«سیاست » و انتظار بشر از دین

«سیاست » از حیث گستره و رهیافت بسیار متنوع است . با توجه به این توسعه موضوعی و تکثر رهیافت، این پرسش مطرح است: آیا دانش سیاست با دین پیوند دارد و آیا می توان از دین در عرصه سیاست انتظاری معقول داشت؟ برای پاسخ به این پرسش مهم، نخست علوم سیاسی و مجموعه رشته های پیرامون آن تعریف می شود و آنگاه چگونگی پیوند دین و علم سیاست بررسی می گردد .

برای آشنایی با انتظار بشر از دین در گستره علوم سیاسی، ناگزیر باید نخست علم سیاست و شاخه های پراکنده آن در عرصه هایی چون جامعه شناسی، اقتصادی، حقوقی توضیح داده شود .

علم سیاست

نظریه پردازان تعاریف گوناگون از سنخ توصیفی، تجویزی یا مختلط درباره سیاست ارائه داده اند; برای نمونه توجه به تعریف های زیر سودمند می نماید:

1 . سیاست، علم فرمانروایی بر کشورها است . (1)

2 . سیاست، یعنی فن و عمل فرمانروایی در جوامع انسانی . (2)

3 . سیاست عبارت است از مطالعه قدرت و نفوذ . (3)

4 . علم سیاست به تحلیل و بررسی جنبه های سیاسی پدیده های اجتماعی نظر دارد . (4)

5 . سیاست هنر استفاده از امکانات، حکومت کردن بر انسان ها، مبارزه برای قدرت، دانستن این که چه کسی می برد، چه می برد، چه موقع می برد، چگونه می برد و چرا می برد و توزیع آمرانه ارزش ها است . (5)

6 . علم سیاست دانشی است که پدیده ها و روندهای سیاسی موجود و سازمان ها و گروه های جویای قدرت و روابط شهروندان و گروه های گوناگون با دولت و روابط دولت با دیگر دولت ها و سازمان های بین المللی را مطالعه می کند . (6)

امروزه علم سیاست دانشی تجربی شمرده می شود و در پی کشف روابط بین پدیده ها و رفتارهای سیاسی با روش تجربی و طبیعی است . بریتانیایی ها اغلب به استفاده از اصطلاح علوم سیاسی تمایل ندارند . مدرسه اقتصاد لندن (LSE) در سال 1895 با عنوان مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی گشایش یافت; اما دانشگاه های بریتانیایی در سراسر قرن بیستم از به کار بردن چنین عنوانی اجتناب ورزیده و عناوینی چون حکومت، سیاست، اندیشه و نهادهای سیاسی یا سیاست و روابط بین الملل را ترجیح داده اند . ، انجمن مطالعات سیاسی (PSA) دارد . بی تردید عدم استفاده از واژه «علم » نشان دهنده موقعیت ویژه ای است که دانشمندان علوم طبیعی برای دیسیپلین خود قائل هستند . (7)

فلسفه سیاسی

تفکر منظم درباره غرض و غایت حکومت و یا تنقیح مناط تحلیل مفاهیم سیاسی که به صورت انتزاعی ارائه می گردد، فلسفه سیاسی نام دارد . (8) در گذشته فلسفه سیاسی غالبا به دو مساله می پرداخت:

1 . توضیح چگونگی عملکرد حکومت ها، خاستگاه و کیفیت تحقق آن ها و ضرورت اطاعت از آن ها .

2 . اظهار نظر درباره هدف حکومت و روش سازمان یافتن آن و نیل به این هدف . (9)

برخی از نویسندگان بر این باورند که فلسفه سیاسی از دو بخش توصیفی و تجویزی پدید می آید . در مباحث توصیفی، پرسش هایی چون حکم حاکم بر چه اساس است؟ چرا باید از حکومت اطاعت کرد؟ ماهیت دولت چیست؟ پاسخ داده می شود و در مباحث تجویزی که ناب ترین بخش فلسفه سیاسی است، مسائلی مانند غایت اصلی زندگی سیاسی و روش تامین آن، مصلحت و خیر عامه و چگونگی تامین آن، رابطه عدالت و برابری و رابطه آزادی و خیر تبیین می گردد . (10) بنابراین، فلسفه سیاسی که در گذشته با علم سیاست یکسان تلقی می شد، از ویژگی های زیر بهره می برد:

1 . به شیوه انتزاعی وعقلی دنبال می شود .

2 . به مباحث بنیادین و فکری حکومت مانند مشروعیت حاکم و حکومت، غایات حکومت و ابزار آن ها می پردازد .

3 . به زمان و مکانی خاص محدود نمی شود .

4 . توسط متفکران حرفه ای و متخصص پی گیری می شود .

کلام سیاسی

تعلیمات سیاسی که از وحی الاهی ناشی می شود، کلام سیاسی نام دارد; به عبارت دیگر اگر پرسش های مربوط به فلسفه سیاسی که به روش انتزاعی و عقلی پاسخ داده می شوند، از طریق وحی الاهی و متون دینی پاسخ داده شود، کلام سیاسی تحقق می یابد .

فقه و حقوق سیاسی

مجموعه مباحث حقوقی و فقهی که به رفتار سیاسی دولت ها و مردم ارتباط پیدا می کند، مانند حقوق اساسی و حقوق بین الملل، فقه و حقوق سیاسی خوانده می شود .

نظام سیاسی

مجموعه نظریه ها و آرای هماهنگ به شکل یک کل (نظام و سیستم) که خطوط اصلی ارزش های مورد نظر مکتب در زمینه مباحث سیاسی مثل فرد، دولت و عدالت را بیان می کند و میان حقوق سیاسی (بایدهای جزیی) و جهان بینی (بینش های کلی) ارتباط منسجم برقرار می سازد، نظام سیاسی نام دارد .

نظریه یا تئوری سیاسی

در گذشته به معنای مجموعه تفکرات فیلسوفان سیاسی همچون افلاطون، ارسطو به کار می رفت; ولی در اصطلاح جدید به معنای مجموعه منسجمی است که در آن متغیرهایی معین در شرایط مشخص با یکدیگر ارتباط دارند . بنابراین، نظریه سیاسی باید به ظاهر از گرایش های ایدئولوژیکی و فلسفی فارغ و از عنصر تجویز و عمل تهی بوده، جنبه اثباتی داشته باشد . تا نیمه دوم قرن 20، تئوری سیاسی در معنای علوم سیاسی و فلسفه سیاسی به کار برده می شد .

اندیشه سیاسی

اندیشه سیاسی، مجموعه منسجم فلسفی و غیر فلسفی در ارتباط با سیاست و حکومت است که همواره حالت توصیفی و تفسیری دارد . اندیشه سیاسی در روش عقلی و ترکیبی با فلسفه سیاسی تفاوت دارد; چنان که تفاوت آن با نظام سیاسی در جنبه توصیفی و ترکیبی از توصیفی و تجویزی است .

جامعه شناسی سیاسی

دانشی که به بررسی محیط اجتماعی سیاست می پردازد، جامعه شناسی سیاسی نام دارد; به عبارت دیگر، بررسی تاثیرات جامعه به طور کلی اعم از حوزه روابط تولید و اقتصاد و لایه بندی های اجتماعی و فرهنگ بر ساخت و فرآیند و رفتار سیاسی جوهر جامعه شناسی سیاسی را پدید می آورد; به عبارت ساده تر، در جامعه شناسی سیاسی، زندگی سیاسی به وسیله متغیرهای اجتماعی توضیح داده می شود . بی شک همواره میان دولت و جامعه تعامل و تاثیر متقابل وجود دارد; ولی جامعه شناسی سیاسی به آن وجه از این روابط که محیط اجتماعی سیاست و حکومت می سازد، نظر دارد . (11)

رابطه میان دولت با جامعه و احزاب و تشکل ها و طبقات اجتماعی مانند ارتش، روشنفکران، روحانیان، زنان و دانشجویان موضوع اصلی جامعه شناسی سیاسی است .

تحلیل سیاسی

تبیین و تفسیر پدیده های سیاسی و بررسی علل و عوامل آن ها که از سوی افراد یا گروه های سیاسی ارائه می گردد، تحلیل سیاسی خوانده می شود . تحلیل سیاسی، انسان را در شناخت بهتر جهانی که در آن زندگی می کند یاری می دهد تا از میان گزینه های گوناگون پیش روی خویش بهترین را برگزیند و موفق شود تاثیر، تغییرات کوچک و بزرگ را که جنبه های لاینفک زندگی به شمار می آیند، فزون تر سازد . (12)

شکل سیاسی

نوع و فرم حکومت، مانند سلطنتی و جمهوری، را شکل سیاسی می خوانند .

جریان سیاسی

مجموعه پدیده های منظم و پی در پی سیاسی، جریان سیاسی خوانده می شود .

رفتار سیاسی

مجموعه اعمال سیاسی فرد یا گروه، رفتار سیاسی نام دارد .

موضوع علوم سیاسی

درباره عرصه و مرزهای علوم سیاسی نمی توان به آسانی نظر داد . شاید بتوان تمام جنبه های زندگی اجتماعی با سیاست را موضوع علوم سیاسی دانست . گروهی مطالعه قدرت و نفوذ و عده ای مطالعه دولت یا علم دولت یا فن حکومت کردن را موضوع علم سیاست دانسته اند . (13) موضوعاتی که در علم سیاست مطالعه می شود، عبارت است از:

1 . نظریه سیاسی و تاریخ اندیشه های سیاسی

2 . حکومت

3 . احزاب و گروه ها و افکار عمومی

4 . روابط بین الملل و سازمان ها و حقوق بین الملل (14)

آنچه گذشت، نشان می دهد علوم سیاسی تنها به مطالعه دولت محدود نمی شود . سیاست فعالیتی بسیار گسترده است که در همه عرصه های حیات انسان دخالت دارد . سیاست می تواند شامل منازعه و همکاری باشد و به ایجاد و حل مشکلات از طریق تصمیم گیری جمعی انجامد . (15) سیاست، علاوه بر مطالعه فعالیت های متمرکز در نهادهای دولت، به سایر عرصه های زندگی اجتماعی مانند جنسیت، نژاد، طبقه، جوان، زنان نیز می پردازد . (16)

علوم سیاسی نه تنها از حیث موضوع و گستره، از جهت رهیافت و رویکرد نیز بسیار متنوع است . همین امر به تکثر مکاتب علوم سیاسی می انجامد . رهیافت هایی چون نظریه هنجاری، مطالعات نهادی، تحلیل رفتاری، نظریه انتخاب عقلایی، دیدگاه فمینیستی و تحلیل گفتمانی از یک زاویه و رهیافت هایی چون حقوقی، اقتصادی، روان شناسی، تجربی و علمی و هنجاری از زاویه دیگر که از روش های مختلفی چون کمی، مقایسه ای، ساختارگرایی، تحلیل کیفی تاریخی، مشاهده ای، تطبیقی استفاده می کنند . بر این اساس، درباره دولت نظریه های مختلف مانند کثرت گرایی، نخبه گرایی و نظریه متقارب ارائه می گردد . (17)

×××

آیا علوم سیاسی با دین پیوند دارد؟

با توجه به توسعه موضوعی و تکثر رهیافت روش و نظریه در علوم سیاسی، پیوند این دانش ها با رشته های مختلف مانند جامعه شناسی، روان شناسی اجتماعی، اخلاق، حقوق، اقتصاد، جغرافی آمار و غیره آشکار می گردد . آیا علوم سیاسی با دین نیز پیوند دارد و آیا می توان از دین در عرصه وسیع سیاست انتظاری معقول داشت .

پاسخ بدین پرسش به نگاه دین به مقولاتی محوری که امروز در گستره علوم و مکاتب سیاسی وجود دارد، وابسته است . بدین معنا که برخی از این مقولات با مبانی دینی تعارض ندارند و حتی از متن دین بر می آیند . بررسی اجمالی مرزهای پیوند دین با برخی از مبانی علوم سیاسی، خود به خود مرز «سیاست دینی » را از «سیاست غیر دینی » آشکار می سازد .

1 . باید دانست، دین جامع و کامل اسلام با عقل و تجربه عناد ندارد و وقتی از سیاست دینی سخن به میان می آید، هرگز به معنای نفی بهره برداری از عقل و تجربه نیست . براین اساس، باید سیاستمداران و عالمان مسلمان به مطالعه تجربی و آماری پدیده ها، رفتارها و تصمیم های سیاسی در جوامع اسلامی و غیر اسلامی روی آورند و علم تجربی سیاست و جامعه شناسی سیاسی را جهت کشف روابط بین دولت و گروه ها و طبقات و احزاب و رفتارهای سیاسی مردم توسعه دهند تا راه برای تصمیم گیری های مناسب بر اساس اصول و ارزش های اسلامی هموار گردد . همچنین مطالعه نظریه های سیاسی و دیدگاه فیلسوفان سیاست در زمینه قدرت، دولت، آزادی، حاکمیت، حکومت و غیره بسیار ضرورت دارد . غفلت متفکران و عالمان سیاسی جهان اسلام از مطالب و نظریه ها و روش ها و رهیافت های مختلف و استفاده از روش عقل و تجربه در عرصه موضوعات سیاسی، خسارتی جبران ناپذیر به همراه خواهد داشت . البته باید توجه کرد:

الف) علم سیاست اثباتی و تجربی محض نیست . چنان که گذشت، متافیزیک و آکسیوم ها و پاردایم های غیر تجربی بر تمام علوم تجربی از جمله علم سیاست اثر می گذارند . از این جهت، علم تجربی سیاست می تواند از متافیزیک دینی تاثیر پذیرد .

ب) مسائل فلسفه سیاست با روش عقلی دنبال می شود; ولی امروزه روش های مختلف عقلانی پدید آمده و انواع مکاتب رئالیسم و ایدئالیسم را در پی داشته است . فیلسوفان اسلامی با توجه به روش معرفت شناختی رئالیستی یعنی با پذیرش نظریه مطابقت (در تئوری های صدق) و نظریه مبناگرایی و بداهت (در تئوری های توجیه) و امکان شناخت و معیار معرفت و نفی شکاکیت و نسبی گرایی، مباحث عقلی را دنبال می کنند و دیدگاه فلسفی خود درباره قدرت، دولت، حکومت، حاکمیت، آزادی و غیره را ارائه می دهند . از آن جا که این رویکرد از تایید اسلام و آموزه های آن بهره می برد، می توان فلسفه سیاست را به اسلام نسبت داد . افزون بر این، باید دستاوردهای فلسفی را به متون دین اسلام عرضه کرد تا از انحراف عقلایی پیشگیری شود .

2- قرآن و سنت پیشوایان دین اسلام، به صورت موجبه جزئیه، برخی روابط علت و معلولی میان رویدادهای سیاسی را بیان کرده اند; برای نمونه می توان به رابطه رهبری شایسته و آزمایش های توانفرسا، (18) نسبت مستقیم تحولات سیاسی و اجتماعی و اراده مردم، (19) رابطه امر به معروف و نهی از منکر و نظارت عمومی و کنترل جامعه سیاسی، (20) عملکرد حاکمان فاسق و فاجر و متکبر در تفرقه افکنی و نفاق انگیزی (21) و گزارش خداوند متعال و امامان معصوم از تحولات سیاسی دنیای آینده مانند حاکمیت مستضعفان بر زمین (22) اشاره کرد .

3- کلام سیاسی، به معنای تعلیمات سیاسی برگرفته از کتاب و سنت، برای هر انسان آگاه به دین اسلام انکارناپذیر است . در اسلام آشکارا از مقولاتی مانند امامت، امت، قبایل و گروه ها و احزاب، حکومت های طاغوت، مستکبر، مستضعف، راهکارهای نظارت درونی (تقوا) و بیرونی (امر به معروف و نهی از منکر) و اهداف حکومت (مسؤولیت پذیری، ظلم ستیزی و پاسداری از حقوق عمومی مردم به ویژه امنیت جانی، مالی، حریم حقوق اشخاص و عدالت و مشارکت) سخن به میان آمده است . تفسیر اسلام از قدرت، مسؤولیت پذیری و توجه حاکم به خیر و رحمت مردم و عدالت اجتماعی و احترام به افکار عمومی است .

اگر عناصر بنیادین دولت را مردم (جمعیت)، سرزمین، حکومت (سازمان) و حاکمیت بدانیم، اسلام به تمام ارکان چهارگانه دولت توجه کرده است، برای مثال اسلام درباره خاستگاه دولت نظریه هایی مانند زور، ژنتیک (پدر سالاری و مادر سالاری)، طبیعی، قرارداد اجتماعی و مدل ها و تفسیرهای گوناگون آن ها را طرد می کند و نظریه خاستگاه الاهی با تفسیر مردم سالاری دینی را مطرح می سازد . حاکمیت تکوینی و تشریعی و سیاسی و اجتماعی را از آن خداوند و کسانی که از سوی وی اجازه دارند، می داند; به مردم بسیار اهمیت می دهد و بر این اساس، بر نظارت عمومی و مسؤولیت همگانی و آمادگی مردم برای دفاع از سرزمین و شرافت و کرامت و حقوق انسان ها (حق داد خواهی، آموزش و پرورش و برخورداری از تامین اجتماعی و امنیت عمومی و آزادی های مشروع و) . . . تاکید می ورزد . (23)

اسلام وجود احزاب و کثرت گرایی گروه های سیاسی در چارچوب قوانین و اصول الاهی و تشکیل پارلمان و تفکیک قوا را رد نمی کند; ولی بر تمرکز و اقتدار حکومت نیز تاکید می ورزد . (24) قرآن، پیامبران را دعوت کنندگان بشر به اجتماع و رفع اختلافات می خواند (25) و ملت ها و قبیله ها را منشا اختلاف و تشتت می داند . (26) سرزمین های جغرافیایی که جمعیت ها در آن جا استقرار می یابند و رکن مهم حکومت ها است، در اسلام مورد احترام قرار می گیرد . اسلام درباره سازمان دولت و نوع حکومت با هر گونه حکومت و سلطنت مطلقه فردی، سلطنت مشروطه، اشرافی، زرمداری، استبداد مطلقه فردی، استبداد فراگیر، استبداد کارگری و دموکراسی - به اصطلاح غربی - مخالفت می کند و جمهوری اسلامی را جایگزین آن ها می سازد . حکومتی که مبنای قانونش، خواست خداوند است، مشارکت سیاسی اکثریت و تساوی افراد در برابر قانون را می پذیرد و آزادی های مشروع اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را مجاز می شمارد . (27)

متون دینی اسلام درباره حاکمیت و مشروعیت حاکم، موازینی خاص ارائه می کند و ویژگی هایی برای مدیران و حاکمان بر می شمارد; چنان که کارآمدی و صلاحیت و توان بالفعل حاکم و حکومت را نیز مورد توجه قرار می دهد .(28)

4- در عرصه نظام سیاسی، چهار نظریه سیاسی از سوی مسلمانان مطرح گردیده است . نظریه خلافت که سقیفه را راه انداخت; نظریه امامت که نظام سیاسی تشیع است; نظریه خوارج که به آنارشیسم و نفی حاکمیت روی آوردند و نظریه سلطنت که از سوی بنی امیه و بنی عباس تعقیب شد . آموزه های اسلام و تفسیر صحیح آن ها از نظریه امامت و ولایت دفاع می کنند .

5- کتاب و سنت نیز بر پذیرش حقوق و فقه سیاسی و مباحث حقوقی مربوط به رفتار سیاسی دولت ها و مردم یعنی حقوق اساسی و حقوق بین الملل در اسلام گواهی می دهند .

6- با نگاه بیرون دینی نیز می توان انتظار منطقی بشر از دین در عرصه سیاست را تایید کرد; زیرا پرسش های اساسی سیاست بر محور حکومت و قدرت می چرخد; مانند حکومت چیست؟ چگونه باید باشد؟ چه هدفی را دنبال می کند و در برابر مردم چه وظایفی به دارد؟ (29) اگر پژوهشگر سیاسی نگرشی خاص به جهان و انسان داشته باشد و در هستی شناسی در خالقیت، مالکیت و ربوبیت تکوینی و تشریعی خداوند اعتقاد داشته باشد و ازنظر معرفت شناسی، به حجیت و اعتبار عقل و تجربه از یک سو و محدودیت و ناتوانی آن ها در درک تمام مصالح و مفاسد انسان ها از سوی دیگر اعتراف کند، ناگزیر به اطاعت از پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم تن در می دهد و دستورها و بینش های سیاسی آن ها را سر مشق خویش می سازد . در این موقعیت، پژوهشگر اصولا حق خود می داند که کیستی حاکم و چیستی و اهداف حکومت را از خداوند متعال که هدایتگر دنیا و آخرت است، بپرسد . البته - همان گونه که گذشت - این مطلب تحقیقات تجربی در عرصه علم سیاست و جامعه شناسی سیاسی یا تحقیقات عقلانی در عرصه فلسفه سیاسی و تحلیل سیاسی را نفی نمی کند و بدان معنانیست که حکومت اسلامی کارگزار منفرد و تک ذهنی در سطح دولت را می پذیرد .

7- با توجه به حقوق و فقه سیاسی و کلام سیاسی در اسلام و فلسفه سیاسی با گرایش معرفت شناسی و فلسفه اسلامی و علم سیاست با رویکرد متافیزیک اسلامی، می توان از نظام سیاسی و اندیشه سیاسی اسلام نیز سخن گفت و با روش بیرون و درون دینی، انتظار عقلایی بشر از دین در عرصه سیاسی را تثبیت کرد .

بر این اساس، شخصیت های علمی و متفکران سیاسی از جمله ماوردی، غزالی، ابن جماعه، ابن تیمیه، فارابی، ابن سینا، علی عبدالرزاق، ابن رشد، خواجه طوسی، ابن خلدون، سید جمال، محمد عبده، کواکبی، رشید رضا، نائینی، شیخ فضل الله، سید جعفر کشفی، سید عبدالحسین لاری، امام خمینی، در کتاب های ادب الدنیا والدین، میزان الملوک و الطوائف و صراط المستقیم فی سلوک الخلائف اندیشه های اهل مدینه فاضله اوصاف الاشراف، عروة الوثقی، طبیعت استبداد، الاسلام و اصول الحکم، تنبیه الامة و تنزیه الملة و ولایت فقیه به بیان اندیشه یا نظام سیاسی اسلام پرداختند . البته فقهای مسلمان از دوران آغازین اسلام به تدوین مسائل حقوق سیاسی اسلام اشتغال داشتند .