نگرشی بر مجلس مشروطیت

امام صادق: لایلسع العاقل من ججر مرتین خردمنداز یک لانه دوبار گزیده نمی شود! 1
توجه به[ حرکت های اجتماعی] و پندآموزی از آن , مورد نظر[ شریعت اسلامی] است .اندوختن تجربیات از گذر حوادث , راهگشای راه آینده بشمار می رود.
امام علی(ع) این حقیقت را چنین بیان نموده است :
لولاالتجارب عمیت المذاهب ..
بهره گیری از تجربیات , دواثر مشخص دارد: 1ایجاد مصونیت نسبت به تاثیر پذیری از خدعه های مشابه :
من لم یجرب الامور خدع (امام علی (ع) )
- کسی که حوادث و مسائل را ندیده و تجربه نکرده باشد, فریب می خورد. 2
2 آمادگی فکری و روحی برای مقابله با مشکلات جدید:
من عرف الایام لم یغفل عن الاستعداد ( امام علی[ ع] )
- آنکس که روزگار و حوادث آن را بشناسد,از[ آمادگی] خویش غافل نباشند. 3
برای بهره گیری از تجربیات ,[ سیستم مقایسه ای رخدادهای اجتماعی] پیشنهاد شده است و به بیان زیبای امام علی(ع):
استدل علی مالم یکن بماقد کان فان الاموراشباه
حوادث گذشته را راهنمای حوادث آینده قرار ده . زیرا [رخدادها] مشابه یکدیگرند. 4
از میان حوادث اجتماعی جامعه ما, نهضت مشروطیت نقش ویژه ای را بر عهده دارد. نزدیک بودن زمان حوادث آن به زمان حال و تاثیرات مشخص جنبش مشروطیت در رویدادهای سده اخیر کشورمان ( از جنبه های فکری , سیاسی و ...) موجب می شود که با دید عمیقتری به ابعاداین حرکت توجه شود.
ازاینرو بر آن شدیم که در آستانه انتخابات دومین مجلس شورای اسلامی , با دیدی اجمالی بر[ حوادث مجلس در دوران مشروطیت] نظری افکنده تا تاانشاءالله در جهت سیرانتخاباتی مفید قرار گیرد.
زمینه نهضت مشروطیت
تحلیل خاستگاه و زمینه نهضت مشروطیت , نیازمند بررسی گسترده ای است .امااین نکته را نمی توان انکار کرد که این نهضت با[ حمایت های مردمی] واستفاده از[ نفوذ رهبریت دینی و تلاش علماء شریعت] اوج گرفت . گرچه دراین میان[ اندیشه ههای وارداتی] نضج می گرفت و رهبریت مذهبی مشروطیت , گاه و بیگاه رنگ باخته و بتحت تاثیر[ خودباختگی غربگرایان] قرار می گرفت اما نمی توان حضور دیانت را به عنوان[ نقشی مستقل] نادیده گرفت . روح عدالتخواهی اسلامی , نهضت ضد فساد واستبداد را پیش می راندو در قالب در خواست[ مجلس عدلیه] خود را نشان می داد. در تهران - مرکزاولیه جنبش مشروطه - شیخ فضل الله نوری , طباطبائی , بهبهانی پرچمداراین حرکت بشمار می رفتند و پس ازافتتاح اولین دوره مجلس , جنبش مشروطه در قالب یک[ نظام سیاسی] بر مسند قدرت نشست .
دراولین دوره مجلس , نقش و نفوذ دیانت و حفاظت از مصالح ملت , در شعاعی محدود جریان داشت . به گفته یکی از نویسندگان تاریخ مشروطیت [بدون تایید قبلی دو نفراز برجسته ترین مجتهدین یعنی سیدمحمد طباطبائی و سیدعبدالله بهبهانی هیچیک از مسائل مهم حل و فصل نمی شد]
این حضور عظیم دیانت در نهضت مشروطیت , در یک واقعه تاریخی نمایان می شود که ارمنی ها و یهودیان کسی را به وکالت انتخاب نکرده و دو سید (طباطبائی - بهبهانی ) را به نمایندگی برگزیدند. 6
دراین دوره از مجلس است که علیرغم همه مشکلات و نارسائیها چون : وجود منحرفان از دین واستبدادطلبان قاجاری در مجلس و دیکتاتوری مطلقه محمد علیشاه و ... مجلس به یک سری ازاصلاحات - هر چند ناقص - دست می یازید. واز مهمترین آنها رد قرضه ایران از دولتین انگلیس و روسیه ,اعتراض به قرارداد 1907 و تعدیل بوده مملکت را می توان به حساب آورد... کمیسیون مالیه مجلس تمام کار هفت ماهه اش تقلیل و حذف مستمری ها بود. 7
مجلس بعداز دوران استبداد صغیر:
بعد از به توپ بسته شدن مجلس و گذشت دوران پرطلاطم استبداد و ورود مشروطه خواهان به تهران , مجلس[ دوره دوم] باز می شود. دراین عصراست که مجاهدین[ روز شنبه] به حاکمیت می رسند. 8اما رهبران مردمی , دینی نهضت به فراموشی سپرده می شوند. لکن هنوز چراغ مشروطیت , نورافکنی خویش را گاه و بیگاه در مجلس و ... نشان می داد. و دراین میان نقش [مدرس] به عنوان عضو قانونی نظارت مجتهدین بر مجلس و در دوره های بعد به عنوان وکیل مردم تهران , نمایان می شود
روزی وکلای مجلس ازاصفهان برای شرکت دوم جلس دوم حرکت می کردند, دیده شد که سیدی ضعیف اسباب های ساده و مختصر خود را در گاری تک اسبه ای نهاده و خود هم بر آن مرکب ساده سوار شد و به طرف تهران برای ,.شرکت در مجلس حرکت کرد.این مرد عجیب[ سیدحسن مدرس] بود. 9
و چنین است که مجلس دوره دوم و چند دوره بعد, به واسطه پاکمردانی چون مدرس و ... تطهیر می شد. مجلس در دوره اولتیماتوم روس 10 را رد می کند.اما تحت فشارایادی بیگانگان , حدود سه سال تعطیل می گردد.
مورگان شوستر در کتاب معروف خویش به نام[ اختناق ایران] جریان مجلس را در داولتیماتوم چنین نقل می کند:
روزاول دسامبر قبل ازاینکه 48 ساعت اولتیماتوم روس پایان پذیرد, دولت نظیر خود را در مجلس اظهار کرد همه منتظر مجلس بودند. صمصام السلطنه در آخرین لحظات از مجلس خواست تا به کابینه در جهت قبول اولتیماتوم اختیار بدهند. 76 نفر وکلای حاضر در مجلس در سکوت فرو رفته بودند. یک عالم محترم اسلامی ایستاد و در موقعی که به سرعت می گذشت , گفت : شاید قسمت خداوند براین امر تعلق گرفته باشد که آزادی واستقلال ما به زوراز ما سلب شود ولی سزاوار نیست که ما خودمان به امضاا خود, آن رااز دست داده و ترک کنیم .الفاظ و عبارات او ساده و مختصر بود ولی مثل اینکه پر و بال داشت . وکلای دیگر بهمین ترتیب ازاو متابعت کردند و بالاخره رای عمومی گرفته شد واولتیماتوم روس رد شد11 .
مجلس و کودتای رضاخان
با گذر زمان ,اوضاع نهضت مشروطیت اسفناکتر می شد. مردم ازانقلاب بدور مانده و مایوس, فرصت طلبان بر مسندها مشغول زد و بندهای سیاسی بودند, جریان کودتا نضج می گرفت . و سرانجام رضاخان میر پنج به دست ایادی انگلیس رشد می کند. مقام فرماندهی قزاق , وزارت جنگ , ریاست وزراء, فرماندهی کل قوا و... را دراختیار می گیرد. دراین میان مجلس نیز تحت تاثیر سیاست های خارجی رنگ می باخت . معروف است وقتی بعضی از نمایندگان منتخب دولت حاضر نمی شدند بر بعضی لوائح رای بدهند, وزیر پیشنهاد کننده می گفت این لائحه با نظر رئیس دولت (رضاخان ) تنظیم شده و آنگاه فوری تصویب می شد. 712 با خلع سلطن قاجار و تفویض !! آن به رضاخان - در دوره پنجم مجلس - مجالس مشروطیت , چیزی جز تشریفات نبود و گویا رسم براین بوده است که نمایندگان منتخب دولت روزهای دوشنبه به پیشگاه ملوکانه شرفیاب شده ,اعلیحضرت (رضاخان )اشاره ای کنند وآنان اطاعت کنند!!
تقریبا تنها فریاداعتراضی که از مجلس دوره ششم بر می خاست ,از مدرس بود.اما تحمل وی را هم نیاوردند و در دوره هفتم انتصابش نکردند!
گویند که یکی از محارم شاه بعدازانتخابات پیش وی آمد که شاه گفته چون در تهران انتخاب نشدید, کاندیدای یکی از شهرستانها بشوید, تا دستور دهم که انتخاب شوید!! مدرس با نهایت تندی گفت : به سردار سپه بگواگر مردی مردم را آزاد بگذار تا ببینی من از چند شهرانتخاب می شوم والا مجلسی که بدستور تو من نماینده اش گردم باید درش را لجن گرفت . 14
البته این شهامت هاابراز شجاعت ها برایش - به ظاهر - گران تمام می شود. ولی وی را چه باک که دل را به وظیفه بسته بود نه به آخور!! آنگونه که حتی یاران نزدیکش چنین کردند.
عوامل انحراف در جنبش مشروطیت :
دور شدن علما از صحنه سیاست
گفته شد که علما و طلاب , در پیدایش نهضت و بسیج توده ها تلاشی اساسی از خود نشان دادند. علمای نجف به زعامت (آخوند خراسانی , شیخ عبدالله مازندرانی , حاج میرزاحسین میرزاخلیل ) تهران (نوری , طباطبائی , بهبهائی )اصفهانی (حاج آفا نورالله , آقا نجفی و...) تبریز (چون ثقه الاسلام تبریزی , شیخ علی اصغر لیلاوی , شیخ محمد خیابانی و...) و سائر علماء در شهرستانهای دیگر, همت خویش را در پیشبرد مشروطیت گماردند.اما آنگاه که درخت مشروطیت به بار نشست باغبانان آن یا به چند دستگی پرداخته و یا به کار[ حوزه ای] خویش مشغول گشته واز پاسداری دستاوردهای مشروطیت غافل ماندند.اصل دوم متمم قانون اساسی - که محصول تلاش پیگیر شیخ فضل الله نوری بشمار می رفت . و نظارت 5 مجتهد را بر مصوبات مجلس شرط می کرد به فراموشی سپرده می شود. فقط در [دوره دوم] مدرس بااین عنوان در مجلس شرکت می کند. هر چنداز اختیارات قانونی خود بی بهره است .
بی توجهی و غفلت حوزه های علمیه , نسبت به دستاوردهای نهضت مشروطیت به جای برخورد فعال باانحرافات آن - موجب شد که مجلس وسیله ترکتازی های دسته بندی های وابسته به قدرت های خارجی قرار گیرد. و در این میان با کنار کشیدن علمااز میدان سیاست , توده های مردم نیزاز بسیج شدن در[ مواقع حساس] و حضور در صحنه , بی بهره بمانند. و در نتیجه در مواجه با پدیده شومی چون رضاخان , مدرس و یارانش از حمایت فعال علماء و مردم برخوردار نشده و کودتاگر بیسواد به پشتیبانی قدرت های خارجی و و یاری اراذل واوباش به قدرت می رسد .
. 2 سستی گرفتن حمایت مردم :
نقش مردم در[ جنبش ها]انکار ناپذیراست .این حمایت گسترده مردمی , درابتداء نهضت مشروطیت با شعاع وسیعی خود را نشان می داد. مثلا دراولین دوره انتخابات از بین وکلای تهران که 60 نفر بودند, 32 نفر آنها به عنوان نمایندگان اقشار پائین شهری واصناف به مجلس راه یافتند و در مجموع 26 درصد کرسی های مجلس متعلق به اصناف بود. 15 گر چه به سبب ناواردی واطلاع نداشتن کامل از بند و بست های سیاسی برخی ازاینان جذب جریانات می شدند واز حالت انفعالی برخوردار بودند,اما در عین حال طپش انقلاب را - در محدوده ای بهمراه داشته و حضور مردم را در مجلس می رساند.
در جریان طرح استقراض از دولتین انگلیس و روسیه , مردم به مخالفت همه جانبه بااین امر پرداختند. و در[ تبریز] نمایندگان انجمن ایالتی به اتفاق[ ستارخان] پیشنهاد دادند که اگر دولت از خود کشور وام بخواهد, آذربایجان سهم بزرگی را خواهد پرداخت . 16
اوج این جنبش مردمی را در دوران[ استبداد صغیر] در تبریز و دیگر شهرها می توان یافت لا دورانی که به اعتراف کسروی :
[ از شگفتی های تاریخ مشروطه است که چون محمدعلی میرزا مجلس را برانداخت و مشروطه خواهان و سردستگان هر کجا بودند, گریختند و یا بخاموشی گرائیدند, ناگهان از میان توده یک ستارخان بیسواد بزرگشده بیابان بپابرخاسته با جان بکوشش پرداخت واز هر گوشه صدها مردان از میان توده بیاری او شتافتند و جانبازانه زبر درفش او گرد آمدند... کشیدن و بی تفاوتی معتمدان ملت ( علما)از جنبش و ... زمینه های حمایت مردمی را سست کرده و راه را برای کودتاچیان انگلیسی باز کرد. سیزده ماه رشته کارها در دست این برخاستگان از میان توده انبوه بود که هم ریشه خودکامگی را کنده , بار دیگر مشروطه را به ایران برگردانیدند و هم با سیاست همسایگان بر آمدند. ولی همینکه محمد علی میرزا برفتند و بار دیگر وزیران و بزرگان و دانشمندان واینگونه برجستگان !!! بمیان افتادند و رشته کارها را به دست گرفتند, در سایه خودخواهی و ناشایستگی و دغلکاری , نه تنها کاری از پیش نبرده شور را دچار آشفتگی گردانیدند... 17ْ
واین چنین است که حمایت مردم رو به افول می نهد. عکس العمل مسندنشینان نهضت ,اطلاع نداشتن از حوادث پشت پرده جهت آمادگی و مقابله با آن , کنار کشیدن و بی تفاوتی معتمدان ملت (علما) از جنبش و... زمینه های حمایت مردمی را سست کرده و راه را برای کودتاچیان انگلیسی باز کرد.
3- رخنه فرصت طلبان :
خوشه چینی از ثمرات انقلاب , مخصوص[ مجموعه جامعه و مردم] است و پدران انقلاب حافظان آن برای مردم .اما در بسیاری از جنبش های مردمی , فرصت طلبان پس از پیروزی نهضت , دستاوردهای آن را درانحصار خویش در آوردند. و جنبش مشروطیت چنین حادثه ای را پشت سرگذرانده است . به گفته یکی از مولفین تاریخ مشروطیت[ آقازاده ها و گل های سرسبد باغشاه] دوباره مجلل تراز پیش زندگی می کنند ولی مجاهدان که در راه رژیم مشروطیت فداکاری کرده بودند و شاه رااز تخت پائین کشیده بودند, به نان شب محتاج مانده و مورداعتناء نبودند. 18
در چنین زمانی است که[ سرداراسعد] و[ سپهدار] فرماندهان فتح تهران و سرسپردگان دولتین انگلیس و روسیه ,[ فعال مایشاء] شده اند.
شیخ فضل الله نوری به دار آویخته می شود.اما برای محمد علیشاه مقرری قابل توجهی (در حدود صد هزار تومان در سال ) تعیین می شود. 19
ستارخان و باقرخان از تبریز تبعید می شوند 20 و ظاهرا به تهران فراخوانده می شوند,اما حضور آنان در تهران نیز خوشایند فاتحین و مسندنشینان تهران نیست !! سعی در تبعید محترمانه آنان به نجف می شود!!! 21 و خلاصه به گفته یکی از فرصت طلبان روشنفکرماب : حالا که جنگ خاتمه یافته باید کاری کرد که این روسای مجاهدان از قبیل سردار (ستارخان ) و سالار (باقرخان )از بین بروند و سپس قرایشان را امامزاده کرد!! 22اما شمشیر[ لیاخوف] - فرمانده هجوم قزاق به مجلس توسط سرداراسعد به کمرش بسته شد, و دو مرتبه فرمانده قزاق ها شد, و امنیت شهرها بدست وی سپرده می شود!!! 23ق
4استقلال فکری نداشتن مجلس :
مجلس در دوران مشروطیت - در جنبه های فکری از ضعف های متعددی برخوردار بود. البته این ضعف ها در تمام دوره های مجلس یکسان نبود اما وجود داشت - واجمالا می توان مواردی را ذکر کرد: 1 سرسپردگی به دولت های خارجی . در بسیاری موارد سیاست های خارجی انگلیس , روسیه و بعدا آمریکا بر شکل رای وابستگان آنان در مجلس اثر می گذشت . مسئله انتخاب[ رضاخان] به سلطنت نمونه بارزی دراین جهت به شمار می رود. 4
2 منافع طبقاتی : بسیاری از شاهزادگان و ملاکین و نمایندگان طوایف وایلات , در تصویب لوائح در مجلس دراندیشه محکم کردن منافع و بدست آوردن منافع جدید برای پایگاههای انتخابی خود بودند.این امر موجب می شد که مصالح عمومی جامعه , قربانی مصالح طبقاتی نمایندگان گردد.
3 منافع فردی : در بسیاری از موارد, مصالح نماینده و پر کردن جیب خویش از[ خزانه کشور] همت عمده وی در دوران نمایندگی بود. رشوه خواری نمایندگان مجلس ,امری معمول و متعارف بشمار می رفت . ذکراین واقعه خالی از لطف نیست که[ قرار داد نفت شمال] به یک شرکت آمریکائی به این جهت رد می شود که نمایندگان مجلس ازاین قرارداد, سهمی برای خود مشاهده نمی کنند. واین علت را برخی از نمایندگان تصریح کرده بودند.24
4 برخوردار نبودن ازاندیشه مستقل : برخی از نمایندگان در مجلس های دوران های مشروطیت بودند که نمی توان اتهام وابستگی خارجی و یا پیروزی تام از مصالح طبقاتی , فردی را به آنان نسبت داد.اما به واسطه نداشتن اندیشه مستقل , جذب بازی های سیاسی بین المللی شده و آتش بیاران ناآگاه سیاست خارجی شدند. کسانی که سکوی پرش[ دیکتاتوری رضا خانی] بودند,اما خود طعمه آن دیکتاتوری شدند.
و در نهایت کلام :
چنین شد که مشروطیت در سیر نزولی تاریخی خویش , با شعار [عدالت خواهی و مجلس عدلیه] آغاز کرد,اما به توجیه گر دیکتاتوری مرئی بیست ساله و[ دیکتاتوری مرئی و نامرئی سی واندی ساله] مبدل شد!!
برای شکستن استبداد فریاد کشیده شد,اما خود کانالی برای استبداد گردید.
برای از بین بردن دزدها و چپاولگران به وجود آمد,اما در نهایت ارث دزدی ها به یک دزد رسید!!
و بالاخره به گفته مدرس: ما تخم کبوتر کبوتر گذاشتیم , کلاغ پر گرفت !!! 25
واینک گر چه پر تو نهضت اسلامی مان , در داخل و خارج کشور نورافشانی می کند و رهبر و مرادمان پیامبر گونه امت را به پیش می راند!!
گرچه اوج حماسه ها و موج ایثار مردم شهیدپرورمان حمایت و نصر کامل الهی را نویدمان می دهد!
گر چه تلاش پیگیر دراولین دوره مجلس , بارقه های امید را در[ دل های پرامیدمان] زنده تر می دارد!
گر چه[ دولت مکتبی] با تمام توان خود در صدد رفع نابسامانیها گام بر می دارد!
گر چه ...
اما نبایستی خطرات احتمالی - هر چند دور - رااز نظر دور داشت . بایستی به اتکاء تجربه ها و تعمق در حوادث ,انقلاب را مصونیت بخشید و با توکل بر حضرت احدیت ,امید مستضعفان جهان را بارور ساخت . انشاءالله
پاورقی ها
1.الاختصاص - شیخ مفید (با تصحیح علی اکبر غفاری ) ص 245.
2. بحارالانوار ج 78ص 128.
3.ارشاد . مفید ص 142.
4. نهج البلاغه - فیض الاسلام ص 935.
5. تلاش آزادی - باستانی پاریزی ص 96
6. مدرک فوق - ص 100
7. تاریخ سیاسی معاصرایران - سید جلال الدین مدنی ح 1 ص 67.
8. فتح تهران در روز[ جمعه] انجام یافت . وانقلابیون پس ازانقلاب !! در جنبش مشروطیت چنین نام یافتند.
9. تاریخ احزاب سیاسی - بهار. ص 133
10. مواداولتیماتوم روس عبارتنداز:
11. مستر شوشتر آمریکائی (مسئول مالیه ) و مستر لکفراز کارهای خود اخراج شوند.
12. دولت ایران در بکار گماردن بیگانان , قبل از مشورت با دولتین انگلیس و روسیه تصمیم نگیرد.
13. مخارج لشکرکشی دولت روسیه به ایران پرداخت شود. دراین اولتیماتوم به دولت ایران اخطار شده بود که اگر تا 48 ساعت جواب مثبت داده نشود, سپاه روش از رشت به سوی قزوین حرکت خواهد کرد. (تاریخ هیجده ساله آذربایجان - کسروی ص 237 - 236)
14. تاریخ سیاسی معاصرایران - جلال الدین مدنی ج 1 ص 73.
15. تاریخ سیاسی معاصرایران ج 1 ص 121.
16. همان مدرک
17. مدرس شهید نابغه ملی ایران - علی مدرسی ص 347.
18. پیدایش و تحول سیاسی - نظام مافی , ص 116.
19. تاریخ هیجده ساله آذربایجان احمد کسروی , ج 1 ص 121.
20. تاریخ هیجده ساله آذربایجان - ج 1 ص 129 - 128
21. تاریخ مشروطیت ایران - دکتر ملکزاده ج 6 ص 134. نقل از دو مبارز, رحیم رئیس نیا و عبدالحسین ناهید ص 106.
22. دو مبارزه جنبش مشروطه رحیم رئیس نیا و عبدالحسین ناهید ص 105.
23و24. مدرک سابق ص 126 - 125.
25. قیام آذربایجان و ستارخان امیرخیزی ص 447 - به نقل از دو مبارز جنبش مشروطه ص 107.
26. دو مبارز جنبش مشروطه ص 105.
27. جهت اطلاع از تفصیل واقعه , رجوع شود به تاریخ بیست ساله حسین مکی ج 3 ص 94.
28. مدرس شهید. نابغه ملی ایران . ص 320.
تذکر: نقل مطالب ذکر شده از کتب بمعنی تایید تمامی مندرجات کتاب و مولف نخواهد بود.
مقاله[ مشکل اساسی سازمان روحانیت] (3).ادامه بحثی است که بوسیله استاد شهید مطهری , در زمینه مشکل اصلی نظام روحانیت یعنی معیشت و راه اصلاح آن و آفت بزرگ عوام زدگی طرح شده است . در خواندن این مقاله , باید توجه داشت که برخی از مطالب آن مربوط به روزگار گذشته است نه اکنون .امااین سخن به این معنا نیست که آن امور بکلی منتف گشته , بلکه همان موضوعات اکنون می تواند - به صورتی دیگر - وجود داشته باشد, و در آتیه نمودار گردد,ازاینرو, براساتید گرانقدر و متعهداست که با مشارکت هر چه بیشتر طلاب آگاه و دلسوز, به چاره کار اندیشند و گام های بلندی در زمینه حل مشکل سازمان روحانیت , بردارند, به امید آن روز... فایل شماره 38 مسیر حوزه
[حوزه]