رزق، روزی، رفاه۲

اشاره:

در بخش اول، دید و بازدید خانواده ها را همراه با پرسشهای متفاوتی در باره مشکلات زندگی دانستیم که از آن میان سؤال بسیاری در باره فلسفه وسعت روزی برخی و یا کمی رزق بعضی خانواده ها، رابطه رزاقیّت خداوند با تلاش و آینده نگری ما، عوامل افزایش روزی، تأثیر دعا در وسعت رزق و پرسش از بهترین رزق و روزی مطرح گردید.

در آن بخش، ابتدا به تعریف رزق پرداختیم و آن را «بخشش پی در پی و عطای دایمی» دانستیم، که در جلوه های مادی مانند خوراک، پوشاک و مسکن و یا معنوی همچون علم، عقل، ایمان، حج، شهادت و ... تجلّی خواهد کرد.

ضمانت روزی از سوی خداوند متعال برای تمامی موجودات زنده، اندازه گیری آن به طور عادلانه و آزمایش افراد به این وسیله در کلام امام علی ـ علیه السلام ـ روشن گردید و با توجه به آیات قرآن عهده دار شدن پروردگار برای روزی تمامی جنبندگان، بصیرت خداوند در مقدار روزی و مسؤولیت تمامی موجودات در برابر این لطف الهی را مطرح کردیم.

سپس بحث را با پرسش نخست یعنی فلسفه وسعت روزی و یا کمی رزق برخی خانواده ها ادامه دادیم و ضمن توجه به ابعاد اعتقادی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی پرسش، تفاوت روزیها را دو گونه تقسیم دانستیم؛ یکی ساختگی و مصنوعی، دیگری طبیعی و شایسته. آنگاه نوع دیگری از رزق الهی را در چهره تقدیر خداوند بررسی کردیم و ضمن اشاره به دیدگاه انسانهای پاک سرشت، در باره درآمد زندگی و امکانات مادی، هدف نبودن پول و سرمایه را گوشزد کردیم و تمامی داده های خداوند را در آینه مادیات ندانستیم، زیرا بهره های دیگری از معنویات همچون عقل، علم، تدبیر، بصیرت، ولایت، توفیق، بندگی پروردگار و خالص سازی اعمال و نیات، ارزشی در اوج برتری و قداست دارند و برای خردمندان و اندیشمندان از اهمیتی غیر قابل مقایسه با «نام و نان» برخوردارند.

بخش پایانی نوشتار قبلی در باره «حکمت و مصلحت» در روزی دهی بود که «شکر و سپاسگزاری خداوند» و «تقوا و پرهیزگاری الهی» را، حکمت افزایش روزی صاحبان این صفات دانستیم و علت وسعت روزی بسیاری دیگر را مصلحت آزمایش و امتحان و یا استدراج بیان کردیم و از سوی دیگر فلسفه تنگی رزق در زندگی را صلاحدیدهای تربیتی همانند دور نشدن از ارزشهای الهی و یا جلوگیری از سرکشی و طغیان به هنگام درآمدهای فراوان دانستیم.

اینک پرسش دیگری مطرح کرده و به پاسخ آن می پردازیم.

* *

اگر روزی رسان ـ طبق حکمت و مصلحت بندگان ـ خداوند است، تلاش و پشتکار ما در این میان چه نقشی خواهد داشت؟

پرسشهای دیگر در پرتو این سؤال مطرح می شود؛ سخنانی در معارف دینی ما مطرح است، از جمله: هرگز کسی را به خاطر هوش فراوان، پشیزی افزون ندهند و احدی را به خاطر حماقتش کم نمی دهند، هیچ کس از دنیا نمی رود مگر آنکه تا آخرین ذرّه روزی اش را می خورد، و یا در سخنان معصومان روزی به دست خداوند دانسته شده و تلاش و کوشش در به دست آوردن آن عملی ناپسند معرفی شده است؛ و در روایاتی آمده است که نوعی از رزق به دنبال انسان می آید و در این صورت تحصیل، تدبیر و سختکوشی برای حال و آینده هیچ نقشی نخواهد داشت؛ پس بهتر آن است که خود را در آسیاب پرحادثه زمان و ناهمواریهای رنج آور زمین، به سختی و اندوه نکشانیم، چون بنا بر این سخنان، رزق به دست رزّاق است؛ آنچه قسمت است، می رسد و تلاش در به دست آوردن آن نتیجه ای در بر نخواهد داشت!

پیش از شروع پاسخ توجه به چند نکته ـ در این بحث و بحثهای دیگر ـ راهگشای بسیاری از مشکلات فکری و شبهات عقیدتی ما خواهد بود. نخست آنکه نظام آفرینش بر پایه «علت و معلول» و یا «سبب و مُسبّب» استوار است و اصول پایدار و جاودان دین ما را به این سو فرا می خواند که: «لیس للانسان اِلاّ ما سعی؛(1) دستاوردی برای انسان نخواهد بود مگر با زحمت و تلاش او، «اِنَّ اللّه لا یغیّر ما بقوم حتّی یغیّروا ما بانفسهم؛(2) خداوند سرنوشت قومی را تغییر نمی دهد مگر خود تلاش کنند».

نکته دوم آنکه داروی روحی روانی همانند داروی جسمی برخی به تنهایی قابل استفاده است و شرایط ویژه ای نیاز ندارد، اما بسیاری به شرایطی چون شخص، زمان استفاده،

زمینه سازیهای قبل از استفاده، سن افراد، همراهی برخی دیگر از داروها، استفاده و یا عدم استفاده غذا و داروهایی پیش و بعد از مصرف و ... نیازمند است. بدون شک نوع دوم داروهای جسمی یا روحی نیازمند تشخیص متخصص برای درمان و تجویز صاحبنظر است. در غیر این صورت آثار ناهنجار فراوانی به دنبال خواهد داشت.

معارف ناب، سخنان پاک معصومان ـ علیهم السلام ـ و آموزه های وحی در موضوعات مختلف نیز بدین گونه اند. برخی از آیات و روایات از نظر ظاهری معنایی روشن، روان و قابل فهم دارد و به تنهایی مفهومی هدایت بخش را بیان می کند، اما بسیاری دیگر باید با شرایط دیگر ارزیابی شود؛ همراه با دیگر آیات و روایات بررسی گردد؛ ابعاد و زوایای دید

هر یک تشریح شود و سرانجام به صورت دسته بندی، مراتب هر یک توضیح و فلسفه بیان سخن تشریح گردد و این مهم بی گمان نیازمند به متخصصان زبردست، توانا، پرحوصله و اندیشه گری دارد که سالهای بسیار بسان غواصان سختکوش در دریاهای معارف به دنبال صید گوهرهای گرانبهای معرفت بوده تا با چیدن درست و آموزش صحیح هر یک، مجموعه ای از زیباترین حقایق هستی را از آیات و روایات در اختیار دیگران قرار دهند.

در باره پرسش نخست این بخش که رابطه رزّاقیّت خداوند با تلاش و تدبیر ما چیست، نکته اول جوابگو خواهد بود؛ یعنی پروردگار متعال رزّاق است و تمامی موجودات زنده بر سفره لطف و برکت او حضور دارند، اما جهان هستی بر این پایه استوار است که هر کسی به مقدار تلاش و تکاپوی خود و استفاده از نیروهای خدادادی همانند عقل، استعداد، فعالیت بدنی و ... روزی خود را به دست می آورد و این رزق نیز با اراده خداوند و خواست او فراهم می شود. پس تلاش و تدبیر امری لازم و ضروری است، ولی سبب تام و علت حتمی به دست آوردن روزی نخواهد بود، بلکه نیازمند شرایط، زمینه ها و عواملی است که خداوند فراهم می کند، سپس هر یک از ما رزق خویش را کسب می کنیم. در غیر این صورت موانع فراوانی که گاه هیچ یک قابل پیش بینی نیستند، تصمیم و اراده ما را دگرگون می کنند و تمامی تلاش ما هیچ حاصلی در بر نخواهد داشت. همان گونه که تاکنون هر یک از ما در فرصتهای مختلف تصمیمهای بسیاری گرفته ایم، اما پس از چندین گام باز به جای اول برگشته ایم و منصرف شده ایم.

دَوْر فلکی یکسره بر منهج عدل است

خوش باش که ظالم نبرد راه به منزل

از بهر معیشت مکن اندیشه باطل(3)

چنین باور تابناکی بوده که پیشوایان معصوم علیهم السلام همچون امیرالمؤمنین علی علیه السلام، امام باقر و امام صادق علیهما السلام خود در نخلستانها و مزارع کار می کردند و در هوای گرم مدینه رزق و روزی خویش و خانواده را به دست می آوردند و چون برخی بر اساس باور غلط خود اعتراض می کردند، می فرمودند: اگر در این حال از دنیا برویم، بهترین حالت است، زیرا مشغول اطاعت خداوند متعال بوده ایم. تلاش می کنیم تا خود و خانواده خود را از مردم بی نیاز سازیم.(4)

و بدین وسیله امامان معصوم علیهم السلام قضای الهی و رزّاقیّت خداوند را وابسته به سعی و تدبیر افراد بیان کرده و به دنبال روزی رفتن را با مقدّر بودن آن متضادّ نمی دانسته اند.

با این سخن پاسخ دیگر پرسش در این بخش نیز روشن می شود که علت بیان این گونه روایات که «هرگز کسی را به خاطر هوش فراوان در کسب روزی پشیزی افزون ندهند و فردی را به خاطر حماقتش کم نخواهند داد» چیست. بخوبی آشکار است که این سخنان برای غبارروبی اذهان از باورهای نادرست است که خود را همه کاره در کسب معیشت بدانیم و گاهی نیز با تکیه بر تحصیلات، تجربیات، آشنایان، مقام خود، زیرکیها و ... هیچ تدبیر الهی را در تلاش خود دخالت ندهیم.

از این رو بر پایه این اعتقاد راستین به تلاش و کوشش توأم با تقوا برای کسب روزی اهمیت شایانی داده شده است، به طوری که امام صادق علیه السلام می فرماید: «در تحصیل روزی تنبلی نکنید، زیرا پدران ما در این راه می دویدند و آن را طلب می کردند ...(5) کسی که برای روزی خانواده خود تلاش کند، همانند مجاهدان راه خداست.»(6)

افزون بر تشبیه قداست و عظمت تلاش و زحمت برای کسب روزی دستور داده شده است که مسلمانان صبح هرچه زودتر از خانه خارج شوند و به دنبال تلاش برای زندگی بروند ...(7) از جمله افرادی که دعایشان هرگز به اجابت نمی رسد، کسانی هستند که با تنی سالم، گوشه خانه نشسته، برای گشایش روزی دعا می کنند!(8)

حال به پرسش بعدی می رسیم که فلسفه نکوهش تلاش فراوان برای درآمد بیشتر در برخی روایات چیست؟ پیشتر در نکته دوم اشاره ای به زمان، مکان، شرایط و چگونگی بیان برخی روایات کردیم و فهم بسیاری از سخنان معصومان علیهم السلام را در کنار دیگر گفتار آنان مطرح کردیم که این مهم نیاز به تخصص و فرهیختگی فراوان خواهد داشت. اینک با نگاهی به این دسته از روایات و گذری بر روایاتی که ما را در کسبِ روزی تشویق می کند، درمی یابیم خصوصیات زمان و مخاطبان نقشی اساسی در فلسفه بیان معصوم ـ علیه السلام ـ داشته است. آنجا که گروهی تقوا، پرهیزگاری و توکل به خدا را بهانه سستی و تنبلی کرده اند، سخنان شتاب آفرین در کار و تلاش و کسب روزی بیان شده است و وقتی برخی افراد هدف ارزشمند و عالی خود را زرق و برق دنیا، درآمد بیشتر، و افزایش ثروت دانسته اند، به گونه ای که در راه رسیدن به آرمان خود از ستم، جنایت و خیانت به افراد و جامعه مسلمانان کوتاهی نمی کنند، پیشوایان همچون طبیبی ماهر برای برگرداندن سلامت و سعادت و ایجاد تعادل روحی روانی که دور کردن حرص و ولع است، سخنانی در مذمت تلاش برای کسب زخارف دنیا و دلبستگی به ثروت و درآمد بیان می کنند و این گونه افراد را به این باور می رسانند که:

گر نصیبت بُوَد، آید از یمن

گر نصیبت نیست، افتاد از دهن

تا بداند تلاش امری ضروری و حیاتی است، اما علت تام و تمام نخواهد بود، بلکه سرچشمه درآمدها و خوشیها به دست خداوند است و همه باید صبح و شام از صمیم جان به پروردگار مهربان بگوییم: بیدک الخیر انک علی کل شئ قدیر؛(9) تمام خوبیها به دست تو است و تو بر هر چیزی قادر و توانایی. بدین خاطر امیرالمؤمنین(ع) برخی رزقها را این گونه معرفی کرده اند که به دنبال انسان می آیند تا بدانیم همه درآمدها با تلاش ما حاصل نمی شود.(10)

عوامل وسعت روزی و اسباب کمی

رزق

آموزه های تربیتی قرآن و دستورهای معصومان ـ علیهم السلام ـ در باره عوامل وسعت روزی و یا کمی رزق، بیانگر حقایقی ارزشمند است، که در پرتو آنها رابطه ما و پروردگارمان و نیز رابطه ما و جامعه اسلامی و ارتباط ما با خود و خانواده مان ـ که در جلوه های رفتار و گفتار تجلّی می یابد ـ حساستر، دقیقتر و اندیشه گرایانه تر خواهد شد. با این معارف دینی، تمامی اعمال خود را با نگاهی دقیقتر و حساب شده تر انجام می دهیم و با توجه به آثار هر یک در خود، خانواده و جامعه، مسؤولیت بیشتری احساس می کنیم. برخی از این عوامل عبارتند از:

1. تقوا و پرهیزکاری

«و من یتق اللّه یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لایحتسب؛(11) هر کس از خدا پروا کند، [پروردگار [برای او راه بیرون شدن [از سختیها] را قرار می دهد و از جایی که حسابش را نمی کنند، به او روزی می رساند.»

«و لو ان اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض؛(12) هرگاه مردمِ روی زمین ایمان آورند و تقوا پیشه کنند، برکات آسمان و زمین را به روی آنان می گشاییم.»

رزق بی گمان و یا لطفی که بدون تدبیر برای انسان فراهم می شود، نعمتی است که امام صادق ـ علیه السلام ـ آن را مخصوص بندگان باایمان خداوند دانسته است و ضمن تفسیر آن به «مبارک و پرخیر بودن»، حکمت این رحمت را ارتباط بیشتر مؤمنان با خداوند از راه دعا به درگاه او می داند، تا بیشتر از همیشه روزی ای بدون پیش بینی نصیب خود سازد.(13)

ویژگی چنین روزی ای پاک و شایسته ـ که نشان از محبوبیت بندگان پارسا و پرهیزگار دارد ـ به گونه ای است که امام زین العابدین علیه السلام در دعای خود به ما آموزش می دهد از خداوند این گونه حاجت بخواهیم: «اللهم صل علی محمد و آل محمد و اکفنی مؤونة الاکتساب و ارزقنی من غیر احتساب؛»(14) خدایا! درود فرست بر محمد و دودمان پاک او و زندگی مرا با درآمد کسبم کفایت کن و از رزقهای بی گمان نصیب من گردان! چنین لطف چشمگیر خداوند به دین باوران پرهیزکار، گویای این سخن است که آفرینش و نعمتهای الهی برای انسان کامل و افراد خداجو فراهم شده است. اگر ما گوش به فرمان پروردگار باشیم و از پیشوایان معصوم(ع) اطاعت کنیم، ریزش رحمت حق نیز به سوی ما جاری خواهد شد.

2. یاد خداوند و سپاسگزاری

از نعمتهای او

«شکر» عامل بسیار مؤثر در افزایش نعمتها و الطاف الهی است که خداوند با صراحت بدان اشاره فرموده است: «لئن شکرتم لازیدنّکم؛(15) هرگاه شکر نعمتها را به جا آورید ـ و آن را در موارد واقعی صرف کنید ـ نعمت را بر شما افزون می کنم.»

«تکبیر» نمادی از یاد خداوند در سرای دل است که رسول خدا این گونه بر آن تأکید کرده است: «کسی که رزق او کم شده است، زیاد تکبیر بگوید. [تا یاد خداوند باعث گشایش روزی او گردد]»(16)

و در سخن دیگری امام صادق(ع) برای «استغفار» که زدودن غبار غفلت و گناه از حرم قلب است، چنین تأثیری را بیان کرده است: «زمانی که روزی شما کاستی گرفت و اندک شد، رو به استغفار و طلب توبه کنید که پروردگار متعال خود این راه را برابر ما گشوده و فرموده است: استغفروا ربکم انه کان غَفّارا یُرسل السّماء علیکم مدرارا و یُمددکم باموال و بنین و یجعل لکم جنات؛ از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره آمرزنده است [تا در دنیا] بر شما از آسمان باران پی در پی فرستد و شما را به اموال و پسران یاری کند و در آخرت برایتان باغها قرار دهد.»(17)

دعا به برادران مؤمن و پرهیزکار، جلوه ای دیگر از یاد خدا برای ریزش نعمتهای بیشتر است، که امام باقر(ع) با اشاره به آن فرمود: «بر شما باد به دعا برای برادرانت که همانا باعث افزایش روزی خواهد شد.»(18)

«توکل» به خداوند نیز فراوانی روزی را به همراه دارد، آن هم رزقی بی گمان و بدون پیش بینی. چنان که رسول اکرم ـ صلی اللّه علیه و آله و سلم ـ توکل کنندگان را به پرندگانی تشبیه کرده اند که بدون دغدغه خاطر هر صبحگاه از لانه بیرون می روند و شامگاهان سیر از روزی الهی به سرای خود باز می گردند.(19)

3. نیکوکاری، خوش اخلاقی و

مهربانی

نیکوکاری، خوش اخلاقی و مهربانی و پذیرایی از بندگان صالح خدا با نعمتهای الهی در دست ماست. این کار پسندیده رضایت پروردگار را در رسیدگی به صالحان و مؤمنان، فراهم می کند. از این رو خدا چون صلاحیت و اهلیت برای انسان می بیند، لطف و رحمت بیشتر خود را نثار وی می کند.

امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ در این باره می فرماید: «پاکی نیت و طراوت اندیشه، دوری از تنگ نظری در برخوردها، سهل گرفتن در زندگی با دیگران، گشایش چهره و خوش برخورد بودن با برادران مسلمان، گنجهای رزق آدمی و باعث افزایش روزی انسانها خواهد بود.»(20) و حضرت صادق(ع) خوبی با خانواده، نیکی با همگان و خوش اخلاقی پسندیده و بجا را موجب گشوده شدن درهای روزی بیان کرده اند.(21)

4. انفاق از دارایی و پرداخت

حقوق مالی

صدقه فراوان و خرسندی دیگران با کمکهای مالی، خرسندی خداوند را به دنبال دارد و تأثیری بسیار در جلب روزی به همراه خواهد داشت. همان گونه که امام علی(ع) فرمود: «استنزلوا الرزق بالصّدقة؛(22) با صدقه اسباب نزول بیشتر رزق خود را فراهم کنید.»

و در جای دیگر «زکات» و ادای حقوق واجب مالی را موجب فزونی روزی دانسته اند: «الزکاة تزید فی الرّزق؛(23) دادن زکات زیاد شدن رزق را به همراه خواهد داشت.»

5. بیداری صبحگاهان و

وضوی دایم

اذان صبح تا طلوع آفتاب لحظه هایی است که نوعی سبکبالی، طراوت روحی و شادی خاطر برای تمامی روزبیداران را به همراه دارد، به گونه ای که هیچ گونه افسردگی روحی و خمودی فکری در انسان احساس نشده و با نشاطی غیر قابل توصیف به کارهای شایسته می پردازد. ارزاق بندگان در این ساعت تقسیم می شود و خوابیدن کراهت دارد. آنان که توفیق بیداری در این لحظات را دارند، افزون بر رزق عادی، نوعی افزایش روزی نیز نصیبشان می شود. همان گونه که امام باقر ـ علیه السلام ـ آیه شریفه «و اسألوا اللّه من فضله؛(24) از فضل الهی طلب کنید» را به هوشیاری و بیداری در بین الطلوعین تفسیر کرده اند.(25)

وضوی دایم و طهارت همیشگی، راحتی روح و برکات لحظه های روز و افزایش روزی(26) را به دنبال دارد. آنان که آرام آرام این حالت پسندیده را در خود ایجاد کنند و با تمرین به صورت عادت دایمی برای خود درآورند، نوعی طراوت روحی و قداست باطنی حس می کنند که پس از چندی ترک چنین صفت ارزشمندی برای آنها مشکل خواهد بود.

6. دوری از گناه، ظلم و نافرمانی

خداوند

براستی کسانی که در زندگی خود با ما صادق، مهربان و مؤدب هستند، چه جایگاهی نزد ما دارند؟ و آنان که چندین بار تاکنون به ما نزدیک شده، از مهربانی و سخاوت و لطف ما استفاده کرده و پس از چندی نه تنها سپاسگزاری نکرده، بلکه علیه ما اقدام کرده و عمل آنان آثار زشتی ایجاد کرده است، چه موقعیتی در دل و اندیشه ما دارند؟ آیا به این دسته از افراد باز هم احسان می کنیم و از امکانات خود در اختیار آنان قرار می دهیم؟

ویژگی ذاتی اطاعت و استفاده نعمتهای الهی در مسیر حقیقی آن، فزونی تمامی داده های خداوند و ریزش الطاف چشمگیر دیگری را به همراه دارد و عملکرد ذاتی گناه، معصیت و مصرف نعمتهای خداوند در مسیری نادرست و علیه دستورهای الهی، تنگی معیشت و کمی رزق و زندگی سخت و دشواری را به همراه خواهد داشت. از این رو پیشوایان معصوم علیهم السلام فرموده اند: «با گناه افراد، رحمت و روزی خداوند به روی آنان بسته می شود؛ برکات رزق برطرف می گردد؛ گوارایی و شادکامی و راحتی زندگی زدوده می شود و مسیر گذران عمر با دشواری و سختی روبه رو خواهد شد.»(27) در حدیثی از امام باقر علیه السلام می خوانیم: «گاه انسان گناهی می کند و روزی از او قطع می شود.» سپس حضرت(ع) این آیه را تلاوت کرد: «اذ اقسموا لیصرمنّها مصبحین؛(28) هنگامی که صاحبان باغ سوگند یاد کردند صبحگاهان میوه ها را بچینند و اجازه ندهند حتی یک نفر غیر از آنها استفاده کند، بلایی از سوی پروردگارت ـ در حالی که آنها در خواب بودند ـ بر آن باغ مسلط شد و آن را نابود کرد.»(29)

دعا چه تأثیری در افزایش روزی

دارد؟

روزی امیر مؤمنان علی علیه السلام رو به فرزند خود امام مجتبی علیه السلام کرد و فرمود: «پسرم! همان کسی که گنجهای آسمانها و زمین را در اختیار دارد، به تو اجازه دعا و درخواست داده و اجابت آن را نیز تضمین کرده است. به تو امر کرده که از او بخواهی تا به تو عطا کند و از او درخواست رحمت کنی تا رحمتش را بر تو فرو فرستد ... هرگاه بخواهی، با او درد دل می کنی و ناراحتی و مشکلاتت را در برابر او قرار می دهی، از او در کارهایت استعانت می جویی و از خزاین رحمتش چیزهایی را می خواهی که جز او کسی قادر به عطای آن نیست، مانند عمر بیشتر، تندرستی بدن و وسعت روزی. پس خداوند کلیدهای خزاینش را در دست تو قرار داده، زیرا به تو اجازه درخواست را داده است. بنابراین هر گاه خواستی، می توانی به وسیله دعا درهای نعمت خدا را بگشایی و باران رحمت او را فرود آوری.»(30)

بر پایه چنین بینشی دستور دعا به هنگام کمی روزی داده شده، تا با استمداد از خداوند، توکل به او و جلب رحمت، درهای نعمت و برکت الهی را بگشاییم ؛ شیوه ای که معصومان علیهم السلام داشتند و همواره با دعاهای خود مشکلات دیگران را برطرف می کردند. مردی بادیه نشین حضور رسول اللّه (ص) رسید و گفت: ای رسول خدا! من عده ای پسر، دختر، خواهر، برادر، نوه پسری و دختری، برادرزاده و خواهرزاده دارم و زندگی ما سست و لرزان است؛ اگر صلاح می دانید دعا کنید که خدا روزی ما را زیاد کند.

سخن مرد تهیدست که تمام شد، رسول خدا گریست و مسلمانان متأثر شدند. آن گاه پیامبر با قرائت آیه «و ما من دابة فی الارض الاعلی اللّه رزقها و یعلم مستقرها و مستودعها کل فی کتاب مبین»(31) فرمود: «هر کس این دهانها را که خدا روزیشان را ضمانت کرده، در کفالت خود گیرد، پروردگار همچون آب که می ریزد، روزی او را بریزد. اگر کفالت او کم باشد، روزیش کمتر و اگر کفالت بیشتری کند، رزق بیشتری یابد.»

در پایان رسول اکرم ـ صلی اللّه علیه و آله و سلم ـ دعا کرد و مسلمانان برای گشایش روزی آن مرد آمین گفتند. پس از مدتی آن شخص در زمره مرفه ترین و ثروتمندترین مردمی درآمد که روزی حلال دارند و در مسیر رضای خداوند زندگی می کنند.(32)

حضرت عیسی(ع) بر اساس این باور پاک و آسمانی این گونه تقاضای روزی کرد:

«اللّهم ربنا انزل علینا مائدةً من السماء تکون لنا عیدا لاوّلنا و اخرنا و آیة منک و ارزقنا و انت خیر الرّازقین؛(33) بارالها! پروردگارا! از آسمان، خوانی بر ما فرو فرست تا عیدی برای اول و آخر ما باشد و نشانه ای از جانب تو. و ما را روزی ده که تو بهترین روزی دهندگانی.»

و حضرت ابراهیم علیه السلام نیز برای اهل مکه تقاضای روزی کرد و فرمود:

«رب اجعل هذا بلدا ءامنا و ارزق اهله من الثمرات من آمن منهم باللّه و الیوم الاخر؛(34) پروردگارا، این [سرزمین] را شهری امن گردان و مردمش را ـ هر کس از آنان به خدا و روز بازپسین ایمان بیاورد ـ از فراورده ها روزی بخش.»

پیشوایان معصوم ـ علیهم السلام ـ در دعاهای خود به ما می آموزند که هر روز، هر هفته و هر سال در دعاهای مختلف وسعت رزق، گوارایی روزی و برکات بیشتر آن را از خداوند درخواست کنیم. به طور مثال در دعایی که به هنگام تعقیب نماز عشا می خوانیم، خود را از جایگاه محل روزی خویش ناآگاه معرفی می کنیم و نمی دانیم رزق ما در صحرا، کوه، زمین، آسمان، خشکی و یا دریاست و یا بی خبریم که این روزی به دست کیست و پیش کیست. از این رو ضمن درود بر محمد و آلش رزقی وسیع و بدون مشقت از پروردگار می طلبیم و تقاضای رحمت الهی می کنیم.(35)

همان گونه که در پایان دعای ندبه و در پی امواج بیکران عشق و معرفت نسبت به حضرت مهدی علیه السلام، خداوند را به مقام والا و بی نظیر فرزند عزیز فاطمه ـ علیهاالسلام ـ قسم داده و ضمن دعاهایی پربها می خواهیم که: «و اجعل ارزاقنا به مبسوطة(36)؛ پروردگارا! روزیهای ما را به واسطه [مقام و عظمت حضرت ولی عصر علیه السلام [وسیع گردان.»

انواع رزق کدامند؟ و بهترین و

برترین روزیها چیست؟

1ـ دنیوی؛ اخروی

رزق دنیوی در آینه این آیه نمایان است: «و ما من دابّةٍ فی الارض الاعلی اللّه رزقها(37)؛ هیچ جنبنده ای بر زمین نیست مگر آنکه رزق او بر عهده خداوند است.» روزی اخروی در باره شاهدان همیشه جاوید یعنی شهیدان پاک نهاد است: «عند ربهم یرزقون(38)؛ نزد پروردگار خود روزی خوارند.»

2ـ حلال؛ حرام

روزی تمام بندگان از نوع «حلال» است و طلب حلال بسان جهاد در راه خدا دانسته شده و وظیفه ای واجب بر تمامی زن و مرد مسلمان شمرده شده است، اما شتاب در کسب روزی، حرص به مال دنیا، بی اعتمادی به خداوند و سرشت زشت ستمگری به دیگران موجب رو کردن به «حرام» می شود که در این هنگام از مقدار حلال روزی از این افراد برداشته می شود و در پایان آثار گناه و حرام در دنیا و آخرت گریبانگیر افراد خواهد شد.(39)

3ـ مادی؛ معنوی

جلوه های ناپایدار زندگی دنیوی که پس از اندک زمانی از بین می رود، روزیهای مادی است، همانند خوراک و پوشاک و مسکن و ... و مواهب جاودان و ابدی که آثاری در این جهان و آن جهان در پی دارد، رزق معنوی است، مانند: حج و جهاد و نماز و ...

4ـ با تدبیر و تلاش ؛ بی گمان و

بدون نقشه

پاره ای روایات این گونه ارزاق را به روزیهایی که ما باید به جستجویش برخیزیم و ارزاقی که در جستجوی ماست و به سراغمان می آید، نام می برد. قرآن مجید نیز با تعبیر «مِن حیث لا یحتسب؛ بدون آنکه گمانی بر آن برده باشد»(40)یاد می کند.

حال به پرسش پایانی می پردازیم که بهترین رزق کدام است؟

تأملی اندک در ، این نکته گرانبها را آشکار می کند که دیدگاه پیشوایان ما، با نگاه دیگران به روزی و معیشت تفاوتی بنیادین دارد، به گونه ای که آنان بدون توجه به نوع رزق از نظر مادی و کمیت و کیفیت آن از نظر اجتماعی، روی پنهان این حقیقت را ـ که آثاری جاودان و ماندگار به همراه دارد ـ بیان می کنند. به طور مثال رسول اکرم ـ صلی اللّه علیه و آله و سلم ـ بهترین رزق را آن می داند که باعث بی نیازی شخص از دیگران شود(41) و در سخنی دیگر بهترین رزق را این گونه طلب می کند: «پروردگارا! پرهیزگاری (عفاف) و بی نیازی (کفاف) را روزی محمد و آل محمد و دوستداران محمد و آل محمد گردان و رزق دشمنان محمد و آل محمد را مال و فرزند قرار ده!»(42)

بی شک مال و فرزندی که هدف انسان در زندگی باشد و همراه آن هیچ گونه آرمان آسمانی نباشد، بلایی خواهد بود که جز حرصی جاودان و نکوهشی همیشگی به دنبال نخواهد داشت.

در گفتار دیگری از امیر مؤمنان علی ـ علیه السلام ـ این واقعیت ارزشمند را به گونه ای زیبا می یابیم: «پروردگارا! آبرویم را با بی نیازی نگهدار! و شخصیتم را در اثر فقر، ساقط مگردان! که از روزی خواران تو درخواست روزی کنم و از اشخاص پست خواستار، عطوفت و بخشش باشم ...»(43)

امام سجاد ـ علیه السلام ـ نیز در صحیفه خود و با اشاره به وسعت رزق و درخواست لطف و عنایت از خداوند مهربان، دوری از فتنه و بلا در اثر فراوانی مادیات را در زندگی طلب کرده و «عفاف» و «کفاف» را مبنای خواسته خود می کند.(44)

امید آنکه روزی شایسته همراه با آثاری پربها برای همیشه ایام نصیب ما شود:

لقمه افتد ز دهان گر نَبُود قسمت کس

روزی اره نگر کز بن دندان ریزد