پگاه حوزه، ش 82 و 83
مقاله مفصلی است که به گفته نویسنده آن، به کالبدشکافی روش شناسی تبیین آزادی می پردازد . ابتدا تحت عنوان تبیین مفهوم آزادی، این نکته خاطرنشان شده است که آزادی، از مفاهیم پایه ای انسان شناسی است، و این گونه مفاهیم به هنگام تعریف و تبیین، به مفاهیم دیگری که خود نیازمند تبیین انسان شناختی و اجتماعی اند، ارجاع داده می شوند و بدین سبب بر دشواری و صعوبت این تعریف ها افزوده می گردد . ازاین رو نویسنده سعی می کند در مقام تعریف و تبیین آزادی، در جست وجوی الفاظی برآید که هر یک بخشی از واقعیت حاضر و موجود در انسان را تحت عنوان «آزادی » نشان دهند و با توجه به این مطلب، آزادی را به «امکان کنش متاملانه مبتنی برانگیزه و اراده درونی و خودجوش انسان کنشگر» تعریف می کند .
بنا به تعریف فوق، کنش های غیرمتاملانه، کنش های مبتنی بر انگیزه های تحمیلی یا انگیزه های ناخودآگاه انتقالی، کنش های مبتنی بر مقدمات اجبارکننده طبیعی و واکنش های تحت تاثیر محرک های شدید و اجبارکننده، هیچ یک کنش های آزادانه تلقی نمی شوند .
آزادی به چهار سطح «آزادی فکر و اندیشه » ، «آزادی عقیده و آیین » ، «آزادی بیان » و «آزادی رفتار» قابل تقسیم است . از میان چهار سطح مذکور، تنها آزادی فکر و اندیشه است که می تواند صد در صد فردی تلقی شود و با پنهان ماندن در ذهن فرد، از تاثیر اجتماعی دور بماند .
آزادی، دست کم از هشت زاویه، قابل بررسی و تبیین است: فلسفی، فلسفه سیاسی، حقوق اساسی، فلسفه اخلاق، کلام، فقه، علوم تجربی و نظام نهادینه اجتماعی . از زاویه نگرش عقلانی، تبیین اصل وجود یا عدم آزادی در نهاد انسان در فلسفه، چیستی و چگونگی آزادی اجتماعی و سیاسی در فلسفه سیاسی، آزادی به منزله حقی انسانی در حقوق اساسی، و نسبت آزادی با اخلاق در فلسفه اخلاق مورد بحث قرار می گیرد .
از زاویه نگرش وحیانی (معرفت دینی)، نسبت آزادی با دین و دینداری در علم کلام، و نسبت آزادی با آموزه های رفتاری دین در علم فقه مورد بحث و بررسی قرار می گیرد . از زاویه نگرش تجربی، نسبت آزادی با تجربه گرایی علمی در مباحث مبادی علوم تجربی، و نسبت آزادی با نظام نهادینه و قانونی در مباحث ناظر به نظام نهادینه اجتماعی باید مورد بحث و بررسی قرار گیرد .
در تبیین آزادی و جوانب آن، بسیاری مرتکب خطاهای روش شناختی ناظر به خلط منابع استدلالی و سطوح آزادی شده اند که باید از این خطاها بپرهیزیم . در این باره نویسنده پیشنهاد می کند که نخست بررسی عقلانی صورت گیرد، سپس بررسی وحیانی با استمداد از نتایج بررسی عقلانی انجام پذیرد و در نهایت، با استمداد از اصول و مبانی به دست آمده در بررسی عقلانی و وحیانی، بررسی تجربی پیش گرفته شود .