تاریخ نگاری یعقوبی

سیری در روش و درونمایه

خلاصه

در این نوشتار، سعی بر آن است تا با مطالعه و تعمق در اثر مهم و تاریخی مورخ بزرگ شیعی، ابن واضح یعقوبی (تاریخ یعقوبی) و دیگر منابع مرتبط با آن، کیفیت، روش، جهان بینی و معرفت حاکم بر تاریخ نگاری و تاریخ نگری او مورد بررسی قرار گیرد; موضوع و مبحثی که در معرفی یعقوبی و آثارش بدان عنایت در خور توجهی مبذول نگردیده است . نگارنده کوشیده است تا با مطالعه و تامل در این اثر مهم و منابع مرتبط با آن، در حد وسع، مبحث مذکور را مورد بررسی قرار دهد . مجموعه یافته ها تحت سه موضوع و عنوان و به شرح زیر به نگارش درآمده اند:

الف . بررسی شرح حال و آثار: ضمن بیان زندگی نامه، آثار مورخ با تاکید بر تاریخ یعقوبی و البلدان معرفی گردیده اند;

ب . روش تاریخ نگاری: روش های به کار گرفته شده توسط مورخ به بحث گذاشته شده اند;

ج . جهان بینی و معرفت شناسی حاکم بر تاریخ نگاری: به انگیزه ها و نیات مورخ در نگارش تاریخ و تاریخ نویسی اشاره شده است .

مقدمه

ابن واضح یعقوبی را به واقع می توان از مورخان بزرگ مسلمان و شیعی مذهب در قرن سوم هجری قلمداد کرد . یکی از یادگارهای گران سنگ مورخ مذکور، کتابی تاریخی موسوم به تاریخ یعقوبی است . شناخت و معرفت بر روش و درون مایه تاریخ نگاری یعقوبی بر محققان و علاقه مندان به علم تاریخ نگاری - به لحاظ عظمت و جایگاه او در این علم - ضروری به نظر می رسد; موضوع و مبحثی که در معرفی یعقوبی و آثارش توجه چندان به آن مبذول نگردیده و یا به گونه ای گذرا و بسیار مجمل بدان اشاره رفته است .

در این مقاله سعی شده است تا در حد بضاعت و ادراک، باغور در این اثر مهم و منابع مرتبط با آن، این مبحث - گرچه به اختصار - مورد بررسی قرار گیرد .

شرح حال و آثار یعقوبی

احمد بن ابی یعقوب بن اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح، از مورخان و جغرافی دانان بزرگ اسلامی در عصر دوم عباسی است . او ایرانی تبار و از مردم اصفهان بود . در اینکه اجدادش چه زمانی جلای زادگاه کرده و به عراق عزیمت نموده اند، به درستی مشخص

نیست . یعقوبی در بغداد پا به عرصه وجود نهاد و اگرچه تاریخ میلادش نامعلوم، اما منابع تاریخ وفات او را سال 284 ه . ق گزارش کرده اند . یعقوبی مسلمان و پیرو مذهب شیعه امامیه بود .

طبق گزارش های تاریخی، تالیفات یعقوبی عبارتند از: 1 . اخبار الامم السالفه; 2 . الاسماء; 3 . ملک الروم; 4 . مشاکلة الناس لزمانهم; 5 . جغرافیای امپراتوری بیزانس; 6 . تاریخ فتوحات افریقا; 7 . البلدان; 8 . التاریخ (تاریخ یعقوبی) .

اما در گذر سالیان و ایام، به استثنای دو اثر - البلدان و التاریخ (تاریخ یعقوبی) - دیگر آثار او از میان رفته اند .

یعقوبی کتاب جغرافیایی البلدان را از طریق جهانگردی، تحقیق از سیاحان و استفاده از تالیفات دیگران به نگارش درآورده است . او در تحریر این اثر، به موضوعات آماری، اوضاع جغرافیایی و میزان مالیات نیز توجه کرده است . البلدان معرف جایگاه مهم یعقوبی در علم جغرافیاست، تا آنجا که برخی او را معلم جغرافیای مسلمانان دانسته اند . ⁽¹⁾

مهم ترین اثر به جای مانده از یعقوبی کتاب التاریخ، موسوم به تاریخ یعقوبی است . این کتاب در دو مجلد - درنیمه دوم قرن سوم ه . ق - به نگارش درآمده; جلد اول مربوط به تاریخ قبل از اسلام و دربردارنده محتوا و مباحثی همانند تاریخ یهود، حضرت عیسی علیه السلام و حواریون، فرمانروایان سوریه، آشور، بابل، هندوها، یونانی ها، رومی ها و ایرانی هاست; در مجلد دوم به رخدادها و حوادث تاریخ اسلام تا نیمه دوم قرن سوم ه . ق (258 - 259 ه . ق) و خلافت المعتمد - خلیفه عباسی - پرداخته شده است .

ت . هوتسما، شرق شناس مشهور هلندی، متن عربی تاریخ یعقوبی را در سال 1883 م/1301 ه . ق در دو مجلد منتشر کرد . اثر مزبور دگر بار در سال 1960 م/1379 ه . ق در لبنان - بیروت - چاپ و انتشار یافت . در ایران، مرحوم محمد ابراهیم آیتی - در سال 1343 خورشیدی - تاریخ یعقوبی را به فارسی برگرداند و انتشارات علمی و فرهنگی - در تهران به نشر آن مبادرت ورزید .

یعقوبی به تاریخ، نگرش عمومی و جهانی دارد . بر همین مبنا، تاریخ یعقوبی به «تاریخ نامه عمومی » نیز موسوم شده است . مباحث مرتبط با تاریخ امت های گذشته پیش از اسلام در دیگر آثار تاریخی، این گونه گزارش نشده اند . ⁽²⁾ برخی صاحب نظران اثر مزبور را دائرة المعارف بزرگ قرن سوم ه . ق به شمار آورده اند . ⁽³⁾

روش تاریخ نگاری یعقوبی

با نگرش و غور در تاریخ یعقوبی، روش تاریخ نگاری حاکم بر آن را به شرح ذیل می توان مورد بررسی، مطالعه و تقسیم بندی قرار داد .

الف . کاربرد روش ترکیبی در نوشتار

تاریخ نگاران مسلمان آثار خود را در قالب سه روش روایی، ترکیبی و تحلیلی ارائه کرده اند . یعقوبی در نگارش تاریخ، روش ترکیبی اتخاذ کرده است . او در این ارتباط، می گوید: «نظر نداشتم تا به تنهایی کتابی را تصنیف کنم و خود را در کاری که دیگران بر ما پیشی گرفته اند به زحمت اندازم، لیکن ما به جامع ترین گفتارها و روایت ها پرداختیم .» ⁽⁴⁾

یعقوبی در این روش، به جای ذکر روایت های مختلف و سندهای آن ها، یک واقعه را از راه مقایسه، ترکیب و ایجاد سازگاری میان روایت های گوناگون به نگارش درآورده است . این روش اکنون توجه بسیاری از مورخان روزگار ما را به خود معطوف کرده است .

مؤلف کتاب تاریخ در ترازو درباره روش ترکیبی در تاریخ نگاری معاصر می نویسد: «در تاریخ ترکیبی، مورخ می کوشد کل گذشته را با تمام جریان های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و سایر جنبه های آن احیا کند . اگر در گذشته، تدوین این گونه تاریخ رؤیای مورخ بوده است، امروز تا حد زیادی امکان تحقق دارد ...» ⁽⁵⁾

ب . تنظیم مطالب بر اساس ترتیب زمانی و سال شماری

در یک تقسیم بندی کلی، آثار مورخان متقدم تاریخ اسلام را می توان به سال شماری، دودمانی، طبقاتی، تبارشناختی، حدیثی و خبری تقسیم کرد . از میان این اقسام، یعقوبی بر مبنای روش سال شماری و تقسیم بندی موضوعی به تاریخ نویسی مبادرت نمود . ⁽⁶⁾ او حتی در این روش، شخصیت های مذهبی و سیاسی قابل بحث را در زیر مجموعه سال شماری - البته با عطف به تاثیر، کارکرد و حضور آنان در تاریخ - مورد بررسی قرار داد .

ج . نگرش نقادانه به منابع و روایات تاریخی

احتیاط و وسواس در نقل مطالب از بیان دیگران، توجه به وثاقت و ماهیت راویان و گزینش روایت جامع و موثق از میان روایات ضد و نقیض از موارد قابل توجه در تاریخ نگاری یعقوبی است . او آثار و منابع مورد استفاده خود را در تاریخ نویسی - به ویژه در زمینه و مقطع پیش از اسلام - به نقد کشیده و برخی اطلاعات و اخبار واصله را «اسطوره » و غیرقابل اعتماد دانسته است . به عبارت دیگر، یعقوبی در ارائه مطالب و تحریر حوادث تاریخی، فوق العاده محتاط است . او می کوشد تا پیش از نگارش هر حادثه ای بر اسناد و منابع مورد استفاده اشراف کامل پیدا کند و آن ها را مورد نقادی، تجزیه و تحلیل قرار دهد . کیفیت توجه و منابع کاربردی او سنخیت و وجه اشتراک ملموسی با منابع در دسترس طبری و دیگرانی که از او پیروی کرده اند، ندارد . یکی از عوامل مهمی که اثر تاریخی یعقوبی را مورد اعتماد علمای فن تاریخ نویسی و تاریخ نگاران قرار داده، همین سیاق می باشد . این گونه نگاه و نگرش در تبیین رخدادها - پس ازیعقوبی - توسط مسعودی دنبال گردید . ⁽⁷⁾

د . بر ملا ساختن اهمال و غفلت دیگر مورخان

ذکر روایات و بیان مطالب پیرامون وقایع و حوادثی که پیروان مذهب تسنن در آثار تاریخی خود به آن اشاره ننموده و یا غفلت ورزیده اند، از دیگر اقدامات مهم یعقوبی است . البته منظور عدم طرح حوادث و رخدادهایی است که در تقویت مذهب و مرام شیعی مؤثر بوده و یا بیان آن ها برای جماعت سنی مذهب ناخوشایند جلوه می کرده است . برای مثال، «یعقوبی حدیث غدیر خم و حدیث ثقلین و تفسیر آن به کتاب خدا و عترت را روایت کرده، و نیز نزول آیه "الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا" (مائده: 3) را در روز نصب علی بن ابی طالب علیه السلام در غدیر خم تصریح کرده است .» ⁽⁸⁾

ه . شجاعت در بیان حقایق

شجاعت و گریز از ترس و تملق در تاریخ یعقوبی، به ویژه در معرفی فرمانروایان بنی عباس، مبرهن و آشکار است . او حتی پیرامون شخصیت و عملکرد خلفای هم عصر خود، از طرح حقایق ابا نکرد و شجاعانه مطالبی مطرح ساخت که با بیان و گزارش مورخان دیگر تفاوت فاحش دارد . ⁽⁹⁾

و . توجه به دستاوردهای علمی - فرهنگی ملل غیر مسلمان

یعقوبی بر خلاف طبری و دیگر مورخان مسلمان، به تاریخ یونان، هند و چین توجه خاص مبذول نمود . او از دستاوردهای فکری، علمی و معرفت شناسی یونانیان گزارشی مفصل ارائه کرد . این شیوه نگرش توسط مورخان بعدی کمابیش مورد تقلید قرار گرفت . ⁽¹⁰⁾

ز . مراجعه به اسناد متقن ادیان و تمدن های دیگر

یعقوبی در نگارش تاریخ ادیان و ملل دیگر، اسناد و مدارک مسلمانان را کافی نمی دانست . برای مثال، در پژوهش و نگارش تاریخ مسیحیت و یهود، ابتدا به اناجیل اربعه و آثار یهود مراجعه نمود .

روئیال معتقد است: «درست ترین و صحیح ترین اطلاعات مربوط به تاریخ مسیحی، یهودی و رومی را نزد یعقوبی می توان یافت .» ⁽¹¹⁾

ح . توجه و اهتمام به مسائل فرهنگی، تربیتی و اخلاقی

توجه و عنایت یعقوبی به موضوعات مهم مذکور، به ویژه در بخش دوم تاریخ یعقوبی، به خوبی نمایان است . او در طرح بحث، به روایات وارده و سخنان پیشوایان شیعی بیشتر استناد جسته است . یعقوبی به نقش مهم ائمه اثنی عشری در پیشبرد خرد، اندیشه و فرهنگ اشاره نموده است و به آن اعتقاد و توجهی خاص دارد . ⁽¹²⁾ در این اثر، فصلی جدا به گفتارهای حکیمانه و عترت آموز شخصیت های تاریخ اسلام، به ویژه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام اختصاص یافته است . ⁽¹³⁾

ط . تواضع علمی

یعقوبی صادقانه اعتراف می نماید که در حد بضاعت علمی و دست رسی به اسناد موجود، به ترسیم و تبیین رخدادهای تاریخی پرداخته و سخن آخر را نگفته است . او در این ارتباط، به جمله ای از امام علی علیه السلام استناد می نماید که فرمود: «علم بیش از آن است که جمع آوری شود . پس از هر علمی قسمت های برجسته آن را فرا گیرید .» ⁽¹⁴⁾

همچنین در مقدمه کتاب البلدان می نویسد: «پس هر کس از اخبار سرزمینی که ما ذکر کرده ایم بر چیزی وقوف یابد که ما در ضمن کتاب نیاورده ایم، ما را قصد احاطه به آن نبوده است .» ⁽¹⁵⁾

ی . استناد به آیات قرآنی

استناد به آیات قرآن کریم، به ویژه در نگارش تاریخ انبیا و نیز گاه در متن دیگر مباحث و موضوعات مطرح شده از نکات قابل توجه در تاریخ نگاری یعقوبی است .

ک . ذکر ماه های وقوع رخدادها (اسلامی، غیر اسلامی)

بیان پیوسته ماه های سریانی در کنار ماه های هجری قمری، به ویژه در بخش دوم - جلد دوم - کتاب حایز اهمیت است . ذکر ماه های غیر اسلامی و رایج در ممالک غیر مسلمان دلیلی بارز بر جهان نگری و جهان شمولی تفکر مورخ مذکور می باشد .

ل . استناد به شعر

استناد به شعر در تبیین و ترسیم رخدادها و حوادث - از زبان افراد و شعرا - در لابه لای مباحث تاریخ یعقوبی به خوبی به چشم می خورد . ⁽¹⁶⁾

م . نحوه ذکر منابع و مآخذ

یعقوبی در نگارش اثر تاریخی خود، از اسناد و منابع فراوانی سود برده است . او می کوشد تا منابع مورد استفاده خود را در مقدمه اثر (برای نمونه، بخش دوم کتاب) معرفی نماید، ⁽¹⁷⁾ گرچه مورخ در درون متن و محتوای مباحث، بجز بیان نقل و قول های مستقیم از زبان افراد، به منبعی اشاره ندارد . در این باره، خود چنین توضیح می دهد: «این کتاب خود را بر اساس آنچه بزرگان، دانایان، راویان پیشین و علمای سیر و اخبار و تواریخ روایت کرده اند نوشته ایم .» ⁽¹⁸⁾

متاسفانه مقدمه جلد اول کتاب مفقود گردیده و بر اساس آن نمی توان قضاوت روشن تری در باب منابع مورد استفاده مورخ عرضه کرد . در زمینه نگارش تاریخ ملل غیر مسلمان و حوادث سیاسی، مذهبی و علمی مرتبط با آن ها - همان گونه که قبلا اشاره شد - از اسناد خود آن ها سود جسته است .

جهان بینی و معرفت شناسی حاکم بر تاریخ نگاری

با مطالعه و تدبر در تاریخ یعقوبی، معرفت شناسی و درون مایه تاریخ نگاری مورخ مذکور را می توان به شرح ذیل مورد بررسی قرار داد:

یعقوبی موحدی مسلمان و دارای اعتقاد و جهان بینی اسلامی است . از این رو، نگرش توحیدی و اسلامی او به تاریخ و تاریخ نگاری مبرهن و آشکار می باشد . او در مقدمه بخش دوم کتاب، بحث را این چنین آغاز می کند: «ستایش خدای توفیق دهنده را، ستایش خدا را که پروردگار جهانیان است . درود خدا بر سرور ما، خاتم پیامبران و بر خاندانش که مردمی پاک و پاکیزه اند .» ⁽¹⁹⁾

در متن مباحث و نوشتار، توجه به آیات قرآنی، سخنان نبی اکرم صلی الله علیه و آله، حضرت علی علیه السلام و سایر بزرگان و پیشوایان مکتب اسلام در انجام مناسک، دستورات دینی و دوری از نواهی و منکرات در راستای فلاح و رستگاری به وضوح مشهود است .

گرایش شیعی و پیروی از مکتب تشیع (شیعه امامیه) از موضوعاتی است که در اثر مورخ نمی توان آن را نادیده انگاشت . او در نگارش تاریخ خود، به زندگی ائمه شیعی، حوادث مرتبط با مکتب تشیع و گزینش روایاتی منقول از رهبران شیعه دقت خاص مبذول داشته است - البته در طرح مباحث، هرگز غلو مشهود نیست . به گفته اشپولر، «یعقوبی با وجود شیعی بودن، بی طرفانه و با علاقه ای خاص تاریخ خود را به رشته تحریر درآورده است .» ⁽²⁰⁾

گسترش آگاهی های تاریخی و تلاش در رفع ابهامات از موضوعاتی است که یعقوبی در تاریخ نگاری خود به آن رویکردی خاص دارد . تدبر در مقدمه بخش دوم تاریخ یعقوبی به خوبی این ادعا را اثبات می نماید . او به دلیل اهمیت این اقدام، به جملات و سخنان متعددی از بزرگان استناد می جوید . برای نمونه، به نقل از یک حکیم می گوید: «دانشجویی من به طمع رسیدن به کران دانش و دست یافتن بر آن نیست، بلکه به آرزوی چیزی است که ندانستن آن نارواست و خردمند را خلاف آن شایسته نیست .» ⁽²¹⁾

کسب و نیل به اجر معنوی و اخروی به عنوان یکی از نیات و اهداف تاریخ نویسی، از موضوعاتی است که در درون مایه تاریخ نویسی بیش ترین مورخان مسلمان می توان بدان دست یافت . بدون تردید، یعقوبی از این قاعده هرگز مستثنا نیست . او در این ارتباط می نویسد: «کسی که دانش را بر خواهشی یا ترسی یا افتخاری یا شهوتی دنبال کند، بهره اش از آن به اندازه همان ترس خواهد بود . » ⁽²²⁾

پی نوشت ها

1 - ر . ک: احمدبن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1362، ج 1، مقدمه مترجم/خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت، 1986، ج 1/صادق آئینه وند، علم تاریخ در اسلام، تهران، اداره کل انتشارات و تبلیغات وزارت ارشاد اسلامی، 1364، ص 65 - 66 .

2 - فرانتس روزنتال، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، بخش اول، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد، آستان قدس رضوی، 1365، ص 109 .

3 - عبدالحسین زرین کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، امیرکبیر، 1368، ص 24 .

4 - یعقوبی، پیشین، بخش دوم، مقدمه مورخ، ص 355 .

5 - عبدالحسین زرین کوب، تاریخ در ترازو، تهران، امیرکبیر، 1362، ص 118 .

6 - فرانتس روزنتال، پیشین، بخش اول، ص 156 .

7 - یعقوبی، پیشین، مقدمه مترجم/سید صادق سجادی و هادی عالم زاده، تاریخ نگاری در اسلام، تهران، سمت، 1375، ص 118 .

8 - یعقوبی، پیشین، ج 1، ص 508 و نیز همان، مقدمه مترجم/صادق آئینه وند، پیشین، ص 64 .

9 - عبدالحسین زرین کوب، پیشین، ص 24 .

10الی 11 - فرانتس روزنتال، پیشین، بخش اول، ص 110/ص 109/ص 156 - 157 .

13 - ر . ک: یعقوبی، پیشین، ج 1، ص 459 به بعد; همچنین ج 2، مبحث «خلافت علی بن ابی طالب علیه السلام »

14 - همان، مقدمه مورخ، (بخش دوم) .

15 - همو، البلدان، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356، مقدمه مورخ .

16 - ر . ک: همو، تاریخ یعقوبی (به عنوان مثال، ج 2).

17الی 19 - همان، مقدمه مورخ .

20 - برتولد اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1369، ص 29 .