بهره وری و منابع طبیعی

پیشرفت، رشد و تحوّل هر کشور و جامعه ای، در گرو داشتن دانش و فناوری و استفاده بهینه و مطلوب از امکانات و ظرفیت هاست. در این راستا، بهره گیری از منابع و استعدادهای طبیعی و انسانی، امری بایسته و ضروری به نظر می اید. بهره وری را می توان به استفاده مطلوب از امکانات، سرمایه ها، نیروها، منابع و فرصت ها در تولید کالا و علم و عرضه خدمات» تعریف کرد. در چنین حالتی، بهره وری می تواند بیشترین استفاده از کمترین امکانات و منابع مادّی (فنّاوری، مدیریت، نیروی انسانی و منابع طبیعی) و معنوی (ارزش ها، رفتارها و هنجارهای اجتماعی) در راه رسیدن به رشد و شکوفایی همه جانبه زندگی انسان باشد.

ضرورت بهره وری

در حال حاضر، در ایران با وجود داشته های فراوان انسانی و طبیعی (بویژه منابع طبیعی اوّلیه و انرژی) و تأکید مستقیم و غیرمستقیم آموزه های دینی و سنّت های سازنده ملّی در مورد بهره وری بهینه از منابع و امکانات، میزان بهره وری در بخش های مختلف جامعه در حدّ مطلوبی نیست. از سوی دیگر، گسترش روزافزون جمعیت و مصرف شتابان منابع و نیز محدودیت آنها، روز به روز، قدرت بهره برداری از منابع را محدودتر کرده و موجب گران تر و مشکل تر شدن دسترسی به منابع اوّلیه تولید شده است.

حال اگر قصد داریم در دنیای پُررقابت امروزی، رونق اقتصادی و اجتماعی بهتری داشته باشیم، لازم است به بهره وری بالایی برسیم؛ زیرا ایستادگی و تداوم حیات در صحنه جهانی، مستلزم سرعت و دقّت بیشتر است. این مسئله برای کشور ما اهمیت ویژه ای دارد؛ چون در سه دهه اخیر، شاهد تحوّلات بزرگ اجتماعی، سیاسی و اقتصادی از جمله: انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی، تحریم های اقتصادی و بلایای طبیعی بزرگ (مثل زلزله) بوده ایم و به همین دلیل، برای جبران این خسارت ها و رفع تنگناهایی چون: بیکاری، وجود یارانه های غیرمنطقی، محاصره اقتصادی، کمبود مسکن و دَه ها مشکل دیگر، باید تلاش و نهضتی همه جانبه را آغاز کنیم و زمان را به همراه حفظ کیفیت و کمیت، به بند کشیم که تنها با تکیه بر اصل بهره وری، به این هدف خواهیم رسید.

آسیب شناسی بهره وری در ایران

این موضوع از ابعاد مختلفی می تواند مورد بررسی قرار گیرد؛ از جمله از دیدگاه منابع انسانی، منابع طبیعی و نیز از دیدگاه اقتصادی (تولید، توزیع و مصرف) که هر کدام از این موارد، خود، شامل زیرمجموعه ای از موضوعات مختلف هستند؛ امّا آنچه در این جا مدّ نظر است، آسیب شناسی و شیوه استفاده بهینه از منابع طبیعی و ذخایر ملّی است.

بهره برداری نامطلوب از منابع طبیعی

ذخایر و منابع طبیعی مانند: آب، خاک، جنگل و مرتع و انرژی (سوخت های فسیلی، نیروی باد و...)، ارزشمندترین ثروت های یک کشور هستند و پشتوانه عظیمی برای اقتصاد به شمار می ایند. با تمام اهمیتی که منابع و ذخایر طبیعی دارد، شیوه بهره برداری از منابع و ذخایر کشور ما، وضعیت مطلوبی ندارد.

آب

در حال حاضر در کشور ما، برای مصارف شهری و روستایی و صنعتی و کشاورزی، از شیوه های مختلفی برای بهره برداری از منابع آبی بهره گرفته می شود که کم تر با استانداردهای بهره وری هماهنگ است، به گونه ای که از 400میلیارد متر مکعب باران سالانه، 270 میلیارد متر مکعب آن، به صورت های مختلف، تبخیر یا از دسترس، خارج می شود.

میانگین مصرف سرانه آب در جهان (در بخش های مختلف)، حدود 580 متر مکعب برای هر نفر در سال است؛ ولی در ایران ـ که کشوری کم آب نیز هست ـ، این رقم برای هر نفر، 1300 متر مکعب است. در بخش صنعت هم آب، به دلیل آلوده شدن به سموم و مواد شیمیایی و میکروبی و وارد شدن از راه چاه ها به سفره های زیرزمینی، کیفیت خود را از دست می دهد و قابلیت بهره برداری مجدّد از آن، کاهش می یابد.

به هر حال، این موارد، بیانگر اتلاف و اسراف بیش از اندازه آب است که با اصلاح فرهنگ مصرف، می توان انتظار بهره وری بیشتری از آن داشت.

خاک

خاک، یکی دیگر از منابع ارزشمند حیات بشری است که برای تشکیل یک سانتی متر آن در روی زمین، بیش از هزار سال زمان نیاز است و به همین دلیل، باید از آن درست استفاده کرد. بهره برداری نادرست از خاک، موجب فرسایش آن می شود که این امر، پیامدهای ناگوار فراوانی خواهد داشت، از جمله این که می تواند زمین های کشاورزی را به بیابان تبدیل کند، راه های بیابانی را مسدود کند، محصولات غذایی را کاهش دهد، هوای شهر و روستا را به گرد و غبار آلوده کند، موجب جاری شدن سیل شود، سدها، دریاچه ها و منابع آبی را از خاک، انباشته کند و بدین ترتیب، هزینه های فراوانی بر دوش ملّت خواهد گذاشت. متأسّفانه، هرساله در کشور ما، به خاطر دخالت های بی رویه انسان، مانند: چرای بی رویه دام، بهره برداری بیش از حد از خاک، شیوه شخم زدن نامناسب خاک و کندن بوته ها و درختچه ها برای تأمین سوخت، میلیون ها تُن خاک از بین می رود و به وسعت مناطق بیابانی افزوده می شود؛ در حالی که با افزایش جمعیت و نیاز به موادّ غذایی بیشتر، حفظ زمین های حاصلخیز، اهمیت بیشتری پیدا می کند. پیامبر اکرم(ص) در این مورد می فرماید: حُرمت زمین را نگه دارید؛ زیرا زمین به منزله مادر شماست».1

جنگل و مرتع

جنگل ها، با تعدیل هوا، فراهم آوردن فراورده های صنعتی، ساختمانی و پزشکی مورد نیاز و از همه مهم تر، حفظ خاک و پیشگیری از جاری شدن سیلاب و پیامد های ناشی از آن، شرایط مساعدی برای زندگی انسان فراهم می آورند. اگر درختان جنگلی در حجم انبوهی قطع شوند، تعرّق گیاهان کاهش می یابد که خود این امر، به کاهش بارندگی و خشک شدن خاک و گسترش مناطق بیابانی می انجامد.

متأسّفانه در کشور ما، روند تخریب جنگل، با شدّت زیادی ادامه دارد؛ به گونه ای که سالانه چهار درصد جنگل های کشور ما نابود می شود و طی چهل سال اخیر، سی درصد از حجم جنگل های کشور کم شده است.2

سالانه، میلیون ها متر مکعب از ذخیره چوب و منابع ملّی کشور ـ که به راحتی قابل تجدید نیست ـ، برداشت می شود و به این مسئله، آتش سوزی های مکرّر را نیز باید اضافه کرد که موجب تخریب سریع تر آن شده است.

درباره مراتع هم باید گفت با تمام اهمیتی که مراتع، در تنظیم نظام توزیع طبیعی آب و آبخیزها، جلوگیری از جریان سیلاب ها و همین طور تولید علوفه (بویژه برای دام های عشایر) و در نتیجه تولید گوشت قرمز و نیز در محصولات متفرّقه دارویی و صنعتی و خوراکی دارد، سرعت تخریب آنها از تخریب جنگل هم سریع تر است و دردناک تر، این جاست که این تخریب، در کشوری روی می دهد در باورهای دینی مردمش، درختکاری را مقدّس شمرده است: پیامبر(ص) فرمود: هر که درختی بنشاند، به اندازه میوه ای که از آن درخت به عمل می اید، پاداش برای وی ثبت می شود».3

سوخت و انرژی

انرژی، موتور حرکت هر جامعه به شمار می اید. چرخ صنعت، بر مدار انرژی می چرخد و تولید و مصرف اصولی و منطقی آن، بیانگر رشد و پیشرفت هر کشور است. خوش بختانه کشور ما، دارای منابعی سرشار از انرژی (بویژه نفت و گاز) است و در زمینه انرژی های دیگر (مانند جریان آب و باد و انرژی های نو مانند انرژی خورشیدی و زمینْ گرمایی) شرایط مطلوبی دارد؛ امّا با بالا رفتن استانداردهای زندگی و سطح رفاه عمومی جامعه و شیوه های نادرست مصرف در بخش های مختلف حمل و نقل و صنعت و کشاورزی، سطح مصرف انرژی در کشور، به صورت بی رویه افزایش یافته است. برای مثال: سالانه، میلیاردها ریال یارانه فقط برای وارد کردن بنزین از خارج، از سوی دولت پرداخت می شود. بیشترین مصرف کننده انرژی در کشور، بخش خانگی و حمل و نقل است که کم ترین نقش را در تولید به عهده دارند. این درست بر عکس کشورهای توسعه یافته است که بیشترین مصرف انرژی را در بخش صنعت دارند و از این راه، کسب درآمد می کنند. این مصرف بی رویه انرژی در کشور، سالانه، علاوه بر تحمیل کردن هزینه های هنگفت بر دوش دولت و جامعه، موجب آلودگی محیط زیست نیز می شود.

بهینه سازی یا بهبود بهره وری

جهان هستی، سرشار از نعمت ها و امکانات بی شماری است که خالق هستی، در خدمت بشر قرار داده است. قرآن در این باره می فرماید: از هر چه خواستید، به شما بخشید. اگر در صدد شمارش نعمت خدایید، نخواهید توانست آن را به شمار درآورید».4

اگر چه نعمت های الهی بی شمار است، ولی بی حساب نیست. از این رو، باید در راه خیر و صلاح خود و جامعه، از آنها درست استفاده کرد. در حال حاضر، در جامعه ما، نعمت ها و منابع فراوانی وجود دارد که دانسته و ندانسته، از آنها استفاده درستی نمی کنیم. از این رو لازم است این نعمت ها و منابع را بهتر بشناسیم و در مرحله دوم، از اسراف و زیاده روی و هر گونه استفاده نادرست از نعمت ها (که از موانع اصلی توسعه و رشد مادّی و معنوی جوامع است) بپرهیزیم.

به دست آوردن دانش و تخصّص لازم، یکی از شیوه های صحیح بهره گیری از منابع و نعمت هاست. گاهی ممکن است امکانات و منابع فراوانی در دست باشد، ولی انسان به دلیل ناآگاهی و نداشتن تخصّص لازم، نتواند از آنها بهره کافی ببرد. امام علی(ع) در این باره می فرماید: هیچ کاری نیست مگر این که در انجام آن، نیازمند آگاهی هستی».5 همچنین به نقش مدیریت کارآمد در بهره گیری بهینه از منابع، امکانات و نعمت های الهی، نباید بی توجّه بود؛ زیرا به کمک آن می توان توانایی ها و استعدادهای نهفته در وجود انسان ها را کشف کرد و پرورش داد و از کم ترین منابع، بیشترین بهره برداری را به عمل آورد. بالا بردن سطح فرهنگ جامعه، بهره گیری مناسب از مفاهیم و ارزش های معنوی و اسلامی، برنامه ریزی و مدیریت زمان و مکان، از دیگر اصولی است که می توان برای پیشبرد بهره وری از آنها استفاده کرد.