیط طبیعی و محیط مصنوع، از راه القاء جهت واحد (قبله)، از راه هماهنگی معماری و شکل و مصالح ابنیه، از راه هماهنگی محیط مصنوع با ویژگیهای روانی و مادی انسان و...
× مدینه منتظران مدینه احسان است: در قرآن کریم بلافاصله پس از امر انسان به عدل، انسان را به احسان امر و در آیه 36 سوره نساء کسان خاصی را برمی شمارد. (6) مواردی چند که می تواند به عنوان زمینه ساز تقویت احسان در مدینه منتظران عمل نماید، عبارتند از: پیشگیری از بروز امکان آزار و اذیت همسایگان با بهره گیری از رعایت اصل سلسله مراتب (بین فضاهای خصوصی و عمومی و نیمه خصوصی و نیمه عمومی) و با استفاده از مصالح و شکلهای مناسب معماری، پیشگیری از اشراف ابنیه به یکدیگر (که این مورد علاوه بر افزایش روحیه احسان بین مردم، عاملی در جهت احساس امنیت و افزایش خصوصیت و خلوت برای خانواده می باشد)، پیشگیری از قطب بندیهای شهری، و حفاظت ضعفا در مقابل اقویا (مثلا حفاظت پیاده در مقابل سواره) این مورد نیازمند وضع قوانین به همراه آموزش مردم و اجرای صحیح آنها و توجه به قلمروها و فضاهای شهری و نحوه ارتباط آنها با یکدیگر است.
× مدینه منتظران مدینه ای امن و ایمن است: اهمیت امنیت و ایمنی در جامعه مسلمین به حدی است که اولین وظیفه مسلمین در تماس با یکدیگر القاء این مطلب به طرف مقابل است و در این راستا ابتدایی ترین راه القا امنیت، «سلام » است. «سلام » در واقع ایمن ساختن کسی است که بر او سلام شده، ایمنی از تعدی بر او و ایمنی از لگد کوب شدن حریت فطری انسان که به او بخشیده شده است.
اولین چیزی که یک اجتماع تعاونی بین افراد خود لازم دارد; این است که هر فرد در جان و مال و عرض خود از دست دیگران در امان باشد. (7) امنیت در جامعه و شهر اسلامی ابعاد متفاوتی را شامل می شود از جمله: امنیت اجتماعی، امنیت در مقابل تهاجم بیگانه، امنیت در مقابل بلایای طبیعی، امنیت در مقابل عوارض و فعالیتهای انسان (انواع آلودگیهای محیطی صوتی و بصری)، امنیت در مقابل وساوس شیطانی، مصرفگرایی و رقابتهای مادی، امنیت روانی در مقابل ساخته های انسان (مقیاس انسانی در بعد روانی)، و امنیت ضعفا در برابر اقویا (فی المثل امنیت پیاده در مقابل سواره) (8) و بطور اجمال اینکه در مدینه منتظران زمینه آزار رساندن و آزار دیدن وجود ندارد.
× مدینه منتظران مدینه صلاح و عاری از فساد است: وظیفه اصلی انسان در زمین، «اصلاح » و دوری از «فساد» است. به دنبال این وظیفه، شکل دادن به محیط مصنوع نیز باید صبغه ای از اصلاح در زمین، اصلاح در روش زندگی، اصلاح در روحیات و منش انسان، اصلاح فرد و جامعه و... را به نمایش گذاشته و از فساد در همه زمینه ها بپرهیزد. در نتیجه می توان گفت هر فعالیت و هر ساخت و سازی که در زمین انجام می پذیرد; بایستی بگونه ای در خدمت انسان و رشد کرامتهای او و حافظ و تقویت کننده عزتش باشد. به عبارت دیگر هر طرح و برنامه ای که برای ساخت و ساز و توسعه تهیه می شود، بدوا بایستی مورد ارزیابی قرار گیرد تا باعث فساد در زمین (اعم از فساد مادی و فساد معنوی) و بویژه فساد روحی برای انسان نگردد. (9)
× مدینه منتظران مدینه شهادت است: گذشته از ذکر شهیدان و فرهنگ شهادت که بحث مبسوط جداگانه ای را طلب می کند، مدینه منتظران به اصول اسلام، به اعتقادات مردم، به استقلال مدینه، به هویت مردم، به سنتهای حسنه، و به انتظار اهلش برای ظهور شهادت می دهد و این شهادت در سیما و کالبد شهر که از تمرکز و تاکید بر جنبه مادی حیات و بالنتیجه از مصرفگرایی و مدگرایی و بطور خلاصه از دنیاگرایی عاری است; باید مشهود باشد. سیما و کالبد شهر باید از هر نشانه ای که بخواهد خود را بر انسان مسلط نشان دهد، عاری باشد. سیما و کالبد شهر منتظران، هویتی آشنا و خودی دارد و به هیچ وجه یادآور قدرت و ارزشهای بیگانه نیست و نهایتا اینکه نمادهای شهری اهل شهر را به ارزشهای فرهنگی و حیاتش متذکر می شوند.
× مدینه منتظران مدینه تعادل و میانه روی است: تحت عنوان قبلی (اصول نظری)، از وحدت (به عنوان سر سلسله اصول اسلامی) ذکر مختصری به عمل آمد و همانطور از عدل نیز باجمال ذکری رفت. این فراز از مقاله (اصول عملی) را با ویژگی دیگری به پایان می بریم که خود جزیی (و یا به عبارتی عین) عدل است: یعنی تعادل، یعنی میانه روی. به تبعیت از تعالیم اسلامی، (10) مدینه منتظران مدینه میانه، نمایش احتزاز از لغو و بیهودگی، الگوی پرهیز از اسراف و تبذیر، و مدینه ای مخالف افراط و تفریط است. مدینه منتظران عاری از نشانه های ریا و تفاخر است، این مدینه توجه و امکانات خویش را بالسویه در اختیار همه آحاد جامعه قرار داده است. در مدینه منتظران نیازها و جنبه های مادی و یا بالعکس فقط نیازها و ابعاد معنوی مورد تاکید نیستند، و به بیان دیگر در مدینه منتظران دنیا و آخرت مردم همسو و هماهنگ مورد توجه است که این هماهنگی نه به معنای تساوی، که به معنای وسیله ارتقا معنویت بودن دنیاست.
