امروز خانواده یکى از محورى‌ترین نهادهاى اجتماع بشرى است که تاکنون جانشینى براى آن یافت نشده است. نقش کلیدى خانواده در برآوردن نیازهاى عاطفى، فرهنگى، اقتصادى و غیر آن، این نهاد را به عنوان یک نهاد طبیعى بى‌بدیل که از آغاز خلقت همراه بشر بوده، تبدیل نموده است.
از سوى دیگر آسیب‌ها و آفت‌هایى که موجب سست شدن بنیاد خانواده شده، توجه محققان را به مطالعه کارکردها و ابعاد گوناگون این نهاد جلب نموده است. اگر قرن حاضر را قرن فروپاشى خانواده در غرب بنامیم گزافه نگفته‌ایم، این سیل بنیان کن به مرزهاى کشورهاى غربى محدود نمانده و از طریق وسایل ارتباطى، مهاجرت و ... کشورهاى اسلامى و جهان سوم را نیز درنوردیده است. آمار رو به افزایش طلاق در کشورهاى اسلامى مایه نگرانى بسیارى از متفکران و دینداران گردیده است.
تأسف‌انگیزتر اینکه در فرایند صنعتى شدن کشورهاى جهان سوم و ورود ماشین و صنعت از کشورهاى غربى «جنبش‌هاى آزادى زنان» از نوع غربى آن هم وارد این کشورها شده است. ماهیت این جنبش‌ها با فرهنگ و تمدن اسلامى ناهمگون است، چه در این ایده‌ها خدا جایگاهى ندارد. در جامعه و فرهنگى که خدا حضور نداشته باشد، ایثار و فداکارى و مهر و عاطفه و سایر دستورهاى اخلاقى و دینى بى‌معناست.
دستورهاى اخلاقى چون گذشت و مهرورزى اساس و بنیاد خانواده را تشکیل مى‌دهد. سست شدن بنیاد خانواده نیز دورنماى آینده بشر و ارزش‌هاى انسانى را تار و مبهم مى‌سازد. بر اساس این واقعیت است که گفته‌اند: «سست شدن بنیان خانواده در قرن حاضر تهدیدى براى آینده بشریت و ارزش‌هاى انسانى است.»(1)
این در حالى است که متفکران مسلمان با تکیه بر تعالیم انسان‌ساز اسلام تنها راه گریز از آثار سوء و خانمان‌برانداز فرهنگ غرب را پناه بردن به معنویت و اخلاق مى‌دانند.
آمیختن حقوق و اخلاق از امتیازات نظام حقوقى اسلام است که در بحث حقوق خانواده جا گرفته است. آمیختگى فقه خانواده و اخلاق خانواده در اسلام از روى حکمت و تدبیر صورت گرفته است. طبیعت خانواده اقتضاى چنین ترکیبى را دارد. بلکه مى‌توان گفت: نقش اخلاق در خانواده که کانون مهر، ایثار و گذشت است بیش از حقوق مى‌باشد.(2)
با این وصف توجه به حقوق خانواده و ارتقاى جایگاه زن در خانواده از موضوعات مهم مورد توجه محققان، حقوقدانان و فقیهان در کشورهاى اسلامى بوده است تا شاید بتوان از این طریق جلوى سیل مخرب فرهنگ غربى که موجودیت خانواده را در کشورهاى اسلامى تهدید مى‌کند، سد نمود.
از میان روش‌هاى گوناگون انجام اصلاحات در حوزه حقوق خانواده بى‌شک اصلاح معطوف به کتاب و سنت و به اصطلاح «درون دینى» مطمئن‌ترین و بى‌نقص‌ترین روش‌هاى اصلاح است که ضرورت آن غیر قابل انکار مى‌باشد.
این تحقیق در پى آن است که حقوق خانواده و تحوّلات آن را مطالعه کند و این حقیقت را باز نماید که اوّلاً: تحول و تطبیق جریانات و نهادهاى اجتماعى با زمان یک ضرورت انکارناپذیر است.
ثانیاً: این وظیفه اندیشوران و محققان مسلمان است که بهترین و سالم‌ترین نوع اصلاح و تحول را در نهادهاى اجتماعى از جمله نهاد خانواده به کار بندند. به تعبیر دیگر در کشاکش میان سنت و تجدد، ناگزیر از اصلاح و ایجاد سازوارى میان آن دو هستیم. این اصلاح در سایه سنت نبوى باید صورت گیرد، چرا که در سنت نبوى نه تنها اصلاحات تاریخى در حوزه حقوق خانواده و زن انجام شد که بنیادها و روش‌هاى صحیح اصلاح نیز نمایانده گردیده است.
خانواده از دیدگاه پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)
وحى و سنت نبوى اساساً جدایى‌ناپذیرند؛ آنچه در کتاب خدا بر پیغمبر نازل شده است با تبلیغ در جامعه گسترش مى‌یابد و هر چه پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) براى مردم مى‌گوید، به حکم «ما ینطق عن‌الهوى ان هو الا وحى یوحى» مورد تأیید و حمایت خداوند جهانیان است.
پس ناگزیریم هر گاه سخن از دیدگاه حضرت محمد(صلی الله علیه و آله وسلم) به میان آید به قرآن کریم مراجعه کنیم.
سفارش به ازدواج:
در این که نکاح نهادى است مورد توصیه و سفارش اسلام هیچ تردیدى وجود ندارد.
فقیهان بر استحباب نکاح در اسلام سه دلیل اقامه کرده‌اند: اجماع، کتاب و سنت.(3)
بر اساس سنت قطعیه تمام مذاهب اسلامى، ازدواج نهاد مقدسى است که سیره رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) بر آن تأکید بسیار دارد. روایات زیادى از پیامبر در مجامع و منابع روایى شیعه و اهل سنت وارد شده است(4) که به تعدادى از آنها اشاره مى‌کنیم. پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند:
«ما بنى فى الاسلام احب الى اللَّه عزّ و جل من التزویج؛(5)
هیچ نهادى محبوب‌تر از ازدواج نزد خداوند بزرگ نیست.»
نیز فرموده‌اند:
که هر کس ازدواج کند نصف دینش را حفظ نموده،(6)
ازدواج کنید که در روز قیامت به شما مباهات مى‌کنم(7)
و تأهل گزینید که روزى‌رسان‌تر است.(8)
از حضرت على(علیه السلام) روایت شده است:
ازدواج کنید که سنت رسول خداست
و نیز فرمودند:
هر کس خواهد از سنت من پیروى کند ازدواج کند و فرزند بخواهد.(9)
امام صادق(علیه السلام) در پاسخ سؤالى که از رفتار شخصى پرسیده بودند که عبادت مى‌کند و غذا و زن و بوى خوش را کنار گذاشته مرقوم فرمودند:
زن داشتن سنت رسول خدا بود و همواره گوشت و عسل میل مى‌فرمود.(10)
همچنین فرمودند:
هر کس دوست دارد که خدا را پاک و پاکیزه ملاقات کند، باید همسر اختیار کند.(11)
دو رکعت نماز متأهل برابر با هفتاد رکعت نماز فرد بى‌همسر است.(12)
فواید و آثار نکاح:
امام محمد غزالى، فیض کاشانى و ملااحمد نراقى ضمن اشاره به روایات و سنت رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) فواید بسیارى براى نکاح برمى‌شمارند که به طور خلاصه به آنها اشاره مى‌کنیم.(13)
1. پیدایش فرزند و بقاى نسل منظور اصلى از تشریح نکاح است.
حضرت محمد(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند: به زیادى امتم مباهات مى‌کنم و دعاى فرزند صالح تبرک دارد و به واسطه کودکى که بمیرد، طلب شفاعت مى‌شود.
2. محفوظ ماندن از شیطان و دفع طوفان شهوت و چشم پوشیدن از حرام.
3. راحتى نفس و انس آن به همنشینى با همسر و فرزند که موجب آسودگى خاطر و تقویت آن بر بندگى خداوند است.
4. فراغت دل از امور منزل و خانه‌دارى.
5. جهاد با نفس و ریاضت آن در قیام به حقوق اهل و عیال و صبر بر اخلاق آنها و احتمال اذیت آن و کوشش در اصلاح و ارشاد آنها.
آنچه در کلام بزرگان در باره اهداف ازدواج بیان شد، نشانگر آن است که اسلام براى ازدواج جنبه عبادى قائل شده، طبیعى است که اهداف معنوى ازدواج بر اهداف مادى آن برترى دارد.
جالب این است که از میان اهداف فوق، قرآن کریم ابتدا به آرامش دهندگى ازدواج تصریح مى‌فرماید:
«هو الذى خلقکم من نفس واحدة و جعل منها زوجها لیسکُن الیها ...؛(14)
اوست که همه شما را از یک تن بیافرید و از آن یک تن، زنش را نیز بیافرید تا به او آرامش یابد ...»
پس از آن مى‌فرماید:
«فلما تغشیها حملت حملاً خفیفاً فمَرّتْ به فلما اثقلت دعو اللَّه ربهما لئن آتیتنا صالحاً لنکونن من الشاکرین؛
چون با او در آمیخت، به بارى سبک بارور شد و مدتى با آن سر کرد و چون بار سنگین گردید، آن دو، پروردگار خویش را بخواندند که اگر ما را فرزندى صالح دهى از سپاسگزاران خواهیم بود.»
به این ترتیب مى‌توان گفت ازدواج پیوند عاطفى و حقوقى است که به موجب آن کامجویى جنسى میان زن و مرد مشروع مى‌گردد. بنابراین دستیابى به آرامش و آسودگى، اولین فایده و ثمره ازدواج است.
چنان که از روایت منقول از پیامبر فهمیده مى‌شود:
«حبّبت الى مِن دنیاکم النساء و الطیب و جعلت قرة عینى فى الصلاة؛(15)
از دنیاى شما نزد من، اینها دوست‌داشتنى است: بوى خوش و زن، و نور چشمم در نماز است.»
ویژگى مشترک این سه چیز جداى از اثر معنوى، آرامش‌بخشى آنها است.
سخن و سیره رسول معظم(صلی الله علیه و آله وسلم) علاوه بر توصیه به تشکیل نهاد خانواده، بر استحکام آن نیز تأکید دارد. سفارش‌هاى حضرت بر رعایت نکاتى در باره گزینش همسر و بیان ملاک‌هاى آن همه حکایت از این مهم دارد. انتخاب شایسته همسر و از روى حساب، پیش از ازدواج قطعاً از مشکلات و اختلافات خانوادگى پس از ازدواج مى‌کاهد.
همچنین سفارش شده است که با فرد همشأن خود در دین و ایمان ازدواج نمایید.(16)
پى‌نوشت‌ها:
1.شوک آینده، الوین تافلر، 139 به نقل فاطمه فکور، کتاب نقد، ش12، پاییز1378، ص40.
2.حقوق مدنى خانواده، ناصر کاتوزیان، شرکت سهامى انتشار، تهران، چاپ سوم، 1371، ج1، صفحه ب.
3.اجماع مستند به کتاب و سنت است و اصطلاحاً اجماع مدرکى است و بسیارى از فقیهان اعتبار آن را وابسته به اعتبار مدرک آن دانسته‌اند. برخى فقیهان آن را به عنوان دلیل مستقل ذکر نموده‌اند. نیز آیات صریحى از قرآن کریم مؤمنان را به نکاح تشویق مى‌کند (سوره نور، آیه 32، سوره نساء، آیه 3).
براى تفصیل مطلب، ر. ک: کتاب النکاح، شبیرى زنجانى، مؤسسه پژوهشى رأى‌پرداز، 1378- 1377، (تقریرات درس خارج فقه)؛ العروة الوثقى، سیدمحمد کاظم‌طباطبایى یزدى، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ص 622.
4.وسایل الشیعه، 14/3؛ من لایحضره الفقیه، محمد بن‌على بابویه قمى، دارصعب، بیروت، سنن، محمد بن‌یزید القزوینى ابن‌ماجه، دار احیاء التراث العربى
5.وسایل الشیعه، 14/3.
6. همان، 5.
7.همان، 3.
8.همان.
9.همان.
10.همان، 4.
11.همان، 6.
12.من لایحضره الفقیه
13.احیاء علوم‌الدین، محمد الغزالى، دارالمعرفة، بیروت، المحجة البیضاء، مولى‌محسن الکاشانى، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 3/51؛ معراج السعادة، ملااحمد نراقى، سازمان و انتشارات جاویدان، 225.
14.سوره اعراف(7)، آیه 189.
15.نهج‌الفصاحه، ترجمه و گردآورنده: ابوالقاسم پاینده، سازمان انتشارات جاویدان، 1361، ص283، ش1343.
16.همان، ص248.
منبع: کانون گفتمان قرآن