از مباحثی که در دهه های گذشته مطرح بوده و امروزه موضوع اصلی محافل علمی و مراکز سیاستگذاری و تصمیم گیری می باشد، پدیده جهانی شدن یا جهانی سازی است که اندیشمندان و سیاستگذاران ما نیز از این دغدغه مستثنا نمی باشند .
در این شماره مقوله «جهانی شدن » در ارتباط با منافع ملی ایران را به بحث گذاشته، دیدگاه های اساتید گرامی آقایان: دکتر مرتضی قره باغیان، حجة الاسلام والمسلمین محمدرضا مالک و دکتر فرشاد مؤمنی را جویا می شویم .
پدیده جهانی شدن و به تعبیری جهانی سازی را چگونه تحلیل می کنید؟
دکتر قره باغیان: جهانی شدن یا جهانی سازی، ترجمه Globalization است . به نظر می رسد با توجه به معادل های فارسی کلمات، Modernization) نوسازی، (Privalization) خصوصی سازی) و،( Liberalization آزادسازی) برای Globalization نیز معادل فارسی جهانی سازی مناسب تر باشد .
جهانی شدن یا جهانی سازی ابعاد مختلفی مانند جهانی شدن فرهنگ، ارتباطات، اقتصاد و سیاست دارد . مارتین آلبرو، جهانی شدن را به فرآیندهایی تعریف می کند که بر اساس آن تمام مردم جهان در جامعه واحد و فراگیر جهانی به هم پیوند می خورند . مانوئل کاستلز، جهانی شدن را نوعی جامعه شبکه ای می داند که در ادامه حرکت سرمایه داری، پهنه اقتصاد، جامعه و فرهنگ را در بر می گیرد .
جهانی شدن بیش از همه در حوزه اقتصاد به وقوع پیوسته و بدون شک، انقلاب ارتباطات به تسریع آن در این حوزه کمک بسیار کرده است . به عقیده مایگل نانوز، جهانی شدن عمدتا پی آمد یک انفجار تکنولوژیک است که همزمان در کامپیوتری کردن امور، ارتباطات از راه دور و حمل و نقل سریع مشاهده می شود .
حجة الاسلام مالک: «جهانی شدن » یا Globalization واژه رایج دهه نود است و عبارت است از روندی از دگرگونی که از مرزهای سیاست و اقتصاد فراتر می رود و علم و فرهنگ و شیوه زندگی را نیز در بر می گیرد . از این جهت جهانی شدن پدیده ای چند بعدی است که قابل تسری به اعمال اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، حقوقی، فرهنگی و فن آوری و نیز عرصه های دیگری مانند محیط زیست است .
هیچ گونه اتفاق نظری بین دانشمندان، در مورد تعریف دقیق جهانی شدن یا تاثیرات آن بر زندگی و رفتار ما وجود ندارد; زیرا این پدیده به حد نهایی تکامل خود نرسیده و هم چنان دستخوش تحول است و هر روز وجه تازه ای از ابعاد آن نمایان می شود . برخی از دانشمندان کوشیده اند تا جهانی شدن را به صورتی عام و در چارچوب کل تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تعریف کنند و گروهی دیگر در تعریف جهانی شدن، بیش تر به بعد اقتصادی آن توجه کرده اند .
جهانی شدن بدون تردید بارزترین وجه تمایز اقتصاد دیروز و امروز جهان است . گسترش روز افزون سازمان های اقتصادی بین المللی و اتحادیه های اقتصادی منطقه ای، نظیر «آسه آن » ، «نفتا» و «اکو» ، ادغام بازارهای مالی، اتحاد پولی کشورهای اروپایی، ادغام بانک های بزرگ جهان و از همه مهم تر تاسیس سازمان تجارت جهانی و در پی آن، آزاد سازی تبادل کالا و نقل و انتقال سرمایه بین کشورها و ادغام شرکت های تولیدی بزرگ، همه از مظاهر جهانی شدن اقتصاد است . با آن که جهانی شدن، پدیده ای صرفا اقتصادی نیست، اما اقتصاد با اهمیت ترین بعد آن است و از آن جا که جهانی شدن روندی هدفدار است که در صورت ادامه یافتن به «آمریکایی شدن جهان » خواهد انجامید، و با توجه به تاثیرات مهم سیاست گذاری های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی آمریکا در مورد این پدیده، از آن به «جهانی سازی » نیز می توان یاد کرد .
برخی از نظریه پردازان چنین وانمود می کنند که جهانی شدن، مرحله ای از تاریخ است که جهان ناگزیر و در پی تغییراتی که در فن آوری رایانه ها و تکنولوژی ارتباطات و حمل و نقل صورت گرفته، وارد آن شده است و همه کشورها ناچارند در جهت جریان جهان گرایی شنا کنند و تبعات آن را بپذیرند . آن چه رخ می دهد ظهور «دهکده جهانی » است که مارشال مک لوهان در 1970 آن را معرفی کرده بود و اینک در پی انقلاب عظیم تکنولوژیک در شرف تحقق است .
ما می پذیریم عواملی وجود دارد که زمان ها و مکان ها را بدان گونه به یکدیگر پیوند می دهد که جامعه جهانی را به صورت یک حقیقت واحد در می آورد و تمایزات بین دولت ها و ملت ها را محو می سازد، اما سخن این است که همه این عوامل ناخواسته نیستند . برای مثال، در بعد اقتصادی جهانی شدن، عواملی مانند آزادسازی تجارت و حذف مقررات دست و پاگیر، گسترش و یکی شدن بازارهای مالی و رشد فعالیت شرکت های چند ملیتی، دقیقا به عنوان ابزاری کارآمد برای متحول ساختن مجموعه کشورها و شکل دهی به اقتصاد جهانی به کار گرفته شده است . سال ها سیاست گذاری و برنامه ریزی های متمرکز از سوی نظام های سرمایه داری دولتی در آمریکا و اروپا انجام گرفته تا کار بدین جا رسیده است . بنابراین اگر بگوییم: جهانی شدن تداوم رکت سرمایه داری است که پس از پایان جنگ سرد، از لاک دفاعی بیرون آمده است و رؤیای تسلط بر عالم را در سر می پروراند، خطا نگفته ایم .
دکتر مؤمنی: جهانی شدن یا جهانی سازی معادل هایی است که برای مفهوم Globalization در زبان فارسی اختیار شده و به نظر می رسد بر حسب نوع نگاه به این مفهوم، هر دو معادل ساخته شده در جای خود درست است .
در امتداد تحولات قرن بیستم و ظهور گسترده و فزاینده سازمان های بین المللی، این مسئله تا حدودی با ایده جهانی شدن موافق بود; به این معنا که با تشکیل دولت ها و انعقاد پیمان انفعالی روندی آغاز شد که در قرن بیستم به اوج خود رسید . در این فرایند دولت ها به تدریج دریافتند که اگر آگاهانه و با خواست خود از بخش هایی از حق حاکمیت ملی صرف نظر کنند و آن را در اختیار یک سازمان بین المللی یا هر نهاد فراملی قرار دهند، در مجموع سود خواهند برد . بنابراین اگر جهانی شدن را فرایندی بدانیم که به سمت یک جهان بدون مرز حرکت می کند، در غایت امر، جنبه های سرزمینی، اهمیت خود را به کلی از دست خواهد داد . این فرایند دست کم در ظاهر، امری جدید نیست; گرچه به لحاظ کارکردی، تجربه عملی سازمان های بین المللی حکایت از این واقعیت دارد که در واقع امر، این سازمان ها معمولا تحت امر یک یا چند قدرت عمده ملی قرار دارند . هم چنین است اگر جهانی شدن را فرایندی بدانیم که دراثر تحولات ناشی از انقلاب مایکرو الکترونیک و تکنولوژی اطلاعات، به هم پیوستگی و نزدیکی فاصله ها را در ابعادی بی سابقه به دنبال داشته است .
از جنبه اقتصادی نیز اگر روندهایی مانند رشد تجارت جهانی، افزایش سرمایه گذاری خارجی، رشد تملک ها و ادغام ها، افزایش رقابت برای جذب سرمایه گذاری های مستقیم خارجی، جهانی شدن محصول یا تولید، تحول در روش تولید، نقش محوری W T O و نیز گسترش بی سابقه دامنه عملکرد چند ملیتی ها را در نظر بگیریم، با توجه به برخورد گزینش شده در آزادسازی بازاها و کالاها به گونه ای که دقیقا در آن عرصه هایی که آزادسازی ها متضمن منافع بیش تری برای کشورهای در حال توسعه است، ما با انواع کنترل ها و محدودیت ها روبه رو هستیم و بر عکس بیش ترین فشارها برای آزادسازی در عرصه هایی متمرکز است که دستاوردهای ناشی از آن به صورت کاملا یکسویه راهی کشورهای صنعتی می شود و می توان معادل «جهانی سازی » را به عنوان معادلی رساتر برای مفهوم Globalization در نظر گرفت .
اما باید توجه داشت که حتی در این حالت نیز ما با پدیده چندان جدیدی روبه رو نیستیم و روندهای مربوط به حجم تجارت و جریان سرمایه اگر به عنوان درصدی از G DP در نظر گرفته شود، نسبت های سال 2000 همان سطح سال 1910 است . در عین حال اگر روندهای مزبور بر حسب معیار «میزان » تحرک و جابه جایی نیروی کار درنظر گرفته شود، این وابستگی متقابل جهانی کم تر شده است و اگر وابستگی متقابل و دو جانبه از نظر نظامی مورد توجه قرار گیرد، کاهش های بیش تری را در سال 2000 نسبت به سال 1910 مشاهده خواهیم کرد . حتی اگر به سال های نزدیک تر نیز مراجعه کنیم، ملاحظه می شود در حالی که حجم صادرات کشورهای عضو O E C D در سال های 1960- 2000 نسبت به G DP آن ها بین 5/9 تا 5/12 در صد در نوسان بوده است، این نسبت در سال 1900 بالغ بر 5/20% بوده است .
به لحاظ تئوریک، از جنبه اقتصادی، رقابت را گوهر جهانی شدن باید دانست، اما همه می دانیم که رقابت تنها در شرایط همطرازی و همگن بودن رقبا معنادار است در غیر این صورت، رقابت، کارکردی کاملا یکسویه خواهد داشت . بنابراین گرچه به لحاظ تئوریک جهانی شدن اقتصاد را فرایند یکسان سازی قیمت ها، تولیدات، دستمزدها، نرخ های بهره و ثروت تعریف می کنند اما این اقعیت حتی از نظر گیدنز هم دور نمانده است که جهانی شدن در شرایط به شدت نابرابر کنونی را باید یکی از اشکال «غربی سازی » جهان دانست که برای کشورهای پیرامونی و در حال توسعه، کارکردی تحقیرآمیز خواهد داشت . (1)
بر این اساس باید با مفاد و مفهوم مطرح شده توسط H . D. R سال 1999 برخورد کرد که تصریح دارد جهانی شدن چیزی بیش از جریان سرمایه و کالاهاست و می بایست علاوه بر یکپارچگی اقتصادی، فرایندهای یکپارچگی فرهنگ، تکنولوژی و حاکمیت را نیز در آن مشاهده کرد . علاوه بر جنبه هایی که ذکر شد، به این اعتبار که جهانی شدن پدیده ای شناختنی و مربوط به این موضوع است که جهان چگونه شناخته شود، می توان رگه ها و علایق و علامت های ایدئولوژیک جدی را نیز در آن مشاهده نمود .
از منظر اسلامی به نظر می رسد مهم ترین توصیه اسلام آن است که به جهانی شدن نیز باید مانند هر پدیده بشری دیگر نگریست و با شناخت «فرصت ها» و «تهدیدهای » آن، از فرصت ها در راستای توصیه ها و آرمان های اسلامی استفاده نمود و تهدیدهای ناشی از آن را به حداقل رساند . با کمال تاسف، هنوز هم به رغم تجربه های بی شمار تاریخی عده ای درصددند با این پدیده بشری نیز مانند سایر پدیده های دنیای مدرن، با «حب » و «بغض » و عمدتا از موضع تحریم روبه رو شوند . باید بر اساس تجربه های گذشته امروز نیک بدانیم که چنین موضع گیری تنها فرصت ها را از دست ما خواهد گرفت و به دنبال آنان، تسلیم و انفعال را همراه خواهد داشت و از آن جا که جهان اسلام تاکنون از این رویکرد خسارت های عظیمی را متحمل شده است، در شرایط جدید باید نسبت به آن هوشمند و بر حذر باشیم .
هم چنین اگر گوهر اندیشه اسلامی را «عدالت » و «برابری » بدانیم می توانیم از موضع اسلامی با این مسئله بسیار فعال برخورد کنیم; همان گونه که گزارش توسعه انسانی نیز مفاهیمی مانند «جهانی شدن با چهره انسانی » را مطرح ساخته است . اما لازمه این رویکرد این است که در هر حال ابتدا تلاش کنیم مسئله را آن گونه که هست خوب بشناسیم .
گزارش توسعه انسانی سال 1999 در عین حال که تصریح دارد جهانی شدن به هیچ وجه پدیده جدیدی نیست و سابقه آن را به اوایل قرن شانزدهم و اواخر قرن نوزدهم باز می گرداند، تصریح دارد که «بازارهای جدید» ، «ابزارهای جدید» ، «بازیگران جدید» و «قوانین جدید» نمونه عصر حاضر را از موارد پیش گفته متمایز می سازند . این موارد همگی باید ابتدا به درستی شناخته شوند، سپس نسبت ما به عنوان مسلمانان و نیز جهان اسلام با آن ها مشخص شود و همه این ها مستلزم اندیشه و تامل است نه قهر و تحریم .
فرآیند جهانی شدن یا جهانی سازی را از جهت ابعاد و آثار چگونه می بینید؟
دکتر قره باغیان: جهانی شدن اقتصاد را می توان به مفهوم گشودن مرزها، توسعه تجارت و سرعت بخشیدن به تحولات فن آوری های نوین در جهت بهره وری هر چه بیش تر اقتصادی دانست . در جهان امروز هیچ کشوری نمی تواند در انزوای اقتصادی به سر برد . تمام جنبه های زندگی اقتصادی یک کشور با اقتصاد سایر کشورها ارتباط پیدا کرده است . این ارتباط به شکل نقل و انتقال بین المللی کالا، خدمات، کارگر، واحدهای تولیدی، منابع سرمایه ای و تکنولوژی است . بین المللی شدن بازارهای مالی و بازارهای کالا، با دسترسی سریع به اطلاعات باعث شده است که آن چه در یک کشور به ویژه یک کشور بزرگ روی می دهد، به سرعت در کشورهای دیگر احساس شود . در این مورد می توان از پی آمدهای انفجارهای یازدهم سپتامبر آمریکا نام برد که به سرعت بر اقتصاد سایر کشورها اثر گذاشت .
جهانی شدن موجب افزایش رقابت در اقتصاد جهانی می شود . با افزایش رقابت، کارآیی اقتصاد بین الملل افزایش خواهد یافت . جهانی شدن اقتصاد هم چنین موجب وابستگی بیش تر اقتصاد کشورها به یکدیگر خواهد شد . این مسئله هم چنین دولت ها را با چالش روبه رو خواهد کرد . با جهانی شدن از قدرت سازمان های دولتی کاسته و بر توان سازمان های بین المللی افزوده خواهد شد . جهانی شدن هم چنین به گسترش تقسیم کار بین المللی منجر خواهد شد و این پدیده به منطقه گرایی نیز کمک خواهد کرد .
حجة الاسلام مالک: جهانی شدن، دارای آثار و تبعات بسیاری است که بحث های زیادی را در سراسر گیتی بین دولتمردان، اقتصاددانان و دانشمندان علوم اجتماعی برانگیخته است . در پاسخ این سؤال بازتاب های منفی جهانی شدن را مطرح کرده و تحلیل آثار مثبت آن را به سؤال بعد واگذار می کنم .
1- بحران دولت ملی: نیروهایی که ماشین جهانی سازی را به پیش می برند، به طور آشکار اقتصادهای ملی را تحت نفوذ خود گرفته اند و با تسلط دولت بر منابع درآمدی اش سر ناسازگاری دارند . قوانین و مقررات ملی اندک اندک در سایه قوانین و توافق نامه های بین المللی رنگ می بازند . قوه مقننه کشورها، وظیفه قانون گذاری را هر جا که پای تحکم های سازمان های فراملی، مانند صندوق بین المللی پول و بانک جهانی در میان است، با تردید و انعطاف انجام می دهند . مسئولان اقتصادی دولت ها در مورد تخصیص بودجه، مالیات ستانی و اصلاح توزیع درآمدها، چاره ای ندارند، مگر این که تاثیرات بین المللی عملکرد اقتصادی خود را به دقت زیر نظر داشته باشند .
در وضعیت جدید، دولت ها، سازمان ها و شرکت های ملی ناگزیرند خود را از نو تعریف کنند . نیروهای فراملی از دو طریق دولت ها را تضعیف می کنند:
الف - ایجاد اقتصاد فوق ملی که اکثر معاملات آن، خارج از حساب رسی دولت ها صورت می گیرد، یا حتی کنترل آن ها بیرون از توان دولت ها است که این، توانایی دولت ها را در اداره اقتصاد ملی محدود می کند .
ب - ظهور نهادهای منطقه ای و جهانی، مانند اتحادیه اروپا و مؤسسات بانکی بین المللی نیز دولت ها را تضعیف کرده است . کشورهای کوچک تر ناچارند به عنوان بخشی در یک بلوک بزرگ تر، در رقابت بین المللی وارد شوند . اقتصاد این گونه دولت ها گاه چنان ناتوان است که آن ها را به وام های اعطایی با شرایط محدودکننده سیاسی وابسته می کند .
2- بحران اقتصادی: در اثر جهانی شدن، بحران های اقتصادی مختلفی پدید می آید:
الف - بحران های مالی: کشورهای گوناگون جهان به علت وابستگی متقابل بازارهای مالی و معاملات جهانی بورس، دچار چنین بحران هایی می شوند; نظیر رفتار بازارهای اوراق بهادار سراسر جهان، در 9 اکتبر 1987 (دوشنبه سیاه) که پس از سقوط قیمت ها در بورس نیویورک روی داد، یا بحران مالی مکزیک که در 1994 اتفاق افتاد . واپسین بحرانی که به سبب معاملات بدون ضابطه در بورس های جهان به وقوع پیوست، بحران مالی در کشورهای جنوب شرق آسیا بود . این بحران ها معمولا به ضرر کشورهای در حال توسعه است و سودهای کلانی را نصیب شرکت های چندملیتی می کند .
ب - بحران بیکاری: شرکت های تولیدی برای بالابردن قدرت رقابت خود و مقابله با بحران ها در اقتصاد جهانی، می کوشند هزینه های کارگری خویش را کاهش دهند . آنان برای رسیدن به این هدف، یا سیستم تولید خود را به صورت خودکار درآورده اند یا این که فرآیند تولید را به اجزای مختلف تقسیم کرده و بخش های کاربر را به بیرون از مرزها منتقل ساخته اند و یا هر دو کار را با هم انجام داده اند; در نتیجه نیاز به نیروی کار، به ویژه نیروی کار غیرمتخصص، پیوسته رو به کاستی دارد . این روند، میلیون ها نفر را در کشورهای صنعتی از داشتن شغل محروم کرده است .
3- وخیم تر شدن وضعیت محیط زیست: کشورهای مرفه، تنها به فکر سود تجارت خود هستند . با این که سهم اصلی در آلوده کردن و نابودی محیط زیست از آن کشورهای ثروتمند است، آنان از تقبل هزینه های زیست محیطی سرباز می زنند . طبق الگوی تقسیم کار بین المللی - که یکی از توجیهات جهانی سازی اقتصاد است - وظیفه کشورهای جهان سوم، صادرات مواد خام و کالاهای کشاورزی است . با وجود اقتصاد سراسر وابسته و مقروض این کشورها، به سبب آن که بازار بزرگ مواد اولیه و سیستم قیمت گذاری در عمل تحت کنترل کشورهای توسعه یافته است، سهم ناچیزی از قیمت نهایی، نصیب صادرکنندگان می شود که حتی کفاف مخارج زندگی آن ها را نمی دهد، چه رسد به بازپرداخت وام ها . از این رو کشورهای فقیر، چاره ای جز فشار بیش تر بر محیط زیست و حراج ثروت های طبیعی خود ندارند .
4- تسلط فرهنگ غربی: مؤثرترین ابزاری که روند جهانی سازی را شتاب بخشیده، پیشرفت هایی است که در صنعت ارتباطات و تکنولوژی کامپیوتر رخ داده است . سرمایه داری جهانی این توفیق را یافته است که فن آوری های حساس ارتباطات و رایانه را در انحصار خود بگیرد .
در موقعیت کنونی حتی متعصب ترین دشمنان آمریکا هم، اخبار و تحلیل های دست اول سیاسی و اقتصادی را در گزارش های شبکه هایی مانند سی . ان . ان . جست و جو می کنند . جهان غرب، هم از جهت تکنولوژی ارتباطات و هم از جهت گستردگی امپراتوری خبری و تبلیغاتی، نظیر ندارد . واضح است که نظام های سرمایه داری هیچ گاه مطالب پخش شده را به دلخواه رقیبان سیاسی و اقتصادی خویش تهیه و تنظیم نمی کنند . ماهواره ها و شبکه اینترنت، به ابزارهایی برای دور زدن اقتدار دولت های جهان سوم و بی اثر ساختن مطالب پخش شده از رادیو تلویزیون های ملی تبدیل شده اند . همه این فعالیت ها به هدف دمیدن روح سرمایه داری در کالبد جهان معاصر صورت می گیرد . لیبرالیسم در تمام ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تبلیغ می شود تا مقاومت هایی که ریشه در باورهای مذهبی و تعلقات ملی دارد از میان برود و جهان به صورت یک بازار واحد درآید که مصرف کنندگانش همان چیزی را تقاضا کنند که شرکت های چندملیتی تولید می کنند .
5- جنگ فقر و غنا: تشدید نبرد بین بینوایان و ثروتمندان، مهم ترین و تلخ ترین اثر جهانی شدن است . جهان گرایی محدوده جنگ را از بین کشورهای غنی و فقیر تا داخل مرزها و میان هموطنان وسعت می دهد . با جهانی سازی اقتصاد و یکی شدن بازارها در سراسر جهان و تشدید وابستگی اقتصاد کشورها به یکدیگر، سیر تحولات چنان است که احتمال وقوع امور ذیل قوت می گیرد:
الف - صف بندی های جدید: پیش از جهانی سازی اقتصاد، مرزهای جغرافیایی، طبقات ثروتمند کشورها را از یکدیگر متمایز می ساخت، سرمایه دار آلمانی تعلق خاطری نسبت به همتای انگلیسی خود نداشت . مذهب، نژاد و علقه های ملی آنان را از هم جدا می کرد و گاه روبه روی هم قرار می داد . ثروتمندان با فقیران هموطن خود، هر چند نامهربان بودند، اما در عمل در یک صف جای داشتند . جهانی شدن اقتصاد، سرمایه ها را از حصار مرزها آزاد می کند . تعصبات مذهبی و ملی در برابر انگیزه کسب حداکثر سود رنگ می بازد . سرمایه داران از گوشه و کنار دنیا در مکان ها و تشکل های جدیدی گرد می آیند و بدین گونه صف بندی های نوی به وجود می آید . «ثروتمند جهانی شده » در مقابل «فقیر جهانی شده » موضع می گیرد . دیگر بین آن ها پیوندی وجود ندارد که زمینه گفت و گو و تسالم را پدید آورد . شکافی به وجود می آید که هر لحظه عمیق تر می شود .
ب - تغییر وظایف دولت: جهانی سازی اقتصاد باعث می شود که وظایف دولت ها از نو تعریف شود; زیرا در اقتصاد جهانی شده، دولت از انجام وظایف گذشته ناتوان می شود و مالیات ستانی، تخصیص بودجه های عمرانی، اصلاح توزیع درآمدها و ایجاد امنیت و رفاه برای همگان را نمی تواند تحقق بخشد و برای بقا چاره ای جز تکیه بر اغنیا و اجرای خواسته های آنان ندارد . از آن پس دولت به صورت ابزاری جهت حمایت از بازار آزاد، فرونشاندن شورش های بینوایان و محافظت از جان و مال سرمایه داران در می آید . در این حالت، دیگر دولت پاسخ گوی خواسته های عامه شهروندان نیست .
ج - بی وطن شدن سرمایه: با امن شدن همه جا برای سرمایه، دغدغه اصلی سرمایه داران برطرف می شود . آنان دیگر نیازی ندارند وابسته به ملت خود باقی بمانند . این وابستگی برای آن ها ایجاد هزینه می کند . در پهنه جهان، سرمایه داران آسیایی، اروپایی و آمریکایی همدیگر را می یابند . آنان منافع دراز مدت خود را در همگرایی بیش تر خواهند یافت . با نزدیک شدن آن ها، دولت ها نیز که نگهبانان اقتصاد جهانی شده هستند، فاصله ها را کم تر می کنند و بدین گونه همه درها بر روی بینوایان بسته می شود .
دکتر مؤمنی: بحث از ابعاد و آثار فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جهانی شدن و نیز جنبه های تکنولوژیک آن هر یک به تنهایی می تواند موضوع رساله های متعدد باشد اما به هر حال مسائلی مانند حاکمیت زدایی، بحران هویت، تجزیه ملی، حاشیه ای شدن و نابرابری های فزاینده ملی و بین المللی، چالش های کلی و عمده ای است که کشورهای در حال توسعه از جمله کشورهای اسلامی را به مواجهه می خواند .
از جنبه اقتصادی گرچه روندهای جهانی شدن جریان سرمایه ها را با بی ثباتی مواجه می سازد و توانایی دولت ها را در اخذ مالیات کاهش داده و کشورها را در معرض شوک های قیمتی خارجی قرار می دهد، اما در عین حال، محدودیت های بیش تری را برای جلوگیری از رفتارهای خودسرانه بر دولت ها تحمیل می کند و از همه مهم تر این که روندهای مزبور هیچ یک محتوم و اجتناب ناپذیر نیستند .
اگر جهانی شدن حتمی یا مطلوب است چه تمهیداتی را برای ورود به این عرصه باید تدارک دید تا منافع ملی آس
یب نبیند بلکه حداکثر شود؟
دکتر قره باغیان: جهانی شدن یا جهانی سازی امری حتمی و قطعی است و بیش از سایر جنبه ها هم اکنون در اقتصاد یک واقعیت ملموسی است . بی شک ایران نیز مانند سایر کشورهای در حال توسعه از جهانی سازی اقتصاد تاثیر خواهد پذیرفت . جهانی سازی فرصت ها و چالش هایی را برای ایران به وجود خواهد آورد که باید از فرصت ها استفاده نمود و چالش ها را به حداقل رسانید . باید در تدوین کلیه استراتژی ها و سیاست گذاری های اقتصادی، برون گرایی را مورد توجه قرار داد و از درون گرایی اجتناب کرد . سیاست درون گرایی که اکثر کشورهای در حال توسعه از جنگ جهانی دوم به بعد آن را تعقیب می کردند، دیگر قابل دوام نیست . باید استراتژی گسترش صادرات را جایگزین استراتژی جایگزینی واردات نمود .
حجة الاسلام مالک: این سؤال از سه بخش تشکیل شده است که هر کدام را جداگانه پاسخ می گویم:
اول، آیا جهانی شدن حتمی است؟
در درون جهانی شدن، نیروهایی وجود دارد که مقتضی ادامه آن است . بخشی از این نیروها، مربوط به عواملی است که خواه ناخواه اتفاق می افتد و جلوگیری از حرکت آن ها نه معقول می نماید و نه میسر است . برای مثال، هیچ کس انگیزه ندارد که جلو پیشرفت تکنولوژی ارتباطات و فن آوری حمل و نقل را سد کند . رشد مبادلات اقتصادی و فرهنگی که در اثر جهش فن آوری و جریان بی مهار اطلاعات صورت می گیرد نیز روندی رو به افزایش است . اما آن جا که پای عوامل انسانی در کار است، ممکن ست بحران های پیش آمده در اثر جهانی سازی، باعث تجدیدنظرهایی در سیاست گذاری ها شود، و این مسئله در حوزه های مختلف فرق می کند .
در بعد اقتصادی، جهانی سازی با شتاب فعلی تا آن جا پیش خواهد رفت که کشورهای پیشرفته، به ویژه آمریکا که مهار جهانی سازی را در کف دارد، ادامه آن را سودآور بدانند . جهان گرایی اقتصادی از یک سو موجب توسعه بازارها و در نتیجه افزایش فروش شرکت های چندملیتی می شود و از سوی دیگر، هزینه های تولید و فروش آن ها را کاهش می دهد و در نهایت، سود آن ها را بالا می برد . بعید می نماید که در کوتاه مدت، عواملی به وجود آید و وضع را چنان دگرگون سازد که سیر جهانی شدن اقتصاد متوقف شود .
دوم، آیا جهانی شدن مطلوب است؟
برای این که جهانی شدن را مطلوب بدانیم، باید ببینیم چه مزایایی دارد . موافقان جهانی شدن اقتصاد به سه اثر مثبت این پدیده اشاره می کنند:
الف - افزایش رقابت در سطح اقتصاد بین الملل، در نتیجه کاهش هزینه های حمل و نقل و رشد فن آوری ارتباطات و گسترش تجارت الکترونیکی، مزیت اول جهانی سازی اقتصاد است .
ب - جهانی شدن اقتصاد آثار مثبتی مانند انتقال تکنولوژی، افزایش بهره وری و بهبود وضعیت زندگی عده ای افراد را در کشورهای در حال توسعه به همراه داشته است .
ج - جهانی شدن اقتصاد، تقسیم کار بهتری را به ارمغان می آورد و کشورهای درحال توسعه در تولید کالاهای نیروبر تخصص می یابند و کشورهای توسعه یافته بر تخصص خود در تولید کالاهای سرمایه بر می افزایند و بدین صورت هر دو گروه از مزایای تقسیم کار جهانی بهره مند می شوند .
نکته ای که درباره آثار مثبت جهانی شدن اقتصاد شایسته تذکر است این است که این مزایا از دیدگاه اقتصادهای مسلط تعریف شده است که بیش ترین فایده را از جهانی سازی می برند، ولی در عمل به شرطی شامل حال کشورهای در حال توسعه خواهد شد که کشورهای توسعه یافته، به ادعاهای خود در مورد حفظ معیارهای رقابت، آزادی ورود و خروج سرمایه و نیروی کار، صادرات تکنولوژی و عدم تبانی بین دولت های ثروتمند، عمل کنند، اما شواهد موجود خلاف این مدعا را اثبات می کند . هواداران جهانی شدن لازم است مکانیزم های عملی ای عرضه دارند که از آن طریق بتوان خطرها و نتایج منفی ادغام اقتصادی را برای کشورهای جهان سوم کاهش داد و کشورهای پیشرفته ای را که بیش ترین سهم تجارت جهانی را از آن خود کرده اند، وادار ساخت قواعد بازی را رعایت کنند، ولی هرگز چنین تضمینی وجود نداشته است و این کشورهای صنعتی هستند که شرایط را در همه مجامع و نشست ها به کشورهای فقیر تحمیل می کنند; مثلا کشورهای پیشرفته از آزادی ورود و خروج سرمایه و گشاده دستی شرکت های چندملیتی برای سرمایه گذاری در همه نقاط جهان دفاع می کنند; زیرا انباره سرمایه جهانی در اختیار آن ها است و رقابتی شدن بازار سرمایه بین المللی به سود آن ها تمام می شود . اما در مورد رقابتی شدن بازار کار جهانی و آزادی جابه جایی نیروی کار و صادرات بی قید و شرط تکنولوژی به جهان سوم، به آسانی تسلیم نمی شوند و با طرح های پیشنهادی در مجامع بین المللی گزینشی برخورد می کنند .
از سوی دیگر، نوع تقسیم کار اعمال شده در اقتصاد بین المللی جنبه تحمیلی دارد و بدون توجه به استعدادهای ذاتی و مصالح ملی کشورها تعیین می شود . کشورهای پیشرفته، تولید کالاهای راهبردی را خود عهده دار می شوند و وظیفه تولید و صدور مواد اولیه و منابع طبیعی را بردوش جهان سومی ها می نهند که در طول زمان باعث عقب ماندگی بیش تر آن ها می شوند; ضمن این که بخش اعظم منافع به دست آمده از تقسیم کار، در عمل نصیب کشورهای پیشرفته می گردد، زیرا رابطه مبادله را آن ها تعیین می کنند .
با چنین چشم اندازی، چگونه می تواند جهانی سازی اقتصاد برای کشورهای در حال توسعه ای که در برنامه ریزی و اجرا با مشکلات بسیاری روبه روی هستند، مطلوب باشد . برای آنان که شناکردن نیاموخته اند، آرزوی رها شدن در گرداب نشانه بی خردی است .
سوم، چه تمهیداتی را باید تدارک دید تا منافع ملی آسیب نبیند؟
چنان چه به هر دلیل دولت جمهوری اسلامی ایران به این نتیجه برسد که پیوستن به سازمان تجارت جهانی یک ضرورت است و در آینده به هر حال این امر اتفاق خواهد افتاد، از هم اینک باید پیش زمینه های لازم را برای ادغام در اقتصاد جهانی فراهم آورد . این پیش زمینه ها برخی مربوط به ضعف های اقتصادی ایران است که لازم است برطرف شود و برخی دیگر برای رسیدن به آمادگی لازم جهت ورود به صحنه رقابت بین المللی است .
در این جا به بعضی از این امور اشاره می شود:
الف - سیاست های کلان اقتصادی باید شفاف و بی ابهام باشد . باید روند پنج دهه آزمون و خطا در اقتصاد ایران و سیاست گذاری های ناهمخوان که بدترین ضربه را به اقتصاد داخلی وارد ساخته است، متوقف گردد . ما نیازمند ثبات در سیاست های مالی و پولی و تجارت خارجی هستیم . پس از گذشت بیش از نیم قرن از آغاز نخستین برنامه های پنج ساله توسعه در ایران و انجام پنج برنامه عمرانی از سال 1327- 1356 و دو برنامه توسعه طی سال های 1368- 1377، هنوز استراتژی توسعه در کشور ما مشخص نشده است که لازم است این ضعف برطرف شود .
ب - لازم است مدیریت اقتصادی کنونی متحول گردد . ناتوانی مدیران دولتی در اجرای سیاست های اقتصادی تا حدی ناشی از سیاست زدگی آنان و نادیده گرفتن مصالح و اولویت های اقتصادی، به انگیزه های جناحی است . بخشی دیگر به سبب تنبلی فکر و ساده دیدن بیش از حد قضایا و انتخاب آسان ترین راه حل ها است که معمولا نارساترین و پرهزینه ترین از آب در می آید . هنگامی که نظام برنامه ریزی اقتصادی ایران با سابقه نسبتا طولانی در تدوین برنامه های میان مدت و بلند مدت توسعه هنوز دچار ضعف تئوریک است، ضعف های مدیران در اجرا مزید بر علت می شود . اصولا ریشه بسیاری از بحران های اقتصادی را باید در داخل جست و جو کرد . تا این نقیصه برطرف نگردد، تن سپردن به امواج جهانی سازی اقتصادی خطر آفرین است . مدیریت دولتی اگر قابلیت لازم را کسب نکند، حتی در سپردن مسئولیت های خود به بخش خصوصی نیز درست عمل نخواهد کرد .
ج - الگوی مصرف برونزایی که در جامعه ما حاکم است، ارتباط اندکی با تولید داخلی دارد . این الگوی مصرفی گذشته از این که باعث از خود بیگانگی و غلبه فرهنگ غربی است از جهت اقتصادی هم بزرگ ترین نقطه ضعف ما است .
د - باید سهم مالیات های مستقیم که قابل انتقال به غیر نباشد، افزایش یابد و از ابزارهای مالیاتی برای هدایت سرمایه ها به سمت تولید بهره گرفته شود . در حال حاضر ساختار مالیاتی کشور مشوق فعالیت های واسطه گری، بورس بازی روی زمین، ارز و غیره است . تهیه کنندگان لایحه بودجه و نمایندگان مجلس، فقط نباید به فکر هزینه کردن ثروت های غیرقابل تجدید نفتی باشند، بلکه باید به مسائلی مانند احیای صنایع، پیشرفت فن آوری، تحقیقات، ایجاد بهره وری و قابل رقابت کردن تولیدات صنعتی بیندیشند .
دکتر مؤمنی: جهانی شدن یا جهانی سازی ما را در برابر «ابزارها» و «مسائل » جدیدی قرار می دهد، اما باید بدانیم که این ابزارها و مسائل حسن و قبح ذاتی ندارند; این ما هستیم و نحوه برخورد ماست که سرانجام کار را مشخص می سازد . مطالعات مزبور همه بر این مسئله تاکید دارد، نه به لحاظ تاریخی جهانی شدن پدیده ای محتوم، همیشگی و برگشت ناپذیر است و نه به لحاظ منطقی .
باید به هوش باشیم که نگاه رترمینیستی به جهانی شدن، همان غفلت کشورهای در حال توسعه از نقش تعیین کننده اراده انسان ها و آگاهی آن هاست . اگر قرار بود که انسان همواره در کادر پارادایم غالب بیندیشد و تابع آن باشد، اساسا تاریخ موضوعیت پیدا نمی کرد حال آن که با مراجعه به تاریخ به وضوح مشاهده می شود که پارادایم های غالب زمانی طولانی پارادایم مغلوب بوده اند . در عین حال باید به نکات بسیار شفاف و بدیهی نیز که هانتینگتون در کتاب موج سوم دمکراسی مطرح کرده است توجه داشته باشیم . وی در قسمت دستورالعمل ها تصریح می کند که آن چه را می خواهید به عمل درآورید، تنها در صورتی موفق به تحقق آن خواهید شد که آن را به عنوان یک فرایند «محتوم، گریزناپذیر و طبیعی » جلوه دهید .
این جانب بار دیگر تاکید می کنم که امروز ما پیش از هر چیز باید تلاش کنیم تا نسبت به پدیده جهانی شدن توهم زدایی و تابوزادیی شود . ما باید بدانیم که شکاف های میان ما و کشورهای توسعه یافته در ابعاد علمی و اقتصادی به هیچ وجه و تحت هیچ شرایطی به صورت خود به خودی کاهش نخواهد یافت و برخورد انفعالی با مسئله جهانی شدن بیش از آن که کاهنده این شکاف ها باشد، افرایش دهنده آن ها خواهد بود .
جذب سرمایه های خارجی، آزادسازی ها، خصوصی سازی ها و . . . هیچ یک به مفهوم کانتی کلمه، خود هدف نیستند و روندهای جهانی شدن به هیچ وجه به معنای رهاسازی بازارها و اقتصاد ملی یا از بین رفتن حساسیت ها و علایق ملی نیست .
با توجه به سئوالات پیش گفته چه پیشنهادی برای اقتصاد کشورهای اسلامی به ویژه ایران دارید؟
دکتر قره باغیان: تفکر دورن گرایی حاکم بر اقتصاد ایران و تاکید بر استراتژی جایگزینی واردات و خودکفایی، ایران را در حاشیه تحولات اقتصاد جهانی قرار داده است . این امر سبب شده تا ایران نتواند از فرصت های ایجاد شده، استفاده کند . ایران عمدتا باید در سه زمینه تلاش های جدی به عمل آورد: نخست، با توجه به افزایش حجم تجارت جهانی، باید سهم خود را در تجارت جهانی به ویژه صادرات مواد غیرنفتی افزایش دهد . دوم، هر چند جریان سرمایه گذاری مستقیم خارجی در سال های اخیر افزایش قابل توجهی را نشان می دهد، با این حال سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ایران در سال های اخیر، اغلب منفی بوده است . سوم، با توجه به گسترش جهانگردی و درآمدهای ناشی از آن، ایران باید به این صنعت توجه بیش تری مبذول نماید . ایران از نظر آثار تاریخی و طبیعی جزء ده کشور توریستی جهان به شمار می رود ولی به دلایل سیاسی، فرهنگی، سرویس دهی و زیربنایی، در بازار جهانگردی در زمره حاشیه نشینان درآمده است .
حجة الاسلام مالک: یکی از راه های مقابله با روند جهانی سازی و در عین حال برخورداری از مزایای آن، «منطقه گرایی » است . منطقه گرایی اقتصادی از یک سو در پی تامین نیازهای جدید سیستم بین المللی است - نیازهایی که انتظار می رفت روند جهانی سازی اقتصاد جواب گوی آن ها باشد - و از سوی دیگر، برخلاف روند جهانی شدن اقتصاد، منافع ملی کشورها را در داخل یک اتحادیه منطقه ای حفظ می کند . با تشدید جهان گرایی اقتصادی، منطقه گرایی نیز شتاب گرفته است . اتحادیه اروپا، منطقه آزاد آمریکای شمالی (تفتا) و منطقه آزاد جنوب شرقی آسیا (آ . سه . آن) از بکوک های تجاری موفق هستند .
اقتصاد ملی کشورهایی که در سطح پایین تری از قدرت و رقابت پذیری اقتصادی هستند، ناگزیرند در قالب مناطق اقتصادی گرد هم آیند، اما برای این که این اتحادیه های اقتصادی موفق باشند، نیازمند داشتن حداقل یک سر گروه اند که از جهت بزرگی بازار داخلی، قدرت ملی و سطح تکنولوژی، جزء رده اول کشورهای پیشرفته صنعتی باشد; مانند آمریکا در نفتا و ژاپن در آ . سه . آن . که نقش لکوموتیو رشد کشورهای منطقه را بازی می کنند .
کشورهای اسلامی از جمله ایران می توانند یک اتحادیه اقتصادی بزرگ تشکیل دهند . آن ها از داشتن یک سرگروه قوی محروم اند، اما با توجه به بازار چند صد میلیون نفری و توانایی های مختلف و برخورداری از منابع سرشار طبیعی و انسانی، اگر تحت تاثیر قدرت های بیرون از گروه قرار نگیرند و در اجرای توافق نامه های خود جدی باشند، می توانند ضمن این که از منافع تجارت منطقه ای بهره می برند، قدرت چانه زنی خود را در برابر سایر اقتصادها بالا ببرند .
جمهوری اسلامی با وجود موانع بر سر راه، باید در تشکیل و ابقای اتحادیه اقتصادی کشورهای اسلامی، نقش اول را داشته باشد و چنان چه بتواند موافقت کشورهای عرب و مسلمان را جلب کند، یک منطقه آزاد تجاری با بازاری بیکران در خاورمیانه شکل می گیرد که گستردگی بازار مصرف آن، رقبای خارجی را وادار خواهد ساخت برای حضور در آن، شرایط کشورهای اسلامی را بپذیرند .
دکتر مؤمنی: اگر بپذیریم که روندهای جهانی شدن در کلیت خود برای ما یک پدیده بیرونی است و ما نقش چندانی در ایجاد آن نداشته ایم، باید بپذیریم که نوع نگاه ما به ملت و به دولت است که در آخرین تحلیل، سرنوشت ما را رقم خواهد زد . آن چه این جانب از روح اسلام و پیام آن درک می کنم این است که اسلام نقطه عزیمت برای اصلاحات و حرکت به سمت وضعیت بهتر را تغییر در انفس می داند . بنابراین بیش و پیش از آن که ما ذهن خود را به نیروهای بیرونی معطوف سازیم باید به «خود» (اعم از دولت و ملت) بپردازیم . مسائل و مشکلات ما در این دو عرصه چندان نامعلوم نیست و از همه مهم تر میان ادعا و عمل ما در زمینه اسلام، فاصله ای شگرف وجود دارد .
اکثر قریب به اتفاق مطالعاتی که در زمینه جهانی شدن اقتصاد صورت پذیرفته است، از جنبه اقتصادی توزیع عادلانه درآمدها و ثروت ها و تقویت بخش های مولد و کارآمدسازی دولت و دست یابی به سیاست های عالمانه را مهم ترین ابزارهای واکسیناسیون اقتصاد ملی در شرایط جهانی شدن اقتصاد ملی و مهم ترین بسترهای بهره مندی از فرصت های ناشی از آن می دانند، آیا ما از طریق توجه به رهنمودهای اسلام به چیزهایی جز این می رسیم؟ !
از جنبه سیاسی، دمکراتیزاسیون و مشارکت جویی را مهم ترین ابزارهای ثبات و امنیت و بهروزی به شمار می آوردند، آیا این توصیه ها برای اسلام که حتی حیوانات را به حکم شرافت روح صاحب حق می شناسد، پیام جدیدی دارند؟ !
از جنبه فرهنگی، اجتماعی، احساس تعلق به جامعه خودی و اعتماد به نفس، مهم ترین ابزارهای پیشرفت هستند، آیا برای اسلام با قواعدی چون نفی سبیل، حرمت تشبه به کفار، نفی رکون به ظالم و . . . این ایده ها نکته جدیدی دارند؟ ! مهم جدی گرفتن تعالیم اسلام است، همان گونه که در قرآن کریم آمده است:
«یا ایها الذین آمنوا» .
پی نوشت:
1. Anthuny Giddens, the Concequences of Modernity Polity Press (London,1990) P.45.
