اشاره: روح و روان آدمی، از جمله موضوعات مهمی بوده است که از دیرباز، ذهن اندیشمندان و متفکران را به خود مشغول کرده است. نتیجة آن نیز ارائه یک دسته نظریات روان شناسانه است که در بستر زمان دچار تغییر و تحول شده است؛ به طوری که این تحولات در شرایط فعلی نیز به نحو مبنایی ادامه دارد. از طرف دیگر، منابع دینی ما سرشار از معارف روان شناختی انسان است که متاسفانه تاکنون ـ به رغم تلاش هائی که صورت گرفته ـ به جامعه ارائه نشده است. بر این اساس، لازم است ضمن ارائه معارف ناب اهل بیت علیهم السلام در این زمینه، مقایسه ای هم با آن مکاتب داشته باشیم. برای نیل به این مقصود، از وجود جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر مسعود آذربایجانی عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه که در هر دو زاویه دارای تخصص ویژه ای هستند بهره گرفتیم.
امیدواریم این، باب خیری باشد تا در شماره های بعدی در یک باب مستقل، به آن بپردازیم. در این شماره عوامل مؤثر بر تحول اخلاقی را بررسی خواهیم کرد.
روان شناسی در جایگاه «مطالعه علمی رفتارها و فرایندهای روانی انسان»1، می تواند فضایل و رذایل اخلاقی را نیز از حیث واقعیت روان شناختی آن ها در انسان بررسی کند و رفتارهای متناسب با آن ها را کاوش نماید و به توصیف، تبیین و حتی پیش بینی های علمی دست یازد.
برخی پرسش های قابل بحث در این حوزه عبارتند از: آیا انسان به لحاظ روان شناختی، قدرت انتخاب و اختیار برای انجام فعل اخلاقی دارد؟ آیا رفتارهای ما همگی خود محور آن است؟ آیا خودگرایی روان شناختی بر ما حاکم است؟ اراده اخلاقی و وجدان اخلاقی در انسان چگونه قابل تبیین است؟ تفاوت های روانی افراد چگونه بر افعال اخلاقی تأثیرگذار است؟ و ....
در این جستار، صرفاً به یکی از این پرسش ها پاسخ خواهیم داد: «عوامل مؤثر بر تحولات روانی و اخلاقی انسان کدامند؟» به عبارت دیگر به طور کلی چه علل و زمینه هایی باعث می شود یک فرد به سمت فضایل اخلاقی یا رذایل اخلاقی کشیده شود یا رفتارهای متناسب با آن ها را به فعلیت رساند یا حتی تحول شخصی و شخصیتی در جهت مثبت یا منفی داشته باشد؟
ساحران فرعون، فضیل بن عیاض، بشر حافی و حر بن یزید ریاحی از نمونه های شاخص تحول اخلاقی از باطل به حق در فرهنگ و اندیشه اسلامی هستند. افرادی چون روژه گارودی (تحول از کمونیسم به اسلام)، یوسف اسلام (خواننده اروپایی مسلمان شده) و پروفسور لگن هاوسن (استاد دانشگاه در رشته فلسفه دین و تحول از مسیحیت به اسلام) و ... نیز از جمله موارد شهیر و معاصر ما در این موضوع هستند. البته نمونه های کمتر مشهور در گوشه و کنار جامعه فراوان است. به ویژه در خودمان نیز تحولات اخلاقی در سطح رفتار و صفات را می توانیم جست وجو کنیم و به سادگی بیابیم.
در روان شناسی، صرفاً بر دو عمل پایه های زیستی و محیطی تأکید می شود؛ در حالی که آموزه های دینی دو عامل اراده و مبادی غیبی را نیز می افزاید:
1. پایه های زیستی
هنگام تشکیل نطفه، ویژگی ها و صفات پدر و مادر (و حتی برخی از نیاکان) از طریق «ژن ها» در هسته سلول به کودک منتقل می شود که اصطلاحاً آن را وراثت یا عامل ارثی گویند. از طریق دو قلوهای همسان، ویژگی های متأثر از وراثت قابل مطالعه و بررسی است.2
افزون بر خصوصیات فیزیکی و فیزیولوژیکی، مانند شکل ظاهری صورت، رنگ پوست، مو، بلندی و کوتاهی قد، رنگ چشم و برخی نقص های جسمانی مانند لب شکری، کف پای صاف و ... ، ویژگی های روانی نیز به طور فی الجمله تحت تأثیر وراثت هستند: برخی عقب ماندگی ها (150 نقص ژنتیک شناخته شده)، هوش، شخصیت، طول عمر و آسیب های روانی آمادگی ژنتیک در آن ها مؤثر است. در روایات، صفات اخلاقی چون وفاداری، بی وفایی، شهامت، بزدلی، نجابت، رذالت، پستی و خونسردی به عوامل ارثی نسبت داده شده است.3
امیر المؤمنین علیه السلام در وصف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
خداوند نهال اصلی آن حضرت را از بهترین معادن استخراج نمود و نهال وجودش را در اصیل ترین سرزمین ها غرس کرد و شاخه هستی او را از زمینی که پیامبران را از آن آفرید، به وجود آورد؛ همان درختی که امینان درگاه خود را از آن برگزید. فرزندان او، بهترین فرزندان هستند و خاندانش نیکوترین خاندان ها... .4
آن حضرت، شهامت حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام و ناپایداری یکی دیگر از پسرانشان (محمد حنفیه) برابر دشمن را از صفاتی می شمارند که از مادرانشان به ارث برده اند.5 البته پرسش هایی که همچنان نیازمند مطالعه و بررسی بیشترند، عبارتند از: دقیقاً کدام یک از فضایل و رذایل اخلاقی تحت تأثیر وراثت است؟ معیار و ملاک آن چیست؟ این صفات تا چه حد از عوامل ارثی ناشی می شود؟
2 . پایه های محیطی
مقصود، عواملی است که پس از تشکیل نطفه از طریق محیط بر انسان وارد می شود. این عوامل شامل محیط درون رحمی (پیش از تولد) مانند اکسیژن، مواد غذایی، حرارت، احوال مادر، ضربه های فیزیکی و روانی، تشعشعات و داروها است. محیط طبیعی پس از تولد، مانند آب و هوا، تغذیه و منطقه جغرافیایی و محیط اجتماعی نیز شامل خانواده، مدرسه، همسالان، جامعه، فرهنگ، دین، رسانه های جمعی، محل کار و نهادهای سیاسی می شود. پایه های محیطی به صورت های مختلف بر فرد تأثیر گذار است و زمینه های تغییر یا تحول را به وجود می آورد. انواع تأثیرات محیط عبارتند از: رشد و شکوفایی استعدادها، شکل دهی هدایت رفتار، الگودهی به شخصیت فرد، آموزش و انتقال اطلاعات و بالأخره جامعه پذیری از طریق انتقال آداب و رسوم و هنجارهای اجتماعی. در خصوص ارزش های اخلاقی و فضایل و رذایل می توان همه این تأثیرات را به حساب آورد: محیط مساعد، موجب رشد و شکوفایی زمینه های اولیه وراثتی در فضایل یا رذایل می شود و می تواند رفتار فرد را هدایت کند و الگوهای مناسبی برای شخصیت وی فراهم سازد.6 در عین حال، اطلاعات مورد نیاز دربارة عواقب امور و نیکوکار و بدکار با مشاهده محیط اجتماعی و تاریخی قابل دسترسی است. مهم ترین تأثیر پایه های محیطی، تربیت اخلاقی است که با روش های الگوپذیری، همانند سازی، موعظه اخلاقی و ... حاصل می شود.7 خانواده نیز یکی از مهم ترین ارکان پایه های محیط در تحولات اخلاقی است.
از نمونه های تأثیر محیط اجتماعی در فضیلت و رذیلت در قرآن کریم، داستان پسر نوح است:
وَ نادی نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبّ ِ إِنَّ ابْنی مِنْ أَهْلی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمینَ* قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ فَلا تَسْئَلْنِ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلینَ»8
نوح به پروردگارش عرض کرد: «پروردگارا! پسرم از خاندان من است؛ و وعده تو [درباره نجات خاندانم] حق است؛ و تو از همه حکم کنندگان برتری».
فرمود: «ای نوح! او از اهل تو نیست. او عمل غیر صالحی است [= فرد ناشایسته ای است ] پس آنچه را از آن آگاه نیستی، از من مخواه. من به تو اندرز می دهم تا از جاهلان نباشی».
پسر نوح با بدان بنشست خاندان نبوتش گم شد
دوستان و همنشینان نیز تأثیر بسزایی در تغییرات و تحولات اخلاقی ما دارند. امیر المؤمنین علیه السلام می فرمایند:
الصدیق افضل الذخرین؛
دوست، بالاترین اندوخته ها و گنجینه ها را فراهم می کند.
پرسش جدّی ای که این جا مطرح است این که اگر صرفاً وراثت و محیط، منشأ رفتارها و صفات اخلاقی ما باشد، جایگاه مسؤولیت و تکلیف انسان چه می شود؟ این جا عامل اراده مطرح می شود.
3 . اراده
اطاعت و عصیان، در قلمرو اختیار و مستلزم اعمال ارادی است؛ ولی اغلب مردم، به دلیل شانه خالی کردن از مسؤولیت، ملموس نبودن اراده و مکانیزم های دفاعی برای توجیه عملی تمایل دارند همه رفتارهای خود را به عوامل خارج از حیطه اراده و اختیار انسان نسبت دهند؛ در حالی که ارسال رسل و انزال کتب، تکلیف و مسؤولیت دینی و ثواب و عقاب و بهشت و دوزخ همگی مبتنی بر وجود اراده و اختیار در انسان است. افزون بر این، رشد و تحول انسان در ابعاد معنوی و اخلاقی، به ویژه مستند به اراده است. منظور از اراده، نوعی توانایی روانی ویژه انسان است که شخص بر اساس آن، می تواند در قلمرو خاصی، تأثیرات زیستی و محیطی را تحت تسلط خویش در آورد و با گزینش خود، رفتار و مسیر رشد را به طور آگاهانه انتخاب نماید.
اگر هم بیشتر روان شناسان به جبر محیطی (مانند رفتار گرایان) یا جبر درونی (مانند روان تحلیل گران) تمایل دارند، روان شناسان شناختی، با تأکید بر ارگانیسم فعال انسان در پردازش اطلاعات و آگاهی و روان شناسان انسان گرا با تأکید بر خود شکوفایی و خلاقیت و آزادی، گرایش قابل توجهی به مبانی اراده در انسان داشته اند.
نقش اراده در رفتارهای اخلاقی در مراحل شکل گیری رفتار آگاهانه، یعنی هنگامه توجه، ادراک، احساسات و انگیزش ظهور می کند و می تواند با محدود کردن و کنترل نمودن تأثیر عوامل زیستی و محیطی به طور فعّال وارد عمل شود. رشد اراده از طریق رشد آگاهی، تمرین اعمال ارادی و از طریق فرهنگ کلی جامعه امکان پذیر است.
امام صادق علیه السلام مرز میان اعمال اختیاری و غیر اختیاری را امکان ملامت و سرزنش انسان می داند:
... ما استطعت ان تلوم العبد علیه فهو منه و ما لم تستطع ان تلوم العبد علیه فهو من فعل الله. یقول الله تعالی للعبد: لم عصیت؟ لم فسقت؟ فهذا فعل العبد و لا یقول له: لم مرضت؟ لم قصرت؟ لم ابیضت؟ لم اسودت؟ لانه من فعل الله تعالی؛9
آنچه که می توانی بنده را بر آن ملامت و سرزنش کنی، آن امر، از بنده صادر شده است و آنچه را که نمی توانی بنده را بر آن سرزنش کنی؛ آن از افعال خداوند متعال است.
خدای متعال به بنده می گوید: «چرا گناه کردی؟ چرا فسق ورزیدی؟» این فعل بنده است؛ ولی خدا به بنده نمی گوید: چرا مریض شدی؟ چرا کوتاه هستی؟ چرا سفید هستی؟ چرا سیاه هستی؟ چون که همة اینها از افعال خدای متعال است.
در روایت دیگر، آن حضرت شرایط و مقدمات یک رفتار آگاهانه اختیاری را نبودن موانع محیطی و اجتماعی، سلامت جسمی، رشد طبیعی و فیزیکی بدن و بالاخره فراهم شدن متعلق رفتار شمرده و متذکر می شوند که آماده شدن همه این شرایط، شخص را مجبور نمی کند حتماً رفتاری از او سر بزند؛ بلکه خود او است که در آخرین مرحله نیز می تواند میان انجام یا ترک رفتار، یک طرف را انتخاب کند.10
اعمال عبادی به ویژه روزه داری، تقوا و خویشتنداری مقابل حرام، کفّ نفس و مخالفت با نفس هنگام ارتکاب، از مواردی است که در آموزه های دینی برای تقویت اراده پیش بینی شده است. پرسش مهمی که این جا قابل طرح است، سهم ویژه عوامل محیطی و ارثی مقابل اراده است؟ به تعبیر دیگر تا کجا و تا چه حد، اراده انسان می تواند مقابل پایه های زیستی و محیطی مقاومت کند؟ آیا شدت و ضعف اراده نیز خود محصول وراثت و محیط نیست؟ این پرسش، نیازمند بررسی و کاوش جدی تر در مجال دیگر است.
نکته ای باقی است: آیا مجموعه عوامل تأثیر گذار بر رشد اخلاقی انسان، صرفاً همین سه مورد است؟ آیا عامل دیگری در کار نیست؟ این جا مبادی غیبی را با عنوان عامل مستقل مطرح می کنیم.
4 . مبادی غیبی
بر اساس بینش اعتقادی، توحید افعالی، خداوند به صورت طولی بر همه افعال و رفتار ما مؤثر است و در همه عوامل و پایه های وراثتی، محیطی و ارادی نیز حضور دارد. افزون بر این، آیات قرآن، مبادی غیبی و در رأس آن، خداوند را عامل مستقل ذکر می کند که به طور جدی در عرصه هستی فعال هستند، و بر اعمال اخلاقی و فضایل و رذایل نیز تأثیر گذار است و می تواند با تمهید مقدمات و زمینه های لازم، توفیق عبد را در تحول اخلاقی فراهم کند یا این که موجبات سلب توفیق را ایجاد نماید.
چگونگی و فرایند این تأثیر گذاری نیازمند بحث مستقلی است، در این مجال مختصر، صرفاً به برخی شواهد این موضوع اشاره می کنیم:
الم * ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدًی لِلْمُتَّقینَ * الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ 11
الف، لام، میم * این است کتابی که در [حقانیت ] آن، هیچ تردیدی نیست؛ [و] مایه هدایت تقواپیشگان است * آنان که به غیب ایمان می آورند، و نماز را بر پا می دارند، و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند.
یکی از ویژگی های پارسایان و تقوا پیشگان، ایمان به غیب است؛ یعنی باور کنند که عوامل غیبی وجود دارد و در زندگی آنان تأثیر گذار است. این عوامل، شامل خداوند - جلّ جلاله- فرشتگاه الهی، شیاطین و برخی امور دیگر است.
قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ ...12
و یهود گفتند: «دست خدا بسته است». دست های خودشان بسته باد و به [سزای ] آنچه گفتند، از رحمت خدا دور شوند؛ بلکه هر دو دست او گشاده است ...
خداوند، منطق یهود که خداوند را دست بسته و غیر فعال در حیات و هستی معرفی می کند، محکوم و مردود می داند و صریحاً دست قدرت الهی را گشاده و مبسوط می داند:
یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی شَأْنٍ 13
هر کس در آسمان ها و زمین است، از او درخواست می کند. هر زمان، او در کاری است.
کل یوم هو فی شأن بخوان
مرو را بیکار و بی فعلی مدان
در آیات بسیاری نیز به مصادیق این موضوع اشاره شده است:
هُوَ الَّذی أَنْزَلَ السَّکینَةَ فی قُلُوبِ الْمُؤْمِنینَ لِیَزْدادُوا إیمانًا مَعَ إیمانِهِمْ وَ لِلهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ...14
او است آن کس که در دل های مؤمنان، آرامش را فرو فرستاد، تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند. و سپاهیان آسمان ها و زمین از آنِ خدا است... .
إِذْ تَسْتَغیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجابَ لَکُمْ أَنّی مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُرْدِفینَ * وَ ما جَعَلَهُ اللهُ إِلاّ بُشْری وَ لِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ ... 15
[به یاد آورید] زمانی را که پروردگار خود را به فریاد می طلبیدید؛ پس دعای شما را اجابت کرد که: «من شما را با هزار فرشته پیاپی، یاری خواهم کرد».
و این [وعده ] را خداوند جز نویدی [برای شما] قرار نداد، و تا آن که دل های شما بدان اطمینان یابد.
إِنَّ الشَّیاطینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ لِیُجادِلُوکُمْ... 16
و در حقیقت، شیطان ها به دوستان خود وسوسه می کنند، تا با شما ستیزه نمایند.
خداوند هدایت، ایمان، طهارت قلب و حتی تزکیه را به ویژه به خودش اسناد می دهد:
أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ الله یُزَکّی مَنْ یَشاءُ ... 17
آیا به کسانی که خویشتن را پاک می شمارند ننگریسته ای؟ * [چنین نیست،] بلکه خداست که هر کس را بخواهد، پاک می گرداند... .
بلکه هر گونه تحول اخلاقی و تزکیه را مرهون لطف و فضل و رحمت الهی می داند:
...وَ لَوْ لا فَضْلُ اللهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَ لکِنَّ الله یُزَکّی مَنْ یَشاءُ وَ الله سَمیعٌ عَلیمٌ 18
و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود، هرگز هیچ کس از شما پاک نمی شد؛ ولی [این ] خداست که هر کس را بخواهد پاک می گرداند و خدا[است که ] شنوایِ دانا است.
در روایات نیز مباحث توفیق و سلب توفیق، استدراج، عنایت حق و ... فراوان است از جمله آن ها، این حدیث مشهور نبوی است:
انَّ لربکم فی أیّام دَهرِکُُم نَفَحاتٍ اَلا فَتَعرَّضُوا لَها19 ؛
همانا پروردگارتان را در روزگار شما، نفحه ها[ی رحمتی] است. هان که خود را در معرض آن قرار دهید.
رؤیاهای صادقه، الهام و اشراق و بشارت های آسمانی در این زمینه قابل توجه است.
ویلیام جیمز و کارل گوستاو یونگ، از روان شناسانی هستند که تأثیرگذاری مبادی غیبی بر رفتارهای انسان و تحولات اخلاقی را می پذیرند. یونگ، بویژه رؤیاها را هم منابع اطلاعاتی و آگاهی بخش و هم ضمیر ناهشیار و تأثیرگذار یاد می کند.
در این بخش نیز پرسش های چندی قابل پیگیری و بررسی است: قواعد و معیارهای تأثیرگذاری عوامل غیبی چیست؟ رابطه این عوامل با اراده انسان چگونه است؟ آیا منوط و مشروط به اعمال خاصی است؟ آیا می تواند بدون هیچ شرطی عمل کند؟ در هر صورت، اثرگذاری این عوامل، با توجه به اختیاری بودن کسب فضایل و رذایل چگونه قابل تبیین است؟
البته این پرسش ها در جای خود پاسخ مقتضی و در خوری دارد که در مجال دیگری به آن ها می پردازیم. در خاتمه، این پرسش را برای مخاطبان باکیاست و فطانت این جستار طرح می کنیم:
آیا همه عوامل تأثیرگذار در تحولات اخلاقی انسان در همین چهار مورد و زیر مجموعه های آن ها قابل احصا و اندراج است؟ آیا عامل دیگری در کار نیست؟ آیا اموری مانند اوضاع کواکب و ستارگان در سعادت و شقاوت انسان ها دخالت دارند؟ به نظر می رسد پرونده این بحث همچنان باز است.
گر خطا گفتیم اصلاحش تو کن
مصلحی تو ای تو سلطان سخن
