نیم نگاهی به قلمرو قرآن
قرآن کلام خدا و تجلّی اسم جامع، محیط و اعظم حق تعالی است که همه اندیشه های حقیقت جو و خردورز را به دل سپاری فرا می خواند: «کتابٌ انزلناه الیکَ مبارکٌ لیدَّبَّروا آیاتِه و لیتذکَّرَ اولوالالباب.» (ص: 29) قرآن معجزه جاودانه رسول گرامی9 و تنها نسخه شفّاف و فرجامین وحی آسمانی است که راه و رسم زندگی توحیدی و سعادت آفرین را به انسان می آموزد: «یا ایُّها الّذینَ آمَنوا استجیبوا للّهِ و للرَّسولِ اذا دعاکم لما یُحییکم.» (انفال: 24)
قرآن به عنوان پیام هدایت الهی برای انسان، همه ساحت های حیات مادی و معنوی را در برمی گیرد. در این کتاب جامع، تمام قلمروهای زندگی مادی و معنوی، فردی، اجتماعی، اخلاقی و حقوقی، دنیایی و آخرتی و جز آن، از آغاز آفرینش و مبدأشناسی تا مسیر و برنامه زندگی و سرمنزل نهایی، همه مورد توجه تشریع الهی است. فضای بی کران معارف قرآن در راستای رسیدن انسان ها به کمال، از جنین تا جنان و از ملک تا ملکوت و از ذرّه تا کهکشان را فرا می گیرد و در یک کلام، همه لوازم هدایت و تربیت انسان را در خود نهفته دارد: «و نزّلنا علیکَ الکتابَ تبیانا لکلِّ شی ءٍ.» (نحل: 89)
جایگاه علم(1) در قرآن و روایات
از سوی دیگر، قرآن با برابر نهادن علم و برهان قطعی عقلی با وحی و نبوّت آسمانی و نیز هدایت و شهود عرفانی(2) در جهت کشف حقایق و شناخت معارف و ارائه سه طریق به سوی مطلق علم(3) و نیز سرزنش کسانی که بدون بهره مندی از یکی از این راه ها به مجادله برمی خیزند (و مِن النّاسِ مَن یُجادلُ فی اللّهِ بغیرِ علمٍ و لا هدیً و لا کتابٍ منیرٍ.) (حج: 22) و همچنین با تکیه بر منابع شش گانه شناخت و دعوت ضمنی به لزوم به کارگیری آن ها، و نیز دعوت انسان ها به مطالعه آیات آفاقی و انفسی، به عنوان مهم ترین راه شناخت خدا، و با تکریم و بزرگداشت مقام علم(4) و نکوهش جهل و جاهلان،(5) ضمن ایجاد انگیزه برای کسب علم و معرفت، رویکرد علمی خود را نیز نمایان ساخته است.
در احادیث متعددی قرآن به عنوان کتاب حاوی علم و اخبار و هر آنچه در جهان رخ داده و خواهد داد(6) مطرح می شود، هرچند خرد آدمیان قادر به درک همه این علوم نباشد.(7) بنابراین، یکی از ویژگی های ممتاز و منحصر به فرد قرآن کریم، عمق و ژرفای شگفت آور آن است؛ چنان که قرآن ناطق، امام علی علیه السلام ، درباره آن فرمود: «و بحرا لا یُدرکُ قعره.» و تاریخ نشان داده است که راز جاودانگی و ماندگاری قرآن در جاری زمان، تازگی و طراوت همیشگی آن برای افکار و اندیشه های بشر همین عمق و ژرفای آن است که همچون دریای بی کران، غوّاصان فکر و فهم را در خود می پذیرد و هیچ گاه به نقطه پایان نمی رساند.
راز این حقیقت با عنایت به تشابه تجلّی با تجلّی کننده روشن می شود. قرآن تجلّی خداست و مخاطب آن فطرت زوال ناپذیر آدمی در هر عصر و نسل و نژاد. بدین روی، پیام های قرآن در بردارنده محتوایی ژرف، فرازمانی، فرامکانی و جهان شمول هستند. از سوی دیگر، در چند قرن اخیر و در پی رشد چشمگیر علوم تجربی در غرب، بیش ترین معارضه با کتاب های آسمانی و متون دینی به نام «علم» صورت گرفته است. با التفات به بخش های گوناگون علوم، از اخترشناسی کوپرنیک و زیست شناسی داروین گرفته، تا روان شناسی فروید، ادعا بر این بوده که برخی اکتشافات علمی، بعضی از آموزه های بنیادین کتاب های آسمانی را ابطال و یا دست کم تضعیف می کنند و این ادعا موجب شد که جمعی به جداکردن کامل حوزه های علم و کتاب های آسمانی روی آورند؛ مانند نظریات کانت، اگزیستانسیالیست ها و پوزیتیویست ها، و عده ای دیگر به توجیه و تأویل گزاره های متون دینی پرداختند تا بدین وسیله، از بی اعتباری قطعی آن ها و سرخوردگی متدیّنان جلوگیری کنند. در جهان اسلام نیز یکی از پرسش هایی که در ارتباط با قرآن مطرح شده مسأله رابطه قرآن به عنوان آخرین و کامل ترین هدیه آسمانی و علوم، یعنی محصول تلاش فکری اندیشمندان جهان، اعم از علوم انسانی و علوم طبیعی است که از مدت ها پیش، ذهن و فکر فرهیختگان را به خود مشغول ساخته و در عمل، افراط و تفریط هایی را در پی داشته است، به گونه ای که برخی بیش از سیصد آیه قرآن را با علوم تجربی تطبیق کرده اند(8) و در بسیاری موارد، ادعای ارتباط تنگاتنگ قرآن را با علوم نموده اند و برخی دیگر هر نوع ارتباط قرآن با علوم را منکر شده و برداشت مطالب علمی از قرآن را تحمیل بر قرآن و «تفسیر به رأی» دانسته اند. گرچه بی انصافی است اگر تلاش های خالصانه و اعتدال گرایانه ای که از سر دین داری و عشق خالصانه به ساحت قرآن و حسّ دفاع از حریم آن و یا در جهت اثبات اعجاز علمی آن صورت گرفته است، نادیده انگاشته شود، اما به هر حال، مسأله رابطه قرآن و علوم مشکلی جدّی است و در این باره سؤالات و پرسش هایی اساسی مطرح می باشند.
این سؤالات و نظایر این ها در زمینه برداشت گزاره های علمی از قرآن و زبان شناسی و نیز انتظار از قرآن و قلمرو آن و همچنین بحث های دیگری که در این زمینه مطرح هستند، نیازمند کاوش مستقلی می باشند که با استفاده از عقل و منطق و نیز به دور از هرگونه علم زدگی و پرهیز از قشریگری و ظاهرنگری و با جمع آوری دیدگاه های دانشمندان و نظریات جدید معاصر در مورد «هرمنوتیک» و مسائل زبان شناسی، تدوین اصول و مبانی روش تفسیر صحیح از متن جاودانه قرآن را ضروری می نمایند تا به عنوان مبنایی برای تمامی گروه های پژوهشی، قرآنی علمی در جهت برداشت های صحیح و مستند از قرآن و نیز معیاری برای سنجش و ارزیابی تحقیقات محققان مورد استفاده قرار گیرد و در نهایت، در بالندگی معرفت دینی و علمی و کشف حقیقت مؤثر بوده و پاسخی برای چالش ها بین برخی از دستاوردهای علمی و باورهای قرآنی باشد. بحث درباره خلقت و تکامل انسان که منشأ آن را نه از خاک، بلکه از حیوان انسان نما می داند و نظریه «روان کاوی فرویدی» که حقایق آسمانی را عامل سرکوب امیال دانسته، حقانیت آن را مخدوش می سازد و نظریه کیهان شناسی نیوتن ماکس پلانک و «نسبیت» انیشتین با تلقّی جدید از علیّت و زمان که نحوه ارتباط خداوند با جهان را متحوّل می نماید و نیز پیشرفت های جدید رایانه ای و هوش مصنوعی یا کشف مولکول های DNAکه نگرش انسان شناسی قرآن را مخاطره آمیز می نماید؛(9) نمونه هایی هستند که راه حل ها و پاسخ هایی درخور را طلب می کنند.
راز ماندگاری قرآن
اما بدون تردید، به عنوان یک اصل موضوعی و مسلّم، پذیرفته شده است که قرآن کریم تنها نسخه بی بدیل وحی الهی است که از تحریف و تصرّف بشری محفوظ مانده؛ اگرچه نقش اصلی و اساسی آن هدایت انسان و رساندن او به معارف حقیقی است و نازل شده تا آنچه را انسان ها در راه تکامل حقیقی، که همان تقرّب به خدای متعال است، نیاز دارند به آن ها بیاموزد. این کتاب سترگ، با آن که کتاب فیزیک، کیهان شناسی، زمین شناسی و مانند آن نیست و نیز در صدد بیان مسائل علمی نمی باشد، با این همه نه تنها با حقایق علمی و یافته های قطعی علمی (که به قطع عقلی برمی گردند) تعارضی ندارد، بلکه اگر تعارضی هم به چشم می خورد، ابتدایی و بدوی است و با دقت و تأمّل رفع می شود. قرآن حاوی گزاره هایی از علوم نیز می باشد و نکات علمی بسیاری را مطرح ساخته است(10) که به صراحت یا ظهور قابل برداشت می باشند و با تازه ترین قوانین و نظریات اثبات شده علمی هماهنگی دارند؛ برای نمونه، می توان به مواردی همچون حرکت خورشید،(11) حرکت کوه ها و زمین،(12) لقاح گیاهان(13) و زوجیت آن ها،(14) حرمت گوشت خوک و خون(15) اشاره کرد.
این مفاهیم بیانگر واقعیت هستند، نه این که طبق فهم و عرف زمانه ارائه شده باشند و مدار برداشت از قرآن بر محور کشف قصد و اراده الهی از آیات قرآن و معناداری و فهم پذیری متن آن است که عقل، نصّ وحی،(16) سنّت و منش پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام و سیره جاری مسلمانان شاهد و گواه آن می باشد. افزون بر این، اعتقاد به فهم ناپذیری قرآن با توصیف هایی که در آیات وحی برای قرآن آمده، مانند هدایت، موعظه، ذکر، شفا و نور ناسازگار می باشد. بر این اساس، تفسیر وسیله ای برای نزدیک شدن و کشف معانی و مدلولات قرآن و فهم آن است و شرط انتساب سخنی به قرآن، آن است که به گونه ای روشمند از متن قرآن کشف شود و نحوه استناد آن به متن نشان داده شود؛ زیرا قرآن اگرچه به هدف فهم مردم نازل شده، اما در عین حال، کتابی در نهایت فصاحت و بلاغت و شیوایی و مشحون از کنایه، استعاره، تمثیل، تشبیه، اشاره، رمز و بدایع ادبی است و نیز به اقتضای فرایند نهضت اسلام و شکل گیری جامعه اسلامی عصر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده و فهم آن مستلزم آگاهی نسل های بعدی از فضاهای نزول آیات و آگاهی از قراین پیوسته و ناپیوسته متن قرآن می باشد.
بنابراین، پژوهش و دست یابی به مفاهیمی که در حوزه علوم گوناگون در قرآن کریم بیان شده اند، نیازمند کاوش های عمیق و وسیع و روشمندی است که علاوه بر اتقان، به واژه ها و الفاظ بسنده نکند، بلکه در معنا و مفهوم واژه ها، عبارت ها و پیام های قابل استفاده دقت شود و پس از مقایسه با اصول و بدیهیات عقلانی و احراز عدم مخالفت با آن ها با سایر گزاره های یقینی قرآنی، مورد استفاده قرار گیرد.
و این مهم جز از عهده قرآن پژوهان ژرف اندیش و متخصص در گرایش های علمی ساخته نیست؛ کسانی که از هرگونه افراط و تفریط و نیز سطحی نگری و خودباختگی به دور بوده و از هرگونه تحمیل مطالب بر قرآن برحذر باشند و حریم قرآن، این آخرین سروش آسمانی را که از ابعاد گوناگون مانند فصاحت، بلاغت، محتوای عالی، اخبار غیبی و علمی معجزه می باشد، حفظ کنند؛ زیرا هرگونه تساهل و تسامح در فهم این متن مقدّس، درخور سخت ترین نکوهش هاست: «اَفَلا یتدَّبرونَ القرآنَ اَم علی قلوب اقفالُها.» (محمّد: 24) روشن است که استخراج مفاهیم علمی قرآنی بر اساس اصول و مبانی شناخته شده تفسیری و نیز اصول و مبانی شناخته شده علمی، تلاش عمیق و همه جانبه این گونه متخصصان را می طلبد. علاوه بر این، حقایق هزار لایه قرآن بر بال اندیشه و جان همگان فرود نمی آید و راه یابی به کنه و باطن آن ویژه صافی ترین جان هاست: «لا یَمَسُّه الاّ المطهَّرونَ» (واقعه: 79) و نیز علاوه بر محکمات، متشابهاتی دارد که هضم آن درخور اندیشه فرهیختگان و نخبگان بشری و راسخان در علم است: «و ما یعلمُ تأویلَه الاّ اللّهُ و الراسخون فی العِلم» (آل عمران: 7) و دیگران از پرتو نور وجود ایشان می توانند از این فیض سرمدی بهره مند گردند.
چند نکته
در این جا، تذکر چند نکته ضروری می نماید:
1. قرآن کریم اگرچه به هدف فهم مردم از سوی خدای سبحان در قالب زبان مفاهمه عربی نازل شده و زبان آن عرفی است، با همان ویژگی وجود کنایه، استعاره، مجاز و... در آن ولی با همه این ها، وحی است و تو در تو و رازآلود، و نمودهایی از زبان رمزی، علمی و ادبی نیز در خود دارد. انسان ها در حد وُسع خود می توانند از آن بهره بگیرند و آن را کشف کنند. تاریخ طولانی تفسیر، که با صبغه های گوناگون به نگارش درآمده و قطعا هر تفسیر نکاتی در خود دارد که دیگری فاقد آن است، شاهد گویایی بر این ادعاست. از این رو، ضمن احتیاط کامل و دقت در صحّت و اتقان برداشت ها، نباید از شائبه تفسیر به رأی واهمه داشت،(17) بلکه اهل فن در هر رشته ای باید با جرأت و شهامت با قرآن سخن بگویند و سؤالاتشان را مطرح کنند و با عقلانی تر کردن انتظاراتشان، پاسخ دریافت دارند.
2. با عنایت به عظمت قرآن کریم و حسّاسیت موضوع «رابطه قرآن و علوم»، لازم است محققان نازک اندیش توجه داشته باشند که وحی قطعی مطابق با واقع و نفس الامر را نباید با علوم ظنّی متغیّر انطباق داد؛ زیرا پیامدی جز قرار دادن قرآن در معرض وهم و شک و از حجیّت انداختن این سند قطعی آسمانی ندارد. از این رو، باید از هرگونه برداشت از قرآن بدون در نظر گرفتن قراین عقلی و نقلی و هر نوع تحمیل نظریه بر قرآن و تأویل های غیر معتبر و نیز تفسیر قرآن به وسیله علوم ظنّی، که اگرچه اطمینان آور است اما احتمال مقابل به صفر نمی رسد چنان که بیش تر مسائل اثبات شده علوم تجربی از این قبیلند بپرهیزند.
تنها باید با استناد به مطالب قطعی علوم به فهم کامل تر و جامع تر قرآن پرداخت؛ علومی که علاوه بر تجربه و آزمایش، که اطمینان به آن از طریق تعمیم استقرای ناقص به دست می آید، با برهان عقلی نیز اثبات شده باشد و نیز با ظاهر آیات قرآن و معنای لغوی و اصطلاحی واژه ها و قراین عقلی و نقلی هماهنگ باشد. و حقایق مجهول این کتاب آسمانی را کشف کنند و در اختیار حق جویان قرار دهند. و در صورت تأیید نشدن فرضیه ای از علوم تجربی با دلایل قطعی و در عین حال، موافقت آن فرضیه با ظواهرقرآن، می توان آن را در حد احتمال ذکر کرد.
تقسیم علوم
برای علوم به اعتبارات گوناگون و از منظرهای متفاوت ، تقسیم هایی ارائه شده است که تنها به نمونه هایی از آن اشاره میشود:
ز. تقسیم دالامبر از علوم و معارف بشری(22)
ح . تقسیم علوم بر اساس روش :
1. تجربی
1. علوم طبیعی(فیزیک، شیمی ، زیست شناسی ...)
2. علوم انسانی( جامعهشناسی، اقتصاد.....)
2. علوم عقلی
1.علم منطق و ریاضیات
2.فلسفه(فلسفه اخلاق، فلسفه تاریخ ....)
3.نقلی (تاریخ ، لغت و ...)
4. شهودی (عرفانی)
ط . تقسیم علوم بر اساس هدف :
1.مادی
2.معنوی
3.فردی
4.اجتماعی
··· پی نوشت ها
1 علم به معنای آگاهی و دانستن در مقابل جهل و نادانی کاربردهای گوناگونی دارد؛ از جمله: اعتقاد یقینی مطابق با واقع در برابر جهل بسیط و مرکّب؛ مجموعه قضایایی که مناسبتی بین آن ها در نظر گرفته شده؛ مجموعه قضایای کلی، اعم از حقیقی و اعتباری؛ و مجموعه قضایای کلی حقیقی، حسی و تجربی (Science). و در عرصه رابطه قرآن و علوم، علم به معنای علم تجربی، اعم از انسانی و طبیعی، در نظر گرفته می شود که شامل مسائل هستی شناسی، ریاضیات، هندسه، جامعه شناسی، زیست شناسی، مفاهیم طبیعی، کیهان شناسی، حقوق، پزشکی، گیاه شناسی، تاریخ و مدیریت می شود.
2 عبدالله جوادی آملی، علوم انسانی اسلام و انقلاب فرهنگی، ص 58.
3 محمدحسین طباطبائی، تفسیر المیزان، ج 28، ص 212.
4 ماده «علم» به صورت های گوناگون 750 بار در قرآن تکرار
شده است. علّامه طباطبائی در این باره می فرماید: «تجلیل و
تمجیدی که قرآن از علم و دانش نموده، در هیچ کتاب آسمانی دیگر یافت نمی شود.» (قرآن در اسلام، ص 92.)
5 مجادله: 11.
6 محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 59، باب «الرد الی الکتاب و السّنّة و انّه لیس شی ءٌ من الحلال و الحرام و جمیع ما یحتاج الناس الیه الاّ و قد جاء فیه کتاب او سنّة.»
7 همان، ج 1، ص 60، ج 7، ص 158.
8 محمدعلی رضایی اصفهانی، اعجاز علمی قرآن، ج 1، ص 15.
9 عبدالحسین خسروپناه، کلام جدید، ص 335، با تلخیص.
10 برخی از فرهیختگان مسلمان اعتقاد دارند که همه علوم و معارف بشری از ظواهر آیات قرآن به دست می آیند. برای نمونه، می توان به امام محمّد غزّالی، امام فخر رازی، محمدبن ابی الفضل المرسی، بدرالدین زرکشی، جلال الدین سیوطی، محمّد بن احمد اسکندرانی، از قدما و همچنین عده ای از متأخّران همچون شیخ محمد عبده شاگرد برجسته سید جمال الدین اسدآبادی، و طنطاوی و کواکبی و استاد جوادی آملی البته با تبیین های مختلف اشاره کرد و نیز دینورت، دانشمند اروپایی که می گوید: «واجب است اعتراف کنیم که علوم طبیعی، فلکی، فلسفه و ریاضیات، که در اروپا اوج گرفت، عموما از قرآن اقتباس شده است، بلکه اروپا شهری برای اسلام است. (سید علی اکبر صداقت، کتاب قرآن و دیگران، با مقدمه دکتر بهشتی، قم، چاپ و نشر روح، ص 22.)
11 یس: 38 41.
12 نحل: 89.
13 حجر: 22.
14 یس: 36.
15 بقره: 173.
16 فخر رازی 14 آیه از قرآن را به عنوان دلیل فهم پذیری آن ذکر می کند. (التفسیر الکبیر، ج 2 ،ص 3.)
17 امام خمینی قدس سره : «یکی از حجب، که مانع از استفاده از این صحیفه نورانیه است، اعتقاد به آن است که جز آن که مفسّرین نوشته یا فهمیده اند کسی را حق استفاده از قرآن نیست و تفکر و تدبّر در آیات شریفه را به تفسیر به رأی، که ممنوع است، اشتباه نموده اند و به واسطه این رأی فاسد و عقیده باطله، قرآن شریف را از جمیع فنون استفاده عاری نموده و آن را به کلی مهجور نموده اند. (آداب الصلاة، ص 110.)
18 فارابی، احصاء العلوم، چ سوم، مصر، ص 111 120.
19 علی اکبر سیاسی، مبانی فلسفه، ص 212 253.
20 محمدعلی رضایی اصفهانی، پیشین، ص 155.
21 اصول فلسفه رنه دکارت، انتشارات بین المللی الهدی، 1371.
22 مبانی اقتصاد اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، ص 9.
