اخلاق حکومتی / ویژگی دولتمردان اسلامی

مقدمه

پس از سقوط نظام شاهنشاهی که بنیادش بر جهل و فساد و تبعیض بود، نظام اسلامی که بر پایه علم و صلاح و عدالت در جامعه است، جای آن راگرفت. اکنون نظام اسلامی حکم می کند که کارگزاران از بالاترین مقام تا پایین ترین آن، صالح باشند و بر اساس علم و عدالت خدمت کنند. کارگزاران وقتی به اصلاح امور جامعه خواهند پرداخت که شایستگی آن را دارا باشند و شایستگی آنها در گرو اخلاق نیکوست. در این گفتار بر آنیم تا مطالبی را درباره اخلاق کارگزاران بنگاریم.

مفهوم و ضرورت اخلاق

اخلاق، جمع خُلق یا خُلُق به معنای سجیه و خوی و طبع و عادت آمده است.

انسان در داشتن اخلاق مجبور نیست، ولی اگر بخواهد مقام انسانی و قرب الهی را درک کند، ناچار است که دارای اخلاق ایمانی و انسانی باشد.

همه کارگزاران، از بالاترین مقام کشور که همان رهبر است، الگو می گیرند و او را سرمشق خویش قرار می دهند. ازاین رو، ولی فقیه که به عنوان رهبری، در رأس همه کارگزاران (وزرا، استانداران، فرمانداران و...) حکومت اسلامی قرار دارد، همواره متصف به ارزش ها و صفات نیکوی اخلاقی است. در روایات بسیاری آمده است که فقیه کسی است که رسالت انبیا را بر عهده دارد و باید در گفتار و کردار نیز مانند آنان باشد و همان گونه که انبیا دارای صفات الهی و انسانی مثل: ایمان، تقوای الهی، خلوص در اطاعت از خدا، عدالت، پاکی نفس، امانت، شجاعت و... بودند، فقیه عادل نیز باید این صفات را در خود نهادینه سازد.

فقیه علاوه بر این که باید صاحب علم و فتوا و تدبیر باشد، باید زهد و تقوا نیز داشته باشد. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

خبر می دهم شما را که فقیه واقعی و حقیقی، آن کسی است که به مردم رخصت در گناه و معصیت خدا را ندهد و آنها را از رحمت خدا مأیوس نکند و از مکر خدا ایمن نسازد و قرآن را از جهت بی رغبتی به آن و رغبت به غیر آن رها نکند.

حضرت در نامه ای به مالک اشتر چنین می نویسد:

باید به کارگزاران دولتی در آنجا که منشیان تو از پاسخ دادن به آنها درمانده اند، پاسخ دهی و نیاز مردم را در همان روزی که به تو عرضه می دارند، برآورده سازی. کار هر روز را در همان روز انجام بده؛ زیرا هر روز کار مخصوص به خود را دارد.

صفات کارگزاران

این، افرادند که جامعه را می سازند. پس، هر فردی با خودسازی می تواند در تشکیل جامعه ای با فضیلت، نقش مؤثری را ایفا کند. برای اصلاح جامعه باید ابتدا به اصلاح افراد پرداخت. اسلام نیز برای اصلاح جامعه نخست به فرد رو می کند و به او انواع لغزش ها و انحرافات را نشان می دهد و در مقابل، عدل و انصاف را توصیف می کند و با تشویق به نیکی و عدالت و یادآوری اجر و پاداش، جامعه را ازهلاکت و بدبختی نجات می دهد. بنابراین، کارگزاران در یک جامعه اسلامی باید ابتدا به اصلاح فردی خود بپردازند و از لیاقت و تقوای الهی برخوردار باشند و افرادی آگاه، دقیق و کنجکاو در مسائل و حوادث روز باشند. قوانین الهی و انسانی را فقط افراد شایسته و کاردان و با تقوا اجرا می نمایند. ازاین رو، افراد صالح باید در رأس امور قرار گیرند و به عدل عمل کنند. حضرت علی علیه السلام به مالک اشتر می فرماید:

کارهایی که بیش از هر چیز باید به آنها علاقه و توجه داشته باشی؛ میانه روی در حق است و گسترش دادن عدالت و همگانی کردن آن که سبب خشنودی بیشتر رعیت می شود.

مردم تابع کارگزارانند. آنها وقتی از کارگزارانِ حکومت، عدالت، صداقت، امانتداری و خدمت به همنوع را ببینند، به حق می گرایند.

1. خداجویی

از نخستین و مهم ترین شرایط حاکم و کارگزار آن است که خدا را ناظر بر اعمال خود بداند. کارگزاران در نظام اسلامی باید خدا جو باشند و با اعتقاد به این که خداوند پاداش دهنده حقیقی است، به انجام وظیفه بپردازند. هدف از خدمت به اسلام و رسیدگی به کارهای مردم، باید خشنودی خداوند باشد. این صفت به کارشان ارزش معنوی می بخشد.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

شخص مسئول باید خدای بزرگ را با دل و دست و زبان یاری نماید و خداوند ضامن شده است که یاری کننده خود را یاری می دهد و هر کس که به خدا ارج نهد، خداوند به او عزت و ارجمندی می بخشد.

2. معادباوری

کارگزاران فرزانه نباید فراموش کنند که روزی خداوند را ملاقات می کنند و از دل بستگی آنان سؤال می شود و باید روزی جوابگوی عملکرد خویش باشند. در قرآن مجید آمده است: «به درستی که باکرامت ترین شما نزد خداوند، با تقواترین شماست.» (حجرات: 13) رسول گرامی اسلام می فرمایند: «سه چیز است که در هر کس نباشد، کارش سرانجامی خوش ندارد: 1. تقوایی که او را ازگناه بازدارد؛ 2. اخلاقی که با مردم مدارا کند؛ 3. حلمی که با آن سبکی و جهل نادانان را دفع نماید».

3. عدالت

نهایت کمال هر شخصی داشتن صفت عدالت و میانه روی است؛ ولی کارگزار نظام اسلامی، مخصوصا عهده داران قضا و داوری باید بیش از دیگران از عدالت برخوردار باشند. در سایه عدل فرمان روایان، کار و کسب مردم رونق می گیرد، بازار علم و عمل طراوت می یابد و ناموس دین و شریعت نیرویی تازه می یابد.

مدینه فاضله در پرتو عدل، صورت حقیقی پیدا می کند و همه با هم خدمتگزار و مهربان می شوند.

;ریاست به دست کسانی خطاست

;که از دستشان دست ها بر خداست.

از حضرت علی علیه السلام پرسیدند: عدل یا بخشش، کدام بهتر است؟ فرمود:

عدالت، هر چیزی را در جای خود می نهد، در حالی که بخشش آن را از جای خود خارج می سازد. عدالت، تدبیر عمومی مردم است، در حالی که بخشش گروه خاصی را شامل می شود. پس عدالت شریف تر و برتر است.

از رسول اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده است: «یک ساعت به عدل پرداختن، بهتر است از هفتاد سال عبادت که روزها روزه دار باشند و شب ها را به احیا و شب زنده داری سپری کنند».

;اگر عدل کردی در این ملک و مال

;به مالی و ملکی رسی بی زوال

آری! به این چند روزه دوران قدرت نباید مغرور شد و از عدل و داد و شفقت و مرحمت بر زیردستان نباید غافل ماند.

4. عزت نفس

بزرگی و عزت نفس آن است که انسان در هنگام سختی ها و دشواری ها تحمل به خرج دهد. شخص کارگزار باید عزت نفس داشته باشد و زیر بار ذلت و خواری نرود و بیدی نباشد که به هر بادی بلرزد. از موقعیت و جایگاهش نادرست استفاده نکند. استقلال و آزادی یک ملت در گرو عزت نفس کارگزاران و زمامداران حاکم بر آن ملت است.

صاحبان همت بلند در صدد هستند به کارهای بزرگ و مشاغل عالی دست یابند. کارگزاری که عزت نفس دارد، هیچ گاه در برابر منافع دنیوی سر فرود نمی آورد.

;غلام همت رندان بی سر و پایم

;که هر دو کَوْن نَیرزَد به پیششان یک کاه

حضرت علی علیه السلام می فرماید: «ذلیل، کسی است که شکست و زبونی را می پذیرد؛ ولی عزیز شکست ناپذیر است و تن به خفت نمی دهد».

5. دانش

علم و دانش، فضیلت است؛ هر چند عالم در بیابانی کویر با مرگ دست و پنجه نرم کند. نادانی، پستی و ضدارزش است؛ هر چند اطراف جاهل را هاله ای از شرافت پدران، بستگان و پست و مقام و ثروت فرا گرفته باشد!

شخص عالم و دانا همیشه دارای شخصیت والایی است، هر چند پدران و بستگانش از طبقات پایین باشند؛ زیرا علم و دانایی، خود، ارزش و اعتبار است، حتی اگر جاهلان متوجه این ارزش نباشند. همان گونه که طلا ارزشمند و گران قیمت است، هر چند بازیچه دست کودکی شود که از ارزش آن بی اطلاع باشد. حضرت علی علیه السلام در وصف علم می فرماید: «ارزش هر فرد به مقدار دانایی اوست.» از آنجا که حکومت اسلامی حکومتی است بر پایه علم، تقوا، کاردانی و لیاقت افراد؛ لازمه بقای این حکومت، علم کارگزاران آن است. حکومت اسلامی، حکومت قانون است. هر کارگزار در هر مقام و پستی که باشد، باید اطلاعات لازم را درباره مقررات و قوانین، مورد نظر داشته باشد. در غیر این صورت، جاهل به قانون است و ناآگاهانه به مردم خیانت خواهد کرد و سبب نارضایتی مردم از حکومت خواهد شد. حضرت امیر، علی علیه السلام می فرمایند: «دانشمندان دین، حاکمان بر مردم هستند.»، «کاری که با دانش قرین است، اندک و بسیار آن سودمند است و کاری که با نادانی قرین است، نه اندک آن سود می دهد و نه بسیار آن.» البته نکته ای درباره علم قابل توجه است و آن هم این که: دانش نباید وسیله ای برای ویرانی، کشتار و آتش افروزی باشد در جهان کنونی ما که این گونه از دانش بهره می گیرند، نوعی سوء استفاده از علم است؛ زیرا دانش وسیله ای برای روشنایی راه زندگی و رسیدن به ارزش هاست. بنابراین، دانشی که باید به دنبال آن رفت و آن را فراگرفت، از نظر اسلام دانشی است که در خدمت بشر، نه برای نابودی او!

6. شهرت گریزی

اگر فردی با جدیت و کوشش فراوان، در زندگی فعالیت کند و تقدیرات الهی نیز با او همراه شود، خواه نا خواه هرچه بخواهد به دست می آورد.

شهرت طلبی گیاهی است که در دل های بیمار رشد می کند، مانند گیاهان هرزه ای که در زمین بایر می رویند. کارگزار در نظام اسلامی باید به شغلش مثل وسیله ای بنگرد که او را به حیات انسانی می رساند و رضای خدا را در آن دنبال کند و دین و زندگی و عقل را قربانی مقام نسازد؛ زیرا افرادی که در دنیا خواستار شهرت هستند از آخرت بهره ای ندارد؛ به همین دلیل است که اسلام به شدت ریاست طلبی را نهی نموده و تشنگان آن را ملامت کرده است. کارگزار اسلامی باید در پایان هر روز نفس خود را محاسبه کند که آیا برای ریاست طلبی و شهرت خود تلاش می کند یا رضای خداوند را در کارهای خود در نظر داشته است. افزون بر محاسبه نفس، مراقبه نفس هم لازم است؛ یعنی این که همیشه مراقب ظاهر و باطن خود باشد که معصیتی از وی صادر نشود و واجبی را ترک نکند. روزی نزد حضرت امام موسی بن جعفر علیه السلام نام شخصی آورده شد که علاقه زیادی به ریاست داشت. حضرت فرمود: «زیان دو گرگ خطرناکی که به جان گله ای بی چوپان افتاده اند، از ضرر و زیان ریاست طلبی برای دین مسلمانان بیشتر نیست».

7. دوراندیشی

از صفات برجسته ای است که زمامدار مسلمانان نباید از آن غفلت کند. کارگزاران تنها نباید به پی آمدهای کارهای خود در همین دنیا نظر داشته باشند، بلکه باید آخرت را نیز فراموش نکنند و کارشان را با توجه به پاسخگویی در عرصه قیامت انجام دهند. حضرت علی علیه السلام فرمود: «دوراندیش، کسی است که چیزهای فریبنده دنیا او را ازعمل برای آخرت باز ندارد».

8. کاردانی

زمامداران دانشمند و دوراندیش، وقتی می توانند خوب انجام وظیفه کنند و پاسخ قشرهای مختلف مردم را بدهند و به اصلاح امور آنان بپردازند که کاردان نیز باشند. شخص کاردان، شخص کارآزموده و زیرک است. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «پیروزی، در محکم کاری و دوراندیشی است و محکم کاری و دوراندیشی، در تجربه و کارآزمودگی است».

فرمان روا همیشه باید از خبرگزاران دانا و دیندار و دلسوز، احوال مردم را پرس و جو کند و لحظه ای از حال آنان بی خبر نباشد و سخن مظلومان را بشنود و بداند که ستم دیدگان جامعه به دادخواهی حاکم دل بسته اند و از او (که مانند طبیبی دانا و دلسوز است) درمان دردهای خود را می خواهند. حاکم اسلامی باید مانند نگهبانی هوشیار و بیدار، به ناله های ستم دیدگان گوش فرا دهد.

;نباید به نزدیک دانا پسند	;شبان خفته و گرگ در گوسفند
;حرام است بر پادشه خواب خوش	;که باشد ضعیف از قوی بارکش

حضرت علی علیه السلام در ایام خلافت، روزها به کار خَلق می پرداختند و شب ها به عبادت. یاران وفادار آن حضرت گفتند: چرا این همه خودت را به سختی می اندازی؟ فرمود: «اگر من روزها در آسایش به سر برم، کار رعیت ناتمام می ماند و اگر شب بخوابم، کار من خلل می یابد.»کارگزاران جامعه اسلامی باید به آداب اخلاقی مؤدب باشند و به صفات انسانی از جمله: بزرگواری و عطوفت، کرامت انسانی، تواضع، راستی، امانتداری و... آراسته گردند و از صفات زشت مانند حسد، کبر، بخل، حرص، نفاق و... دوری کنند تا در انسانیت و از بین بردن مفاسد و یاری رساندن به مردم الگوی دیگران باشند. وظیفه اصلی کارگزار در نظام اسلامی، رعایت حال توده محروم و گروه ضعیف است. در عین حال که هر مسئولی موظف است سمت و مقام خود را امانت الهی بداند و خیانت یا سهل انگاری در دریافت دستورات را روا ندارد و همگان را از عدل واحسان خویش برخوردار کند؛ فرمان روا باید پیوسته از سرگذشت گذشتگان عبرت بگیرد و ببیند که از آن قدرتمندان چه چیزی بر جای مانده است؟ و اکنون که قدرت به دست اوست، فرصت را غنیمت شمارد.

;دائم گل این بستان شاداب نمی ماند

;دریاب ضعیفان را در وقت توانایی

بزرگ رهبر جهان اسلام، حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر سخنی دارد که ضمن آن مالک را موظف می کند که برای محتاجان جلسه خاصی و فرصت ویژه ای قرار بدهد و در حضور همه آنان بدون تشریف نظامی و ارتشی، در کمال سادگی و خوشرویی و دور از تکلف و منزه از تصنع بنشیند و به سخن سخن گوی نیازمندان به خوبی گوش فرا دهد و بر آن اساس، اقدام لازم را به عمل آورد.

کارگزاران خدمت گزار مردمند

اجتماع زنده، اجتماعی است که اساس آن را همکاری و همراهی تشکیل دهد. به گونه ای که افراد این اجتماع در تأمین احتیاج های فردی یکدیگر شریک باشند. در جامعه زنده، هرگاه مشکل یا گرفتاری گریبانگیر شخصی شود، همه مردم آن جامعه برای مبارزه با آن مشکل اعلام آمادگی می کنند. رسیدگی کار مسلمانان و برآوردن حاجت مردم، از بهترین صفاتی است که همه باید دارای آن باشند.

کسی که در پی برآوردن حاجت مسلمانی قدم بردارد و سعی در برآوردن نیازی کند، ثواب حج برای او منظور می شود.

;کسی نیک بیند به هر دو سرای	;که نیکی رساند به خلق خدای
;خدا را بر آن بنده بخشایش است	;که خلق از وجودش در آسایش است

بنابراین، کارگزاران، خدمت به مردم و اجتماع را باید وظیفه انسانی خود بدانند و از روی صداقت و تواضع برای ایشان تلاش کنند. این که می گویند کارگزاران باید تمام همتشان خدمت به مردم باشد، تنها یک نصیحت نیست، بلکه تعهد ایجاب می کند که انسان متعهد خود را وامدار عهد خویش بداند و به آن بدون هیچ کاستی وفا کند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

خداوند متعال به حضرت داوود علیه السلام وحی کرد که ای داوود، بنده من روز قیامت با حسنه ای نزدم می آید و من به سبب آن حسنه او را فرمان روای بهشت می سازم. داوود گفت: خداوندا، این بنده ای که روز قیامت با حسنه ای به پیشگاهت می آید و به سبب آن حسنه، او را فرمان روای بهشت می گردانی، چگونه بنده ای است؟ خداوند فرمود: این بنده، بنده مؤمنی است که در راه برآوردن نیازی از برادر دینی خود کوشیده است و دوست داشته است نیاز او را برطرف سازد؛ خواه در برطرف کردن نیاز او موفق شود، خواه موفق نشود.

خداوند در قرآن می فرماید: «به میثاق خود عمل نمایید و به آن وفا کنید؛ زیرا هنگام محاسبه الهی از رعایت عهد پرسیده می شود». (بقره: 177)

ارزش خدمت به مردم

کارگزار اسلامی که متعهد به انجام خدمات صادقانه است، در قیامت مسئول خواهد بود. مردی خدمت امام مجتبی علیه السلام رفت و از او خواست که حاجتش را برآورد. امام علیه السلام همراه او بیرون رفت. در راه امام حسین علیه السلام را دیدند. امام حسن علیه السلام به این شخص فرمود: چرا به برادرم رجوع نکردی؟ گفت: دیدم ایشان در مسجد معتکفند. امام حسن علیه السلام ـ جمله ای فرمود که همه باید سرمشق خویش قرار دهیم ـ فرمود: اگر به او رجوع می کردی و او حاجت تو را برآورده می ساخت، ثواب آن برایش از یک ماه اعتکاف در مسجد بیشتر بود.

اصولاً حفظ آرمان ها و دستاوردهای انقلاب، نیازمند احساس مسئولیت و حضور همیشگی مردم در صحنه هاست. بنابراین، هر کارگزاری باید به مسئولیت خطیری که دارد، آگاه شود و بداند که خادم مردم است و پست و مقام در نزد او امانت است. بزرگی و عظمت انسان به کسب مقام و شهرت نیست، بلکه افتخار حقیقی هر کس این است که وظایف و تکالیف خود را به درستی انجام دهد. امام جعفر صادق علیه السلام به مفضل چنین فرمود:

ای مفضل، به آنچه می گویم گوش فرا ده و بدان که راست است و آن را به کار بند و به برادران ارجمندت بگو. مفضل پرسید: برادران ارجمند چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: آنان که رسیدگی به کارهای برادران خود را خواستارند. سپس فرمود: هر کس یک حاجت از برادر مؤمن خویش را برآورد، خداوند در روز قیامت صد حاجت از وی برآورده می سازد، که اولین آنها بهشت است. دیگر این که نزدیکان و آشنایان و برادرانش را به بهشت می برد».

کیفیت برخورد با ارباب رجوع

مسئولان در جامعه اسلامی، پیش از هر چیز موظف به خودسازی؛ یعنی تقوا و پرهیزگاری و نیز تعهد و پاسخگویی در برابر امرها و نهی های الهی هستند. کارگزاران باید رابطه خالق و مخلوق را مدنظر داشته باشند و مردم را با دیده احترام ببینند و بدانند که تحقیر کردن مخلوق ناشایست و نارواست. اِکرام و احترام به مؤمن، اکرام خداوند است. به تجربه ثابت شده است که هر کس به هر دیدی مردم را ببیند، مردم نیز با همان نگاه او را می نگرند.

;همینت پسند است اگر بشنوی

;که گر خار کاری سمن ندروی

کارگزار در رابطه با قشرها و گروه های مختلف، باید سعه صدر، حلم و بردباری، عطوفت و مهربانی، صبر و شکیبایی داشته باشد تا بتواند وظیفه اش را به خوبی انجام دهد.

کارگزاران باید رفتارشان به گونه ای باشد که مردم از هر گروه وطبقه ای که به آنها مراجعه می کنند، عقده هاشان گشوده شود و احساس کنند در نظام و جامعه ای زندگی می کنند که به آنها توجه می شود و بر این اساس، احساس اطمینان و امنیت کنند و اسلام را در جامعه مجسم و در اعمال و گفتار ببینند و درک نمایند که در جامعه انسانی زندگی می کنند و باید خُلق و خوی انسانی داشته باشند. امام خمینی رحمه الله فرمود:

ما می خواهیم اسلام را حفظ کنیم، با کناره گیری نمی شود حفظ کرد. خیال نکنید که با کناره گیری تکلیف از شما سلب می شود، بلکه تکلیف دو چندان می شود.

حضرت علی علیه السلام در نامه خود به مالک اشتر چنین می نویسد:

پر و بالت را برابر رعیت بگستران. با مردم گشاده رو و فروتن باش و در نگاه و اشاره چشم، در سلام کردن و اشاره کردن با همگان یکسان باش تا زورمندان در ستم تو طمع نکنند و ناتوانان از عدالت تو مأیوس نشوند.

امام جعفر صادق علیه السلام می فرماید: «هر که از چهره برادر مؤمن خود گردی گیرد، خداوند بزرگوار برای وی ده پاداش بنویسد و هر که بر روی مؤمن لبخند زند، مزدی خواهد داشت».

;جز محبت هر چه بودم، سود در محشر نداشت

;دین و دانش عرض کردم کس به چیزی برنداشت