اطلاق زکات بر صدقه مستحبی

و اقیموا الصلاة و آتوا الزکاة الذین ان مکنا هم فی الارض اقاموا الصلاة و آتوا الزکاة; آنان که خدا را یاری می کنند» کسانی هستند که اگر در روی زمین به آنان اقتدار بخشیم، نماز را به پا می دارند و به مستحقان زکات می دهند.

و اوصانی بالصلاة و الزکاة ما دمت حیا; خدا مرا تا وقتی که زنده ام به نماز و زکات سفارش کرده است.

قرآن زکات را یکی از شرایط رستگاری مؤمنان دانسته است; چنانکه در سوره مؤمنون می خوانیم:

قد افلح المؤمنون الذینهم فی صلوتهم خاشعون و الذینهم عن اللغو معرضون و الذینهم للزکاة فاعلون; همانا اهل ایمان به رستگاری رسیدند آنان که در نماز خاشع هستند و آنان که از سخن باطل و بیهوده دوری می کنند و آنان که زکات مال خود را می پردازند.

علاوه بر این اثر مهمتر زکات پاکی دلها و از میان رفتن زنگارهای بخل و وابستگی هاست. خداوند می فرماید:

خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها; [ای رسول ما،] از مؤمنان صدقه دریافت کن تا بدان صدقات جانهایشان را پاک و پاکیزه سازی.

پیامبران و پرداخت زکات

با توجه به آثاری که ذکر شد زکات در سیره انبیاء و ائمه معصومین - علیهم السلام - جلوه خاص و جایگاهی ویژه یافته است. قرآن کریم پس از اینکه از حضرت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب یاد می کند، می فرماید:

و جعلناهم ائمة یهدون بامرنا و اوحینا الیهم فعل الخیرات و اقام الصلاة و ایتاء الزکاة و کانوا لنا عابدین; و آنان را پیشوای مردم ساختیم تا خلق را به امر ما هدایت کنند و هر کار نیکو، بویژه اقامه نماز و ادای زکات، را به آنها وحی کردیم و آنها هم به عبادت و اطاعت ما پرداختند.

خداوند در باره حضرت اسماعیل نیز می فرماید: «و کان یامر اهله بالصلاة و الزکاة; اسماعیل خانواده خود را به نماز و زکات فرمان می داد.

پرداخت زکات در سیره نبی خاتم «ص »

سیره نبی خاتم اسلام و ائمه معصومین - علیهم السلام - بر پرداخت زکات بوده است. یکی از القابی که امیرمؤمنان علی(ع) حضرت صدیقه را با آن خطاب می کرد این بود: «یابنت من حمل الزکاة فی طرف ردائه و بذلها علی الفقراء; ای دختر شخصیتی که زکات را با گوشه ردای خویش بر می داشت و بر فقرا بذل می کرد.

ابوذر می گوید: در یکی از شبها خدمت رسول گرامی اسلام شرفیاب شدم، دیدم ناراحت است. بعدها علت ناراحتی اش را پرسیدم، فرمود: چهار دینار از بیت المال باقی مانده بود، نتوانسته بودم آن را به نیازمندان برسانم; نگران بودم شاید عمر به سرآید و تا فردا مهلت پیدا نکنم.

به نقل بسیاری از نویسندگان اهل سنت و شیعه این آیه شریفه در باره امیرالمؤمنین علی(ع) نازل شده است: انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون; ولی و سرپرست شما تنها خدا و رسول و مؤمنانی هستند که نماز به پا داشته، در حال رکوع زکات می پردازند. چنانکه علامه امینی در کتاب الغدیر بیست منبع از منابع اهل سنت را می شمارد که همه آنان شان نزول آیه را بر حضرت علی علیه السلام تطبیق کرده اند. حسان بن ثابت در باره آن واقعه چنین سرود:

فانت الذی اعطیت اذ انت راکع فدتک نفوس القوم یا خیر راکع بخاتمک المیمون یا خیر سید و یا خیر شار ثم یا خیر بایع

جانهای مردم فدای تو باد، ای بهترین رکوع کننده و ای بهترین آقا که نیکترین جمع کننده ای و بهترین فروشنده هستی.

رابطه پرداخت زکات و حالات امیرالمؤمنین علیه السلام در نمازدر اینجا ممکن است با توجه به حالاتی که از نماز امیرمؤمنان علی - علیه السلام - بیان شد، این پرسش پیش آید که چگونه حضرت متوجه سائل می شود و در حال نماز به او زکات می پردازد در حالی که نقل شده در حال نماز تیری از پای آن حضرت بیرون آوردند و آن بزرگوار متوجه آن نشد؟ به این پرسش جوابهای گوناگونی داده اند.

1. آن حضرت به امور غیر الهی التفات نمی کرد و زکات کار الهی است.

2. حالات امام در نمازهای واجب و مستحب فرق می کند. ممکن است عدم توجه به بیرون آوردن تیر در نماز واجب تحقق یافته است.

3. معصومان در سیر و سلوک معنوی و به پایان رساندن میقات الهی حالات مختلفی دارند. در بعضی از حالات چنان در جلال و ذات ربوبی مستغرق می شوند که از همه چیز، حتی از اطرافیان خود، غافل می شوند; چنانکه از رسول گرامی اسلام نقل شده است: «لی مع الله وقت لا یسعه ملک مقرب و لا نبی مرسل; برای من وقت و حالتی است که هیچ ملک مقرب و پیامبر مرسلی را در آن راه نیست.

چنانکه امام صادق - علیه السلام - نیز هنگام تلاوت قرآن در نماز بیهوش می شد. وقتی علت این امر را از آن حضرت پرسیدند، فرمود: به خاطر تکرار زیاد آیات قرآن در نماز این حالت به من دست داد، «فلم تقم القوة البشریة بمکاشفة الجلالة الالهیة; در نتیجه قدرت بشری نتوانست در مقابل ظهور جلوه های الهی مقاومت کند.

مواقعی نیز پیش می آید که معصومان حالت اوج ندارند، در این هنگام توجه به اطرافیان واقع شدنی است. نظیر این مطلب را سعدی در باره حضرت یعقوب بیان می کند:

یکی پرسید از آن گم کرده فرزند که ای روشن گهر پیر خردمند ز مصرش بوی پیراهن شنیدی چرا در چاه کنعانش ندیدی بگفت احوال ما برق جهان است دمی پیدا و دیگر دم نهان است گهی بر طارم اعلی نشینیم گهی بر پشت پای خود نبینیم

امامان معصوم(ع) معمولا مالی برای خود باقی نمی گذاشتند و هر چه بود انفاق می کردند. چنانکه در آخرین سخنان پیامبر گرامی اسلام، هنگام وداع با مردم، آمده است:

«الم اربط حجر المجاعة علی بطنی; آیا [برای مقدم داشتن دیگران بر خود] از گرسنگی سنگ بر شکم نبستم.

به اتفاق مفسرین آیات 9 و 10 سوره دهر در باره عترت پیامبر اکرم(ص) نازل شده است. علی، فاطمه، حسین و حسین - علیه السلام - وقتی در وقت افطار غذای خویش را به یتیم، مسکین، و اسیر بخشیدند و خود با آب افطار کردند، این آیه نازل شد: «و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا; می بخشیدند طعام خود را با دوستی «که نسبت به آن طعام دارند و یا بر دوستی خدا» به فقیر و اسیر و طفل یتیم و «می گویند» ما فقطبرای رضای خدا بشما طعام می دهیم و از شما هیچ پاداشی و سپاسی نمی طلبیم.

در حالات امام حسین - علیه السلام - آمده است که وقتی می خواستند بدن حضرت را دفن کنند، چشمشان به زخمی افتاد که به زخم شمشیر و تیر شباهت نداشت. علت را از امام زین العابدین - علیه السلام - پرسیدند، فرمود: این راحت به خاطر بردن غذا و خوراکی به خانه فقیران و مسکینان است.

در روایت آمده است: «و عن الحسن و الحسین - علیهما السلام - انهما کانا یؤدیان زکاة الفطر عن علی - علیه السلام - حتی ماتا و کان علی بن الحسین - علیه السلام - یودیها عن الحسین - علیه السلام - حتی مات; امام حسن و امام حسین - علیهما السلام - زکات فطره را از سوی علی - علیه السلام - می پرداختند تا اینکه آن دو بزرگوار از دنیا رفتند و امام زین العابدین - علیه السلام - نیز، پس از شهادت پدر، زکات فطره را برای ایشان پرداخت می کرد تا اینکه خود رحلت کرد.

سپس امام صادق - علیه السلام - می فرماید: «و کان ابوجعفر - علیه السلام - یؤدیها عن علی - علیه السلام - حتی مات ... ، انا اؤدیها عن ابی - علیه السلام -; امام باقر - علیه السلام - نیز این چنین بود و از جانب پدر بزرگوارش فطره می پرداخت و من نیز از جانب پدرم فطره می پردازم.