معرفی کتاب های اخلاقی و عرفانی

اخلاق ناصری، نوشته خواجه نصیر الدین طوسی

اخلاق، یکی از آموزه های دین مقدس اسلام است که از همان ابتدای ظهور اسلام، مرکز توجه و عنایت علمای اسلام بوده است و در کتاب های تفسیر و حدیث، مفصل به آن پرداخته شده است. توجه به علم اخلاق اسلامی، به عنوان نظام معرفتی گسترده و مستقل و نیز نگارش کتاب هایی در این باره، با ظهور نهضت ترجمه و ورود کتاب های اخلاقی ارسطو و افلاطون شکل گرفت. در همین زمان، گروهی از جمله «معتزله»، اخلاق را از دیدگاه عقلی مطرح کردند و به حسن و قبح عقلی قائل شدند. برخی نیز از جمله «عرفا» و «متصوفه» که به سلوک عملی و ریاضت و تطهیر نفس توجه داشتند، از دید عرفانی به اخلاق نگریستند. در قرن چهارم هجری، جماعتی به نام «اِخوانُ الصَّفا» در زمینه اخلاق، نظر عقلی را با ذوق عرفانی در هم آمیختند. عمده اندیشمندان اسلامی نیز با این سه دیدگاه به طرح مباحث اخلاقی پرداخته اند. از نخستین کسانی که در عالم اسلام، اخلاق را از دیدگاه عقلی صرف بحث کرده اند، ابن مسکویه متوفای 421 ه . ق است که در فلسفه اخلاقی پیرو ارسطو بوده است. کتاب مهم وی در زمینه اخلاق، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، نام دارد.

خواجه نصیر الدین طوسی، متولد 597 ه . ق در طوس و متوفای 672 ه . ق است. بنا به گفته خواجه در ابتدای کتاب اخلاق ناصری، منبع اصلی وی، کتاب تهذیب الاخلاق ابن مسکویه بوده است.

خواجه نصیر در طول مدتی که در مقام قهستان اقامت داشته، بنا به دستور حاکم اسماعیلی قهستان، ناصرالدین ابوالفتح عبدالرحیم ابی منصور محتشم که به کتاب تهذیب الاخلاق ابن مسکویه توجه ویژه ای داشت، کتاب را از عربی به فارسی ترجمه کرد و بدین سبب، کتاب را «اخلاق ناصری» نامید. خواجه تغییرها و افزوده هایی نیز در آن اعمال کرده است. کتاب ابن مسکویه منحصر به اخلاق است و اخلاق ناصری، هر سه بخش حکمت نظری؛ یعنی اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مُدن را نیز در بردارد. خواجه در بیان دو بخش دیگر، از گفتارهای اخلاقی حکیمان پیشین، متناسب با همان موضوع سود جسته است. در مقدمه کتاب، به تعریف حکمت و اقسام آن اشاره کرده است. اخلاق ناصری از نظر اخلاقی و ادبی، ارزش و اهمیت بسیاری دارد. خواجه از عالمان مشهور امامیه است. وی در حکمت و بیشتر علوم زمان خود مهارت داشته است. اوصاف الاشراف، کتاب اخلاقی دیگر اوست که آن را بر پایه مفاهیم قرآنی نگاشته است. تجرید الاعتقاد در علم کلام، از دیگر تألیفات اوست. شرح کتاب های فلسفی و ریاضی، ساخت رصدخانه مراغه و نگارش تاریخی به نام ایلخانی از خدمات ارزنده اوست.

جامع السعادات، محمد مهدی نراقی

ملامحمد مهدی نراقی، فرزند ابوذر، در نراق نزدیک کاشان به سال 1128 ه . ق به دنیا آمد. در سال 1209 ه . ق وفات یافت و در نجف اشرف به خاک سپرده شد. وی از مجتهدان برجسته قرن 12 و 13 ه . ق است. نراقی شاگرد هفت استاد بوده است که به «کواکب سبعه» معروف بودند. وحید بهبهانی، از مشهورترین آنهاست.

دوران زندگی نراقی، با رویدادهای سیاسی و فکری متعددی هم زمان بود، از جمله حرکت فکری «صوفیه» که به ایجاد فرقه «کشفیه» انجامید و دیگری تفکر «اخباریه» که بر سراسر حوزه های علمیه حاکم شد. جنگ های پی درپی میان ایران و عثمانی و افغان ها، از دیگر رویدادهای این دوران بود. شاید همین درگیری ها، عامل دوری مردم از اخلاق شده بود. با مطالعه جامع السعادات، طغیان تصوف و بیگانگی مردم از اخلاق به خوبی روشن می شود. نراقی افزون بر فقه و اصول، در هندسه، ریاضیات، حساب، هیئت و فلسفه نیز صاحب نظر بوده و تألیفاتی نیز داشته است. از کتاب های ایشان: جامع الافکار، قرة العیون، تجرید الاصول، معتمد الشیعه فی احکام الشریعه، المستقصی در ریاضیات و محرّق القلوب را می توان نام برد. بیشتر کتاب های اخلاقی ملامهدی نراقی یا جهت عقلی و نظری و فلسفی دارند یا جهت دینی و عملی، ولی جامع السعادات، از کتاب های اخلاقی است که هر دو بعد را دارد و در سه بخش مرتب شده است:

بخش اول: در مقدمات؛ بخش دوم: در بیان اقسام اخلاق و بخش سوم: در اخلاق ستوده. او در مقدمه، این کتاب را خلاصه ای از آنچه در شریعت اسلام از اخلاق وارد شده است می داند و اینکه مطالبی از اهل عرفان و حکمت نیز بر آن افزوده شده است. این کتاب، با بحثی فلسفی درباره نفس و قوای آن و خیر و سعادت و فضیلت ها و رذیلت ها آغاز می شود. ایشان هر یک از فضیلت ها و رذیلت ها را به یکی از قوای درونی انسان نسبت می دهد و با آیه ها و روایت ها به شرح آنها می پردازد و در پایان، راه معالجه هر رذیلتی را به شیوه ای حکیمانه بیان می کند. همچنین گه گاه به نصیحت و موعظه نیز می پردازد. در بیان اخلاق نیک و بد، دلایل عقلی و نقلی را در خوبی و بدی آنها آورده است. او نخست فضیلت ها را که متعلق به قوه عاقله است، بیان می کند. سپس آنچه را وابسته به نیروی شهوت است، به بحث می گذارد و چون هدفش، تنها بهبود و اصلاح نفس و پرورش و تهذیب اخلاق است، متعرض بحث تدبیر منزل و سیاست مدن که از بخش های دیگر حکمت عملی است، نمی شود.

معراج السعاده، ملا احمد نراقی

احمد بن محمد مهدی بن ابی ذر، مشهور به ملااحمد نراقی، فرزند عالم بزرگوار محمد مهدی نراقی صاحب جامع السعادات است. در روستای نراق، از توابع شهرستان کاشان در سال های 1185 ه . ق به دنیا آمد و در سال 1244 ه . ق وفات یافت. او از بزرگ ترین اسباب آوازه پدرش بود. در تألیفات نیز گام به گام، مرید پدر بوده و از شیوه تفکر و بررسی علمی پدرش تأثیر می گرفت. برای مثال، پدرش در فقه، معتمد الشیعه را می نویسد و او مستند الشیعه را به گونه ای مفصل تر و مشروح. پدر او دیوان شعری به نام طائر قدسی می نگارد و پسر طاقدیس را. پدر مشکلات العلوم و پسر خزائن را. در اخلاق نیز کتاب معراج السعادة را به پیروی از کتاب جامع السعادات پدرش نگاشته است. حدود سی کتاب در شعر، فقه، اصول فقه، اخلاق و ریاضی به ایشان نسبت داده شده است. معراج السعادة، ترجمه کتاب جامع السعادات به زبان فارسی است که به درخواست فتح علی شاه قاجار با اندکی اضافات در باب عدالت و اخلاق اجتماعی و سیاسی تألیف شده است. این کتاب، به چهار باب و چندین فصل تقسیم شده است. باب اول: درباره شناخت نفس و چگونگی تهذیب اخلاق و به دست آوردن ملکات نفسانیه است.

باب دوم: در سبب بدی اخلاق و بیان قوای نفس و اموری که پیش از شروع به علم اخلاق، معالجه آن لازم است.

باب سوم: در بیان حفظ تعادل اخلاق نیکوست.

باب چهارم: در بیان انواع اخلاق است. در این باب، انواع صفات خوب و بد را نام برده و در هر صفتی افراط و تفزیط در آن و راه معالجه آن را بیان کرده است.

متن کتاب، ادبی و در برخی موارد به مناسبت، از اشعاری نیز بهره برده است.