عصرما، ش 222
چکیده: نویسنده در تحلیل انتخابات خرداد 1380 به سه گفتمان آزادی طلب، رفاهی و امنیتی اشاره می کند و در نهایت، انتخابات را تفوق گفتمان اول می داند .
انتخابات خرداد 1380 محل تعارض و چالش سه گفتمان بزرگ امنیت، آزادی و رفاه بود . نماد گفتمان آزادی، سیدمحمد خاتمی، نماد گفتمان امنیت علی فلاحیان و نماد گفتمان رفاه احمد توکلی بودند . سایر کاندیداها نیز کم و بیش به یکی از دو گفتمان حاشیه ای تعلق داشتند . در این مقال، به اختصار نقاط افتراق گفتمان مسلط را با دو گفتمان حاشیه ای بررسی می کنیم .
1 . نقاط افتراق گفتمان آزادی با امنیت: گفتمان آزادی، اساسی ترین مساله ایران امروز را تعریف دقیق روابط میان مردم و حکومت می داند . اگرچه این گفتمان توجه به نیازهای اقتصادی را ضروری می داند، اما راه حل بنیادین رفاه اجتماعی را نه در برخی اصلاحات صوری، بلکه در اصلاح ساختارها و فرایندها می داند .
این گفتمان مرز مشخصی با گفتمان امنیت دارد . معمای امنیت و آزادی از معماهای ریشه دار تاریخ تفکر سیاسی و اجتماعی است که متفکرانی چون لاک و هابز و روسو در آن تاملاتی جدی داشته اند . انبساط و انقباض بیش از حد هر یک از این دو می تواند حکومتی به فراخی حکومت استبدادی یا دموکراتیک در هر یک از دو سوی طیف مستقر سازد . انبساط فزاینده نگرش امنیتی در جامعه می تواند حکومت را به سوی اطلاق و خود کامگی، و انبساط قانونمند آزادی می تواند حکومتی دموکراتیک ایجاد نماید . در مغرب زمین، هابز نگرشی انبساطگرایانه به امنیت دارد و معتقد است افراد جامعه باید تمامی آزادی خود را تقدیم اراده ای فراتر به نام «دولت » نمایند تا او با اقتدار کامل امنیت را تامین کند . لاک و روسو اندیشه هابز را تعدیل کردند و درنهایت راه حل تفکیک قوا به عنوان یکی از مجاری تمدن نوین بشری اتخاذ شد که بر اساس آن، بر تفوق آزادی قانونمند به عنوان ضامن حفظ منیت شهروندان تکیه می شود . از این رو در گفتمان آزادی، حاکمیت به سه بخش متعادل تقسیم می شود و ملت کاملا مراقب است که حاکمیت، حریم آزادی را مورد تجاوز و تهدید قرار ندهد .
اما رابطه مردم و حکومت در مشرق زمین و به ویژه ایران، سرگذشتی غم انگیز دارد . انقلاب اسلامی فرصتی بود برای تجدید و بازتفسیر رابطه مردم و حکومت که انتخابات 80 وضوح و بالندگی بیشتری بدان بخشید . انتخابات 80 به وضوح تمایزهای گفتمان آزادی را با دو مقوله پیش گفته مشخص کرد; چه، گفتمان آزادی شرط تحقق امنیت و رفاه اجتماعی را بهره مندی جامعه از آزادی در چارچوب قانون می دانست و حتی رای به عدم تحقق امنیت و رفاه، بدون آزادی بود .
2 . تمایز گفتمان آزادی با گفتمان رفاه: این تفاوت نیز از منطق مشابهی پیروی می کند . گفتمان رفاه، توسعه سیاسی و آزادی خواهی را بازی جناحی تلقی می کند و تنها راه نجات کشور را بهبود وضع معیشت مردم می داند و این هدف را تنها از طریق تکیه بر فاکتورهای اقتصادی پی می گیرد; بدون آن که بخواهد نقطه وصلی میان اقتصاد و امور سیاسی - اجتماعی برقرار کند . در مقابل، گفتمان آزادی، رمز توسعه اقتصادی را در نهادینه کردن آزادی و ایجاد امنیت سرمایه گذاری می داند . این منظر با استخدام دو مفهوم قانون گرایی در عرصه داخلی و تنش زدایی در سطح بین المللی، نگاه سرمایه گذاران جهانی را مورد توجه قرار می دهد .
باری، با صرف نظر از مختصات هر یک از این سه گفتمان، نکته مهمی که انتخابات 80 را از انتخابات 76 متمایز می کند، ظهور پرقدرت گفتمان رفاه در عرصه رسمی جامعه بود . در انتخابات 76 ، صحنه انتخابات محل تعارض و رقابت دو گفتمان ارزشی و دموکراتیک بود; اما گفتمان رفاه آنچنان خود را غیر قابل خدشه تلقی کرد که گویی بسان ذخیره ای معنایی در ذهنیت نخبگان ایرانی ریشه دوانده است و هر تحولی در جامعه لاجرم به تفوق و اولویت حاملان گفتمان سازندگی خواهد انجامید . اما دوره 76 تا 80 بسیاری از این ذهنیت ها را متحول کرد . اصحاب گفتمان ارزشی سابق نیز باگذار آرام از کنار ابعاد ارزشمندانه خود و تکیه صرف بر اقتصاد، عرصه رقابت را از رقابت عقلانی - ارزشی انتخابات 76 به عرصه رقابت آزادی - رفاه در انتخابات 80 بدل کردند .
اشاره
1 . بی تردید امنیت، رفاه و آزادی سه شاخصه حکومت مطلوبند که در نظریات سیاسی به آنها پرداخته می شود . در عین حال نباید این نکته را از نظر دور داشت که در شرایط خاص اوضاع یک کشور، ممکن است هر یک از نخبگان برای رسیدن به وضعیت مطلوب، تاکید بیشتری بر یکی از این شاخصه ها داشته باشد . مسلما نمی توان گفت خروج از بحران ها در همه وضعیت ها در گرو امنیت یا آزادی یا رفاه است . مسلما هر یک از مشکلات و بحران ها تابع کمبود ظرفیت خاصی است که باید برای جبران آن کوشید .
2 . پارادایم امنیت در دنیای امروز بسیار متفاوت با دوران قدیم است و این طور نیست که برای رسیدن به امنیت بیشتر باید پل های آزادی خراب شود . وجود ساختارهای نیرومند حامی آزادی در کنار داشتن پایه های قانونی محکم در جهت حفظ امنیت، امری است ممکن و مطلوب . بنابراین توسعه پارادایم امروزین امنیت که با شاخصه های مدرن تعریف می شود، الزاما رفتن به سمت استبداد را طلب نمی کند .
3 . در انتخابات اخیر، تلقی مردم از شعارهای آقای توکلی تلقی رفاه طلبانه نبود . بیشترین تاکید نامزد مزبور بر عدالت اجتماعی و اقتصادی بود و به روشنی دیدگاه های این نامزد با آنچه قبلا و در دوره قبل از 76 به «گفتمان سازندگی » معروف شده بود متفاوت بود . این نامزد نه تنها برنامه دولت خاتمی را مورد انتقاد قرار می داد، دوران سازندگی را نیز مورد مناقشه جدی قرار داده بود . از این رو به نظر می رسد تعبیر گفتمان رفاه از آن و یکی دانستن آن با گفتمان سازندگی، آن چنان که در این مقاله مورد اشاره قرار گرفته، محل تامل جدی است . می توان گفت نامزد مزبور بیش از آن که نماینده گفتمان رفاه باشد، سخنگوی گفتمان عدالت بود .
4 . غلبه تعداد آرای رئیس جمهور منتخب بر سایر رقبا، صرفا به اعتبار غلبه یک گفتمان، یعنی گفتمان آزادی نبود; به دلیل این که تفوق آرا صرفا تابع تفوق گفتمان نیست و ده ها عامل دیگر می تواند انگیزه مردم و به خصوص توده را در رای دادن به یک فرد شکل دهد . با این همه نمی توان انکار کرد که وجود آزادی و ساختارهای قانونمند، مطالبه ای است جدی که پس از انقلاب اسلامی و خصوصا در دوران اخیر کانون توجه جدی بسیاری از آحاد جامعه اسلامی قرار گرفته است و نمی توان تغییر مطالبات و هنجارها را با توجه به شرایط خاصی که بر این دوران حاکم است انکار کرد .
