نکته 21: زهد
برای قلب زاهد یک حالت سهل انگاری و بی اعتنایی رخ دهد که توجه به دنیا و زخارف آن نکند تا چه رسد که از فوت آن تأسف و از اتیان آن فرح برای او رخ دهد.(21)
از نظر ارباب لغت زهد ورزیدن نسبت به یک چیز به مفهوم اعراض از آن چیز و به مقدار اندکی از آن رضایت دادن است.(22) علمای اخلاق اشاره می کنند به این مطلب که زهد عبارت است از اعراض قلبی و عملی از دنیا،مگر به قدر احتیاج که برای انسان ضروری است. به عبارت دیگر در تعریف عام: زهد روی گرداندن از دنیا برای رسیدن به آخرت. از این رو تعریف زاهد برای کسی درست در می آید که امکان رسیدن به دنیا را داشته باشد و از روی اراده و پستی دنیا نسبت به آخرت،از آن دست بکشد. برای این که بین مفهوم زهد حقیقی و رهبانیت، تفاوت قائل شویم باید بگوییم،اصل در دوری از دنیا هم چنان که در تعریف زهد آمد اعراض قلبی از آن است،بنابراین چه بسا فردی در دنیا زندگی می کند اما از آن اعراض قلبی داشته و توجهی به آن نمی کند او را می توان زاهد نامید اما گاهی می شود کسی از لحاظ عملی هیچ از دنیا ندارد اما نسبت به آن محبت قلبی و علاقه روحی شدیدی دارد،به چنین کسی زاهد نمی گویند. در روایتی از امام معصوم نقل شده که: «اعمل لدنیاک کانّک تعیش ابدا واعمل لآخرتک کانک تموت غدا»(23) چنان برای دنیایت کار کن که گویی تا ابد زنده ای و چنان برای آخرت در تلاش باش که گویا همین فردا می میری. خداوند در مورد پیروان عیسی می فرماید: «وآتیناه الانجیل و جعلنا فی قلوب الذین اتبعوه رأفة و رحمة و رهبانیة ابتدعوها ما کتبناها علیهم الّا ابتغاء رضوان الله»(24) به عیسی(ع) کتاب انجیل را عطا کردیم و در دل پیروان او رأفت و مهربانی نهادیم ولکن رهبانیت را از پیش خود بدعت انگیختند ما بر آنها جز آنچه رضا و خشنودی خدا را طلبند ننوشتیم. با این توضیحات معلوم می شود رهبانیت از نظر اسلام محکوم است زیرا نوعی بدعت است. رهبانیت اجتناب از تمامی موهبتهای مادی الهی است. بی معنی است که بگوییم خداوند همه نعمتهای مادی را خلق کرده و آنگاه دستور داده از آنها استفاده نشود.پس جای سؤال پیش می آید چرا خلق شده اند؟ معلوم می شود رهبانیت را خداوند فرمان نداده است.نقل شده است:روزی رسولخدا مردم را موعظه می کرد و از اوصاف قیامت سخن می گفت. حاضران در جلسه منقلب شده گریه می کردند. ده نفر از میان آن جمع در خانه عثمان بن مظعون گرد آمده و تصمیم گرفتند که روزها را روزه گرفته و شبها را بیدار مانده و به عبادت بپردازند و در رختخواب نیارامند، گوشت نخورند و با همسرانشان همبستر نشوند،از عطر استفاده نکنند و لباسهای خشن بپوشند، دنیا را رها کنند و از جامعه دوری گزینند. این خبر به رسولخدا رسید. آن حضرت به منزل عثمان بن مظعون تشریف بردند و از همسر وی پرسید: آیا آنچه از شوهرت نقل شده درست است؟ همسر عثمان پاسخ داد: اگر عثمان چنین خبری داده صحیح است. پیامبر برگشت. وقتی که عثمان به خانه آمد همسرش قضیه را بازگو کرد. بلافاصله عثمان و یارانش به محضر رسولخدا مشرف شدند. حضرت به آنان فرمود: شنیدم که شما چنین و چنان کرده اید. عرض کردند: آری ای رسولخدا و ما جز خوبی نیت دیگری نداشتیم. حضرت فرمود: من به چنین اموری مأمور نشده ام. سپس فرمود: نفس شما بر شما حقوقی دارد. هم روزه بگیرید و هم افطار کنید، هم عبادت نمایید و هم استراحت کنید. من نیز هم عبادت می کنم و هم می خوابم، هم روزه می گیرم و هم افطار می کنم.از گوشت استفاده می کنم و به نزد همسرانم می روم، هر کس از سنت من روی بگرداند از من نیست. سپس مردم را جمع کرد و برای ایشان خطبه خواند و فرمود: چه شده است که قومی همبستری با زنان، استفاده از غذاها و عطر و خواب و سایر لذتها را برخود حرام کرده اند؟ آگاه باشید من هیچگاه از شما نمی خواهم که همانند کشیشان و راهبان باشید. همانا پیش از شما کسانی بخاطر سخت گیری بر خود به هلاکت رسیدند آنان بر خود سخت گرفتند، خداوند بر آنان نیز سخت گرفت. پس از این ماجرا بود که این آیه نازل شد: «یا ایّها الّذین آمنوا لا تحرّموا طیبات ما احل الله لکم و لا تعتدوا»(25) ای مؤمنان روزیهای پاکیزه را که خداوند برشما حلال کرده بر خود حرام نکنید واز حدود خداوند تجاوز نکنید.(26)
در روایات و آیات اثرات بسیاری برای زهد معرفی شده است. آثاری که هم مربوط به امور مادی می شود و هم مربوط به امور روحانی و معنوی. از آن جمله پیامبر فرمود: «زهد ورزی در دنیا موجب راحتی دل و بدن است».(27) و فرمود: «کسی که نسبت به دنیا زهد می ورزد مصیبتها بر او آسان می شود.»(28) و باز فرمود: «بدون بی رغبتی به دنیا چشیدن شیرینی ایمان بر دلهای شما حرام است.»(29)
برای انسانی که از دنیا روی گردانیده و نسبت به آن زاهد شده مهمترین اثر همان است که امام خمینی(ره)ذکر فرموده (و در ابتدای این نکته آورده شد) و در آیه 23 سوره حدید به آن اشاره شده است. «لکیلا تأسوا علی ما فاتکم ولا تفرحوا بما آتاکم». تا هرگز بر آنچه از دستتان رود دلتنگ نشوید و به آنچه به شما رسد دلشاد نگردید.انسان زاهد این مطلب را در خود ملکه نموده است که آنچه از دست او رفته همان چیزی بوده که خداوند به او مرحمت نموده و حال به خواست خود او را از آن محروم کرده است پس از دست رفتن آن ناراحت و غمگین نمی شود و نسبت به آنچه به او رسیده است خوشحال نمی شود زیرا می داند آنچه به او رسیده روزی از دست او خواهد رفت چون عمر او روزی به پایان خواهد رسید.از این رو نعمت ابدی آخرت را به نعمت فانی دنیا نمی فروشد و از آن به خاطر آخرت چشم می پوشد.
مراتب زهد زاهدان کدام است؟
اولین مرتبه زهد که همان زهد عوام مردم است دوری و اعراض از دنیاست. هرگاه کسی توانست با کمال اشتیاق از دنیا روی بگرداند با آن که دنیا در دست اوست تا به آخرت برسد او داخل در اولین مرتبه زهد شده است و باید بداند مراتب بسیاری فوق مرتبه زهد او وجود دارد. دومین مرتبه آن برای کسی است که از دنیا در وهله اول گذشته و در مرحله دوم با تلاش و ریاضت از آخرت دست می کشد و از آن دل می برد برای خدا. این مرتبه از زهد برای مخلصین است. آنانکه دین خود را برای خدا خالص کرده اند. مرتبه دیگر زهد روی گرداندن از ما سوی الله است. این زهد مخصوص عارفان است آنانکه غیر از خدا چیزی نمی بینند تا بخواهند به آن توجه کنند. مرتبه دیگر مخصوص کسانی است که علاوه بر غیر از خود نیز اعراض کرده اند. این مرتبه برای فانیان فی الله و گروه صدیقین است. و برای هر یک از این گروه ها مراتب و مدارج گوناگون است.
یکی از مهمترین عواملی که سبب می شود انسان نتواند به مقام زهد برسد، محبت و علاقه بیش از حد به دنیاست. ما درباره علاقه به دنیا پیش از این در نکات قبل به اندازه کافی توضیح داده ایم. و در اینجا نیاز به توضیح بیش از این نمی بینیم. فقط ذکر این نکته را لازم می دانیم که برای رسیدن به حداقل مراتب زهد لازم است انسان بتواند ریشه محبت دنیا را از دل خود برکند، زیرا تا دوستی دنیا در دل انسان پا برجاست به هیچیک از مراتب زهد نمی تواند برسد.
