دغدغه اصلی خواجه نصیر انسان است

جام جم ، 23 و 25/6/81

این مقاله در صدد تبیین نظام اخلاقی یکی از اندیشمندان بزرگ جهان اسلام، یعنی خواجه نصیرالدین طوسی است . دغدغه اساسی خواجه نصیر در عرصه فلسفه اخلاق، خود انسان است . او در پی تربیت انسان است; انسانی که رفتارش کاملا مطابق با موازین اخلاقی باشد . برای این مقصود، او تمام قوا و ساحت های وجودی نفس و کمالات آن را به انسان می نمایاند و برای انسان طالب کمال، اصول اخلاقی ای را پایه ریزی می کند که تحت سه عنوان «تهذیب الاخلاق » ، «تدبیر منزل » و «سیاست مدن » بیان شده است . در نظر خواجه، موضوع علم اخلاق نفس انسانی است، از آن جهت که از او افعالی جمیل و محمود یا قبیح و مذموم، به حسب اراده، صادر می شود .

از آن جا که موضوع علم اخلاق نفس است، باید معلوم شود نفس انسانی چیست و غایت و کمال آن کدام است؟ چه قوایی دارد؟ موانع وصول به کمال چه چیزهایی است و چگونه باید خود را تزکیه کرد تا موجب کمال شود .

انسان دارای خصوصیتی منحصر به فرد است که او را از موجود دیگر متمایز می کند و آن خصیصه نطق یا قوه ادراک معقولات است . انسان با این قوه می تواند جمیل را از قبیح، و مذموم را از محمود باز شناسد . به کاربرنده این قوه سعید و خیر است و آن که در استفاده از آن، اهمال می کند، شریر و شقی است . چنانچه قوای دیگری که انسان و حیوان در آن شریک اند، یعنی قوه شهوی و سبعی، بر انسان غلبه یابد، آدمی از مرتبه خویش سقوط می کند و به مرتبه حیوانات تنزل می یابد .

ازآن رو که نفس ناطقه دارای دو قوه علمی و عملی است، کمال انسان نیز دو نوع دارد: کمال قوه علمی، شوق به سوی ادراک معارف و آگاهی از مراتب موجودات و حقایق آنها و در نهایت، معرفت بر مطلوب حقیقی است .

کمال قوه علمی آن است که تمام قوا تحت قوه نطق منظم و مرتب شوند و بر یکدیگر برتری نیابند; سپس به درجه اکمال غیره، که آن تدبیر منزل و مدن باشد، برسند و این کمال مطلوب حکمت علمی است . کمال اول در حکم صورت، و کمال دوم در حکم ماده است و همان گونه که این دو بدون هم ثبات و ثبوت ندارند، علم بدون عمل ضایع است و عمل بدون علم نیز محال است . در ادامه مقاله، به فرق میان فضایل و شبه فضایل، شرف عدالت بر سایر فضایل، ترتیب اکتساب فضایل و مراتب سعادت، و معالجه امراض نفس پرداخته می شود .